Ang usa ka rituwal sa padugo nga kanunay pagahimoon mao ang rituwal sa pagtambal. Kon simple lang ang sakit sa masakiton, posibleng ang ihalad mao lamang ang mama (betel nut). Apan kon mas grabe, kinahanglan na gyod ang padugo aron mapuypoy ang kasuko sa diwata o mga diwata.

Kay sumala sa karaang tinuohan, ang sakit sa tawo epekto sa iyang pakigrelasyon sa mga diwata nga anaa sa atong palibot. Kining mga diwata maoy tag-iya sa tanang butang sa kinaiyahan ug kon daoton o bugal-bugalan sa uska tawo kining mga butanga, takboyan siyag sakit.

Kon dili bug-at ang kalapasang nahimo sa uska tawo, puyde na usa ka manok (ugis, kon mahimo) ang ihalad aron mahumok ang pagbati sa nasuko nga diwata. Kon mas bug-at ang sala, baboy na ang ihalad. Usahay duha o tulo ka baboy, o kapin pa ang pangayoon sa diwata segun sa kabug-at sa kalapasan.

Kaniadto, naay ngilngig nga rituwal sa padugo kay dugo sa tawo mismo ang kinahanglan. Tawo mismo ang ihalad, ang isakripisyo! Daghang tribu kaniadto ang nagpraktis niini, dili lamang sa Pilipinas kondili hasta usab sa laing dapit sa kalibotan.

Niadtong mga tuig 1600, natala sa mga paring katsila ang usa ka padugo sa paglansad og bangka nga nahitabo sa silangang kabaybayonan sa Mindanaw. Sa maong rituwal, usa ka babaye ang gipaligis sa bangka dihang gitulod ni padulong sa dagat.  Kining rituwala gihimo usab kaniadto sa mga taga-Talaud, sakop sa Indonesia. Posibleng gihimo usab kini sa ubang mga kultura.

Hangtod sa unang mga tuig sa 1900, naa pay mga tribu sa Mindanaw nga magpadugo gamit ang tawo. Daghang okasyon para maghimog human sacrifice. Mohalad og tawo ang tribu kon adunay hulaw, kon magpasalamat sa mga diwata, kon mamatay ang datu, kon palig-onon ang kasabotan, ubpa.

Apan ang labing madugong paghalad mao kadtong ihatag ngadto sa mga diwata sa gubat. Kining mga diwata sa gubat ang labing uhaw sa dugo sa tawo. Mas daghan kang ihalad, mas maayo. Hangtod karon, wala pa matagbaw sa dugo kining mga diwataha. Diris Pilipinas, pila kaha ang mangamatay kada adlaw gumikan sa gubat sa atong banika ug ubang matang sa bayolensang politikal?

Gani, dili lamang kini tinuod sa Pilipinas, kondili hasta usab sa tibuok kalibotan. Kining mga diwata sa gubat maoy aktibong gisimba sa daghang kultura sa kalibotan. Sa Iraq lamang, sa tuig 2006, kapin 16,000 ka tawo ang gihalad ngadto sa mga diwata sa gubat. Naay banabana nga sukad sa pagsulong sa mga Kano sa Iraq niadtong 2003, kapin 600,000 na ka Iraqi ang nangamatay sa Iraq, ikomparar sa 3,000  ka mga Kano.

Pila ka milyon ka tawo ang gihalad ngadto sa mga diwata sa gubat sa panahon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan? Pila pa kaha ka milyon ang ihalad ngadto kanila? Sa pagkakaron, nagpatigbabaw ang mga diwata sa gubat ug busa nagpatigbabaw ang kaguliyang ug pagbaha sa dugo sa tawo sa tibuok kalibotan.

Sa laing bahin, kinsay nagtagad sa diwata sa kalinaw nga matagbaw nag halaran og dugo sa ugis nga manok o baboy? Matagbaw na ganig halaran og mga bulak?

Dili lang kay daghang mga diwata sa kinaiyahan ang atong gisalikway, ato pa gyod silang gipanamastamasan. Ug busa, maningil usab sila kanato.

Ang mga diwata sa hangin ug bagyo, ang mga diwata sa bulkan, bukid, ug kalasangan, ang mga diwata sa sapa ug karagatan, ang mga diwata sa mina. Matag karon ug unya, makabalita kita nga daghan silang giangkon nga mga kinabuhi.

Sa pagkatinuod lang, kining mga diwata maayo. Mohatag silag kaabunda kon maayo lang ang pagtratar nato kanila ug sa kinaiyahan nga ilang gigasa kanato. Sumala pa sa katigulangan, mohangyo ka lang og mga pinggan ug ubang kubyertos kaniadto, manggawas kuno ning mga butanga. Apan kay wala man gipang-uli ang mga kubyertos sa mga nanghulam, wala na magpahulam nga mga diwata.

Kon buot hunahunaon, kining mga diwata mabaw rag kalipay. Kon ato lang silang ilhon ug respetoon, paigo na kana kanila. Sumala, kon magtukod kag balay, matagbaw na silag halaran og pipila ka coin. Kon ganahan ka, padug-ig baboy o kanding (dili lang daw manok kay mamora unya kag manok nga isang kahig, isang tuka). Apan ang mga diwata malipay na nga makapanimahog bisan unsang isugba, iprito, o iluto.

Ang usa ka diwata nga nasobrahan natog hatag og halad mao ang diwata sa bag-ong tuig, apil ang diwata sa pasko. Sama sa akong nasulti, mabaw rag kalipay ning mga diwata. Sa kabahin sa diwata sa bag-ong tuig, igo na ang kasaba gikan sa kaldero, torotot, busina, o kon unsa pa.

Kaniadto ang mga rebentador gagmay lang. Mahimo gani nimong gunitan ang tumoy sa pagbuto. Sakit lang gamay. Apan karon, naa nay mga rebentador nga delikado kaayo. Plapla, triangle, o kon unsa pa. Intawon, wala mangayog putol nga tudlo o kamot ang diwata sa bag-ong tuig. Ilabi nang wala ni mangayog kinabuhi sa tawo. Basta naay saba nga motagbo kaniya, paigo na.

Maayo na lang nga gidili ang mga rebentador diris Dabaw. Kadaghang nabiktima sa peligrosong rebentador sa tibuok nasod. Mga bata nga namunit og wala mobuto nga rebentador. Pero diay, bang! Putol tudlo. Mga hamtong nga nakainom. Dili malabay ang rebentador kay mipilit sa ilang mantikaong kamot. Bang! Putol.

Naa say uban nga magpabuto gyod og baril. Wala kasabot sa balaod sa gravity nga ang tanang butang mahulog gyod sa yuta. Karon nga nagpunsisok ang mga kabalayan, ang bala lagmit makadisgrasya gyod og tawo.

Mga padugo kini nga walay hinungdan. Giusikan lang nato ang dugo o kinabuhi sa tawo. Wala ni gipangayo sa mga diwata. Kadtong naghimog mga peligrosong rebentador ug kadtong nagpabuto sa ilang baril, unsa kahay isingil kanila sa mga diwata?  

(Ang "Bisag Unsa" regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug editor sa Tambara, ang university journal sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-e-mail si Mac Tiu sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Kardo: “Unsay 500 pesos. Naa ganiy singkuwenta pesos ra. O baynte pesos! Naay mga politikong chipipay, no?”

Berto: “Mao ba, Pre. Nan, nganong naka singko mil man ka?”

Kardo: “Utak, Pre. Daghay politiko mopalit og boto. Di, baligya sab ko. Makadaghan! Nakatigom lagi ko, hahaha. Way apil ang bugas, tinapa, ug uban pa nga akong nadawat.”

Berto: “Sus, Pre, doble ang sala nimo niana.”

Kardo: “Unsay sala? Unsay doble?”

Berto: “Una, Pre, sala nang mobaligyag boto. Sagrado ang katungod natong moboto, unya ato lang ibaligya? Ikaduha, labaw nang sala nga imong ibaligya sa makadaghan ang imong usa ra ka boto. Di ba na panikas?”

Kardo: “Hahahaha.”

Berto: “Naunsa ka, Pre? Unsay kataw-anan sa akong gisulti?”

Kardo: “Nahimuot lang ko, Pre. Karon lang ko nasayod nga kahibalo kang mosermon. Pero sori kay dili ko bilib sa imong punto. Ang akong boto, ako. Akoy tag-iya sa akong boto. Akoy magbuot unsay buhaton nako niini. Kon gusto nako ning ibaligya, walay makapugong nako.”

Berto: “Wala ka ba masayod nga tungod sa pagpamaligya natog boto, gidasig nato ang mga politiko nga mangurakot aron mabawi ang ilang gasto sa kampanya? Mao nang ingon niini ang kahimtang sa atong nasod. Kitang mga botante ang hinungdan. Busa nagtuo akong angay edukahon ang mga botante.”

Kardo: “Voters education? Baliktad ang akong pagtuo, Pre. Ang nagkinahanglan og edukasyon mao ang atong politiko. Angay silang edukahon nga dili mamalit og boto, dili maghinakog sa puwesto, ug nga sila angay magtininuod sa ilang pagserbisyo alang sa kalamboan sa atong nasod. Mas gamay lang sila busa mas dali edukahon ikomparar sa milyon-milyon ka mga botante.”

Berto: “Ambot, Pre. Basta ako di ko mobaligya sa akong boto.”

Kardo: “Lugi ka, Pre.”

Berto: “Lugi? Nganong lugi man ko, Pre?”

Kardo: “Kay laing tawo ang nagpahimulos sa imong boto. Laing tawo ang nagbaligya sa imong boto. Samtang ako, ako ang nakakuwarta sa akong boto.”

Berto: “Unsay buot mong ipasabot, Pre?”

Kardo: “Ang atong mga boto, Pre, gipasa-pasa nag baligya sa laing mga tawo. Daghang kamot ang agian ana. Gikan sa pagboto, pag-ihap sa presinto, pagtala sa mga election returns, pagkanbas sa lungsod hangtod sa nasyonal. Milyon-milyon ang baligyaanay sa mga boto.”

Berto: “Di sab nimo na ma-generalays, Pre. Naa may mga poll watchers ug ubang tigbantay nga maoy moseguro sa integridad sa eleksyon. ”

Kardo: “Sus, Pre, daghang milagro ang nahibaw-an sa mga politiko. Angay nimong masabtan nga ang gobyerno usa ka dakong negosyo, busa magbaha gyod ang kwarta aron makuha sa politiko ang puwesto. Buhaton niya ang tanan aron lang makalingkod. Mao nang mahitabo ang dagdag dinhi, bawas didto…”

Berto: “A, gitanan man nimo ang mga politiko ug COMELEC.”

Kardo: “Naa bayay but-an kanila. Pero sa pangkatibuk-an sila ang angay targeton sa edukasyon kay sila ang problema, dili ang mga botante. Wala gyod ko maulaw nga gibaligya nako ang akong boto. Ang angay maulaw kadtong mga tawo nga nagbaligya sa mga boto nga dili ila. Kon doble ang akong sala, mas daghan silag sala. Sumala, obserbaha ang dagan sa ihap karon, ilabi na sa senado. Sige pag palit sa mga boto karon. Wala pa maundang ang baligyaanay sa mga boto ngadto sa highest bidder.”

Berto: “Basta ako, Pre, dili mobaligya sa akong boto. Motuo ko anang poster dihas mga bangko nga nag-ingon: ‘Be honest, even if others are not; Be honest, even if others will not; Be honest, even if others cannot.’ Sa binisaya pa, Magpakamatinud-anon, bisag ang uban dili matinud-anon; Magpakamatinud-anon, bisag ang uban dili magpakamatinud-anon; Magpakamatinud-anon, bisag ang uban dili makapagmatinud-anon.’ Kay naa sa tagsa-tagsa nato ka kamot ang kaluwasan sa atong nasod.”

Kardo: “Amen. Isangyaw na didto sa mga politiko ug COMELEC.”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka propesor sa Ateneo de Davao University. Usa siya ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Sumala sa tradisyong binaba, ang Zamboanga gikan sa pulong “saboan,” o tukon, nga nahimong “samboangan,” o dunggoanan. Gitawag usab kining Jambangan nga sa kadugayan nahimong Zamboanga. Ang mga lumad sa Zamboanga mao ang mga Subanon, mga tawong nagpuyo sa suba. Aduna usay mga Samal o Badjao. Sa wala pa ang mga katsila, ang Zamboanga ubos sa gahom sa Sulu. Tungod sa estratehikong lokasyon sa Zamboanga nga nahimutang sa tumoy sa Zamboanga peninsula, giyak-an ni sa mga katsila ug gitukorag kuta. Mao niy ilang panukaran sa pagpanulong ug pagkolonisa sa katawhan sa Mindanaw.

Ang unang kuta gitukod sa mga katsila sa Caldera Bay niadtong 1598, apan wala madugay, ila ning giabandona. Mibalik ang mga katsila niadtong 1635 ug gitukod ang Fort San Jose sa lugar nga karon maoy sentro sa Zamboanga City. Niadtong 1662, mialsa balotan ang mga katsila aron tabangan ang Manila kay gihulga nga sulongon sa piratang Insek nga si Koxinga.

Mibalik ang mga katsila sa Zamboanga niadtong 1718 human sa 56 ka tuig nga pagkawala. Nagtukod na sab silag kuta nga ilang ginganlag Real Fuerza de Nuestra Señora del Pilar de Zaragosa. Nakompleto ni sa tuig 1719 ug karon nailhan sa ngalang Fort Pilar.

Tungod kay ang garison sa Zamboanga daw usa ka balaraw nga mitaop sa teritoryo sa mga sultanato sa Jolo ug Magindanaw, nahimo kining target sa mga atake sa mga Moro. Sa wala pa mahuman ang unang kuta, gisulong kini sa kapin 5,000 puwersang Moro niadtong 1636. Apan tungod kay ang mga katsila adunay mga kanyon, napildi ang mga Moro. Daghan pang atake ang gilusad sa mga Moro apan walay milampos sa pagpukan sa kuta sa mga katsila.

Ang Zamboanga maoy nahimong sentro sa mga katsila sa Mindanaw. Mao ni ang ikaduhang kinadak-ang estasyong pangdagat human sa Cavite. Gikan dinhi, bisag asa manulong ang mga katsila aron manakop sa kayutaan sa mga Moro ug lumad. Klase-klaseng tribu ang nagsagol sa Zamboanga tungod kay gikan sa lain-laing lugar ang mga netibong sundalo nga girekluta o kaha gipugos pagpasundalo sa mga katsila. Nadugangan pa sila sa mga tawo nga gilabay sa Zamboanga, ang mga eksayl nga naay kasong kriminal o kaha politikal sa Luson o Kabisay-an. Aron sila magkasinabot, magkinatsila sila sa ilang estorya, ug kay dili lagi kahibalo, namugna ang dilang chavacano nga nakabase sa dilang katsila. Mao ni ang sinultian karon sa mga netibo sa Zamboanga.

Tungod tingali kay ang kadaghanan sa mga tawo sa Zamboanga nagtrabaho alang sa mga katsila ug nga gilibotan silag mga tribung kontra sa mga katsila, napugos sila nga mahimong loyal sa mga katsila. Wala kunoy nahitabong mga pag-alsa batok sa mga katsila sa Zamboanga. Kon aduna man, dili apil ang mga netibong Zamboangueno, kondili kadtong mga eksayl o kolono lamang. Busa sa munisipiyo sa Zamboanga nakadisplay ni nga berso: Espana con fe sencilla/ se confunde en un abrazo/ con esta valiente villa,/ que es un glorioso pedazo/ del corazon de Castilla. “Sinsero ug masaligon, gigakos sa Espanya kining lungsod nga maisog, usa ka bahin sa kasingkasing sa Katsila.”

Hinuon, niadtong rebolusyon sa naghinapos nga dekadang 1890, miulbo usab ang pag-alsa sa Zamboanga. Sa kataposan, ang mga molupyo sa Zamboanga mitapon ra sa katawhan sa tibuok kapupud-an aron palagpoton ang mga banyagang katsila. Si Vicente Alvarez maoy nangulo sa maong pag-alsa. Gipili siyang unang presidente sa rebolusyonaryong gobyerno sa maong siyudad.

Mipuli ang mga amerikano isip kolonayser sa Pilipinas. Dinhi sa Mindanaw, ilang gihimong kapital ang Zamboanga sa Moro Province nga naglangkob niining lima ka distrito: Zamboanga, Lanao, Sulu, Cotabato, ug Davao. Ang labing mauswagon niining lugara mao ang Zamboanga. Dinhi naglingkod ang gobernador sa Moro province ug dinhi usab nakabase ang ilang kinadak-ang armadong puwersa sa Mindanaw.

Kulba ang rekord aning mga puwersang kano sa unang mga tuig sa ilang pagsakop diris Mindanaw. Sa Jolo, kapin 500 ka mga tigulang, babayeg, bata nga midepensa sa Bud Daho ang ilang gimasaker, samtang sa Davao del Sur, naglusad silag huwes de kutsilyo batok sa mga Lumad isip panimalos sa pagkapatay kang Davao District governor Edward Bolton niadtong 1906.

Sa paglabay sa panahon, midaghan ang mga setler sa Zamboanga peninsula, ilabi na gikan sa Cebu, ug busa sa hinay-hinay ang dakong bahin sa Zamboanga binisaya nag sinultian. Apan ang mga dako-dako sa lungsod naningkamot aron ipatunhay ang chavacano. Sa TV (ug sa ilang radyo?) karon sa Zamboanga, chavacano ang gamit sa ilang pagbalita. Daghan na sab ang mogamit og chavacano sa mga molupyo, bisag bisaya silang dako.

Pag-abot nimo sa ilang tugpahan, tagboon ka niining anunsyo: “Zamboanga, the only Latin City in Asia.” Dugang ni sa iyang bansag isip siyudad sa mga bulak.

Gawas sa Pasonanca Park, ang usa sa mga lugar nga bisitahonon sa Zamboanga mao ang Fort Pilar, ang karaang kuta sa mga katsila. Gihimo na kining museyo. Ang labing pamosong parte niini mao ang pinabugdong bahin sa pader nga naghulagway sa imahen sa Nuestra Senora del Pilar de Zaragosa. Nabaniog nga milagroso ang maong imahen, ug dili lamang mga Kristiyano, kondili hasta ang mga Muslim ug Buddhist, moduaw sa maong lugar aron makadawat og kabulahanan kondili man milagro gikan sa Birhen sa Pilar.

Bisan sa panahon na sa republika, ang Zamboanga mao gihapon ang kinadak-ang base sa Southern Command sa Philippine Army, nga karon nabahin na ngadto sa duha: ang una nakabase gihapon sa Zamboanga, samtang ang ikaduha nakabase sa Dabaw. Unta lain na ang mga kontra nga pakigbatokan sa atong sundalo dihas Zamboanga, apan daw gi-replay lang nato ang atong kasaysayan. Kay ang ilang kontra mao lang gihapon tong mga sakop sa tribu nga kaniadto misukol sa mga katsila ug amerkano.

Makasubo palandongon nga sa palibot sa Zamboanga (ug sa ubang dapit sa Mindanaw) nagpadayon ang kagubot. Matag karon ug unya kalit lang moulbo ang kasamok, nga nanukad sa dugay nang mga mulo sa mga tumindog dinhing dapita.

Sa laktod, daghang mga Moro ang wala malipay sa ilang kahimtang sa Pilipinas, ug kusog gihapon ang demand alang sa ilang kaugalingnan.

Sa komperensyang gitigayon niadtong 2 Mayo 2007 sa Ateneo de Zamboanga nga gipasiugdahan sa tulo ka reliyohosong grupo, ang Heswita, Marist, ug Oblate, namensyon didto nga ang tanang solusyon sa pagsulbad sa kagubot wala maghimpos. Pipila na ka peace talks ang gihimo ug pipila na ka peace agreements ang nalatid, apan hangtod karon, gubot lang gihapon sa Mindanaw.

Ang mga partisipante sa komperensya gikan sa mga kolehiyo ug unibersidad nga gidumala niining mga relihiyoso. Ang ilang tumong: Sa unsang paagi nga ang akademya makatabang sa pagpatunhay sa kalinaw sa Mindanaw.

Usa ka obserbasyon ang sa tan-aw nako importanteng palandongon: walay usa ka kailhanan (kun identity) ang Mindanaw. Dili kita usa ra ka katawhan. Nabahin kita sa tulo ka dakong grupo: settler (Kristyano), Moro, ug Lumad. Kining tulo ka dakong grupo nabahin pa gyod ngadto sa pipila ka grupo. Pananglit, ang Moro nabahin ngadto sa Tausug, Magindanaw, ug Maranaw.

Ang mayoriya karon mao ang settler/Kristyano. Ang pangutana, hangtod asa kutob ang ihatag natong mga mayoriya sa mga demand sa Moro? Unsay atong panlantaw mahitungod sa otonomiya ug sesesyon alang sa mga Moro? Ang mga tubag niini maoy mohukom kon magpadayon o dili ang kagubot diris Mindanaw.

Kanus-a kaha nato makita ang streamer nga motagbo nato sa tugpahan sa Zamboanga nga nag-anunsyo: “Syudad sa Kalinaw?” (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka propesor sa Ateneo de Davao University. Usa siya ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

          Berto: “Haing planeta man ka gikan, Pre?! Mao nay unod sa tanang balita ron, unya wala ka masayod?”           

Sa ilang paminaw, daw wala pa mahuman ang selebrasyon sa Kadayawan Festival. Kining Kadayawan ginasaulog og pito ka adlaw sa tunga-tunga sa Agosto isip pasalamat sa kaabunda sa klase-klaseng mga produkto sa dakbayan.

Ang durian mohapak og gikan 18 pesos hangtod 25 pesos ang kilo, Ang rambutan ug lansones 20 pesos, ug motidlom gani ngadto sa 10 pesos ang kilo; samtang ang mangosteen nga usahay mosaka ngadto sa 80 pesos karon beynte na lang.

Kulang na lang ang booths sa PTA grounds ug ang ubang mga aktibidades, sama sa indak-indak sa kadalanan, floral parade, mga contest, ug mga mabulokong kostyum sa mga Lumad, ug daw nagkadayawan lang gihapon diri. Morag walay undang ang pasalamat sa mga molupyo kay wala poy undang ang pag-abot sa mga prutas gikan sa kabukiran.

Ambot unsang lugar sa Pilipinas ang makatupong sa kaabunda sa Dabaw kon prutas ang hisgotan. Posibleng Jolo? Dugay nang nainila ang Jolo nga tig-export og mga prutas, ilabi na sa mangosteen ug lansones.

Gibalita to nga didtos Jolo ang mangosteen tag 5 pesos ang kilo? Ang durian kuno tag 10 pesos ang buok (dili kilo, kondili usa ka tibuok durian?!) Mas barato tuod kaysa presyo sa Dabaw.

Pero kining mga taga Dabaw dili gyod palupig. Ilang ipanghambog nga ang ilang durian maoy kinalamian sa tanan! Misikat kaniadto ang chanee variety nga durian gikan sa Thailand pero dili mamalit ang mga Dabawenyo niini kay dili kuno lami. Mora ra kunog kamote nga nanimahong durian ang lasa.

Mas pabor ang mga Dabawenyo sa netibong durian kay dili malupigan ang kalami, ilabi na ang malagkit variety. Ang labing kinaham mao ang mga durian nga gikan sa Sirib, Calinan. Kon makatayming kag gikan sa mga century-old nga punoan, wow!

Gawas sa chanee ug mga netibong variety, naa pay ubang variety ang durian, sama sa montong, cobb, puyat, ug arancillo. Kining arancillo maoy gipangita sa mga ungo sa durian kay daghag unod ug mosukol sa lasa sa netibong durian nga kinahanaglan pait-pait gamay.

Sa laing bahin, ang netibong lansones giatbangan og Jolo variety ug Thai variety nga duco ug longkong. Ang Jolo lansones usahay sama kadagko sa itlog sa pato ug adunay dagkong lusok ug dagkong liso. Dili kaayo lamian ang mga Dabawenyo niini, mao tingaling mas barato ni. Kon maimprub pa ang lami sa Jolo variety, lagmit moklik gyod ni.

Ang duco tam-is, dili pait ang liso, ug dili tagokon. Pero naay ubang duco nga daghag liso. Wala pa ko katilaw og longkong variety. Lami sab kuno. Apan kay menos pa ang nananom og longkong, 80 pesos ang kilo niini.

Sa akong kabahin, pabor gihapon ko sa netibong lansones. Pero tan-awon nato asa niining mga variety ang molahutay sa panilaw sa mga Dabawenyo.

Kinsay magdahom nga moawas sab ang mga mangosteen sa kadalanan sa Dabaw? Sa mga tuig 1630, makita lang ang mangosteen sa Jolo, apan karon malamposon kining misanay sa Dabaw.

Kon ang durian mao ang “hara sa mga prutas,” ang mangosteen mao ang giilang “prutas sa mga bathala.”

Morag angayan lamang nga mosanay ang mangosteen sa Dabaw kay ang Dabaw maoy giilang “hardin sa mga bathala.”

Mao nay gibansag sa mga Amerkanong sundalo sa Dabaw dihang giokupa nila ni niadtong 1899. Nahingangha sila sa katabunok sa yuta kay bisag unsa kunoy itanom, motubo.

Sa panahon sa ilang kamandoan, giugmad sa mga Amerkano ang dinagkong plantasyon sa abaka ug lubi sa Dabaw. Ang boom sa abaka mao ang nag-enganyo sa mga Hapon ug ubang settler nga moanhi sa Dabaw. Niadtong mga tuig 1930, kapin 17,000 ka mga Hapon ang nagpuyo sa Dabaw.

Dihang wala na mauso ang pisi nga abaka, ang gipuling tanom mao ang saging Cavendish (kaamgid sa bungan variety). Pang-export ni. Maayo ra sab kay dili lamian ang mga Dabawenyo sa Cavendish. Hangtod karon, walay undang ang pagpalapad sa mga plantasyon sa Cavendish diris Dabaw.

Gawas sa nahisgotan na sa taas, naa sab ang buongon, mangga, pinya, papaya, nangka, labana, marang, ug atis.

Makahinumdom ko, sa gamay pa ko, sa mga prutas nga baluno, kandiis, ug kalape. Pupanagsa na lang ko makakitag kalape nga bunga sa uway, pero wala na koy makitang baluno (bawno) ug kandiis.

Dili lang prutas ang produkto sa Dabaw. Naa say klase-klaseng bulak ug ornamental plants. Ug ang mga orchid! Ang waling-waling! Gawas sa Baguio City, unsang syudad ang makig-indigay sa Dabaw kon padaghanay sa bulak ang hisgotan? Dugay na niyang nailog ang titulo nga “syudad sa mga bulak” gikan sa Zamboanga!

Sa panahon pa sa katsila, nakita na ang dakong potensyal sa Dabaw. Bisag dako pa kaayo ning lasang, mao ni ang gisulat ni Fr. Saturnino Urios niadtong 1893:

          O Dabaw, sa bahanding gibatonan niini karon, dili madugay nga mahimo

          kining labing maayong probinsya sa Mindanaw. O mga anindot nga walog

          sa Dabaw, mga palarang luok sa Dabaw ug Sarangani! Tabunok ang imong

          kayutaan, tin-aw ang imong katubigan, ug daghang molupyo ang mosanay

          sa imong sabakan.

Mao sab ni ang nakita sa mga Amerkano, ug busa ilang gitawag nga hardin sa mga bathala ang Dabaw. Sulat pa sa Amerkanong planter nga si Capt. James Burchfield sa pag-abot niya sa Dabaw niadtong 1900-1901:

          Nakita namo ang yuta nga 10 ka tiil ang giladmon, tabunok nga yutang

          bolkanhong abo, diin motubo ang bisan unsang motubo sa tropiko. Nakita

          namo ang kayutaang maayo kaayo pagkatubig, usa ka dakong rehiyon palibot

          sa Golpo (sa Dabaw) nga adunay mga sapa-sapa sama kadaghan sa agianan

          sa mga binaw.

Sama sa ubang dapit sa Mindanaw, kining Dabaw nahimong labayanan sa mga eksayl gikan sa Luzon ug Kabisay-an sa panahon sa katsila. Gisundan sila sa mga Amerkano, Hapon, ug ubang settler. Silang tanan, lakip ang mga Lumad nga mao ang orihinal nga molupyo, maoy nakapalambo sa Dabaw ug gihimo kining tinuod nga hardin sa mga bathala.

Ang ilang kakugi maoy nakapausab sa dagway sa Dabaw.  Karon ang Dabaw maoy giilang labing maayong puy-an nga syudad sa Pilipinas — the “most livable city” in the Philippines.

Reaksyon: “Maayong adlaw diha kanimo, nakabasa kos imong panulat sa Mindanews didto sa blog sa akong amiga nga taga Pikit ug nalingaw kaayo kong nagbasa… Ako si Sinbad Maurin nga taga Pikit, Cotabato. Walay mga newspapers nga baligya diri sa among lugar ug karon pa sad ko nasayod nga naay Mindanews. Bisan og sa blog lang ko nakabasa nagpasalamat gihapon ko sa Dios nga adunay sama kanimo nga makahatag og mga katin-awan sa panghitabo nga nagapalibot kanato.”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)  

Naikag na hinuon kong mobasa sa maong libro ug tinuod nga molutaw ang mga temang incest ug panapaw kun adultery sa mga sugilanon diin ang mga karakter mga Tibetan. Apan kay exposed ko sa nagkadaiyang balasahon, dili ko segurado kon mouyon ko sa panlantaw sa gobyerno sa Tsina nga bastos ug malaw-ay ang libro.

Dayag na lang, supak gyod ko nga idili ni. Aw, tingali lahi kog sukdanan. Pero, alang kanako, dili ni ang tipong basahon nga maka “arouse.” Hinunua, maka “depress” ni nga basahon, sama niining eksena:

        Kon mangahubog sila (ang duha ka magsuong lalaki nga minyo sa usa ug parehong babaye),             mabati sa mga taga baryo ang singgit ni Myima (ang asawa) tibuok gabii. Nakita pa gani ang             manghod nga igsuon nga nakighilawas kang Myima samtang kini nagsakay og kabayo gikan sa             Templo sa Wangdan. Mapdos si Myima niadtong higayona.

Ang labing grapikong eksena sa libro mao ang paglarawan sa sex act sa relihiyosong ritwal nga gitawag og Pakighiusa sa Duha ka Lawas tali sa usa ka birhen ug usa ka monghe.

        Wala madugay, gibati niya ang mahait nga sakit taliwala sa iyang mga paa ug ang makatuok             nga gibug-aton sa lawas nga nagadat-og kaniya. Sa iyang paminaw, ang babaye nga nahigmata         sulod sa iyang lawas  pipila pa lamang ka oras ang milabay hinay-hinay nga gibitas-bitas. Miligid         siya ug mikurog samtang si Labrang Chantso milihok paubos ug pataas ibabaw kaniya. Mora             siyag naglutaw sa itom nga lungag…

Sa akong pagsabot, kining ritwal mao ang perpektong unyong espiritwal tali sa usa ka lalaki ug babaye nga kalagmitan ipakita sa posturang tantric yoga diin ang babaye naggakos ug naglingkis sa iyang mga tiil palibot sa usa ka lalaki nga naglingkod sa lotus position. Giingon sa sugilanon nga ang ritwal nagsimbolo sa panaghiusa sa kaalam ug kapuangod. Apan sa kamot ni Ma Jian, kining ritwal nahimong usa ka makalilisang nga kasinatian sa usa ka batan-ong babaye kansang kaputli gipusgay sa usa ka tigulang nga mongheng bahog ginhawa. Sa kataposan kining babayhana nabagtok sa kabugnaw samtang naghimog laing ritwal sa yelong sapa. Ang eksena sa kamatayon lunlon mahikang reyalista (magic realist):

        Naghayang siya, napilit sa yelo nga nagbanig sa sapa. Mga mabugnaw nga silak sa Adlaw                 midigo kaniya sa hanap nga kahayag. Ang tanan nagtutok sa iyang mga organo nga nanglutaw         sa iyang sihag nga lawas. Usa ka isda nga nakakitkit pasulod sa iyang patayng lawas                         nagsalom-salom sa iyang tinae.

Dihang gi-ban ang libro isip pornograpiya, mga yanong tawo sa Tsina nakyuryos sa pagbasa niini. Ang uban naghimog piniratang kopya pinaagi sa panulat sa kamot. Ambot, na-arouse kaha sila ni Ma Jian?

Apan mas importante kanako mao ang isyu sa “pagdaot sa dungog” sa mga Tibetan, sumala sa akusasyon sa gobyerno sa Tsina. Kon basehan nako ang mga sugilanon ni Ma Jian, makaingon gyod ko nga ang mga Tibetan madagmalon sa ilang kababayen-an ug nga sila nagpuyo ubos sa usa ka malisod ug brutal nga kinabuhing dominado sa mga primitibo ug masokistang ritwal. Nasayod ko sa gitawag nga sky burial diin ang patayng lawas tadtaron ug ipakaon sa mga buwitre, apan sa sugilanon ni Ma Jian, iyang gitahi sa ritwal ang sugilanon ni Myima kinsa gibaligya dihang bata pa, unya gipanguwagan sa iyang ama-ama, ug gipaminyo ngadto sa duha ka luog nga magsuong mangulata kaniya. Namatay siya sa hemorrhage sa pagpanganak; ang bata tua pa sa iyang sabakan dihang “gilubong” siya sa langit. Ang amahan sa bata dili baya bisan asa sa magsuon kay si Myima nagbaton og hinigugmang Insek nga sakop sa mayoriyang Han.

Sa akong pagsabot, kon modila ta (“stick out one’s tongue”), nanungog ta, o nakatamay ta, o kaha nagmasinupakon ta. Abi nakog ang tumong ni Ma Jian sa iyang mga sugilanon mao ang paghagit sa censorship sa Tsina. Apan sa iyang libro mismo iyang gitin-aw ang kahulogan sa iyang titulo: ipagawas ang imong dila aron eksaminon sa doctor. Isip usa ka Buddhist, miadto si Ma Jian sa Tibet aron mangitag kaluwasan, apan didto diay sa sagradong yuta, si Buddha mismo dili makaluwas sa iyang kaugalingon kay kining lugara hingpit usab nga gikontrolar sa Chinese Communist Party.

Apan nganong ngilngig man ang tema sa iyang mga sugilanon? Iyang patin-aw, “… ang mga Kasadpanon (Westerners) naga-idealize sa mga Tibetan isip mga malumo ug diyosnong mga tawo nga wala mantsahi sa talamayong mga tinguha ug kahakog. Apan sa akong kasinatian, ang mga Tibetan mamahimong korap ug brutal usab sama kanato. Kon ibayaw nato sila gihikaw nato kanila ang ilang humanidad kun pagka tawo.”    

Ang reaksyon batok sa naturalistang panulat ni Ma Jian naggikan sa gobyerno sa Tsina. Unsa kahay reaksyon sa ordinaryong mga Tibetan sa mga sugilanon? Sa Pilipinas, ug sa ubang nasod, daghang mga magsusulat ug ubang alagad sa arte ang karon nagmatngon na sa ilang paglarawan sa mga minoriya. “Cultural sensitivity,” mao nay mga pulong.  Unsaon man paglarawan sa usa ka magsusulat gikan sa mayoriya ug dominanteng kultura ang ilang mga minoriya? Unsaon man pagbalanse sa artistikong kagawasan ug pagbati sa mga minoriya?

Kon atong giakusahan ang mga Kasadpanon sa sala nga Oryentalismo, buot ipasabot, ang negatibo ug makadaot nga paglarawan sa mga Asyano, dili ba posible nga ang mga magsusulat gikan sa dominanteng kultura makahimo usab og sala nga minoritismo?  Ang negatibong pagsulat ug paglarawan sa mga minoriya?

Si Ma Jian gikan sa mayoriyang Han, ug base sa akong limitadong kontak sa mga Insek, kadaghanan kanila nag-isip sa mga Tibetan nga “ubos nga matang sa Insek.” Naka-estorya kog usa ka Insek nga paring Katoliko gikan sa Beijing ug mao usab kanay iyang panlantaw. Anti-komunista tuod siya, pero una sa tanan, Insek siya nga Han, mapasigarbohon sa ilang superyor nga kultura.

Apan ang nakalahi ni Ma Jian sa ubang Insek mao nga nagtuo siya sa dili-kapugngang pagbulag sa Tibet gikan sa China. Hugot niyang gikondena ang padayong kontrol sa Beijing ngadto sa Tibet nga misangpot na sa 1.2 ka milyong kamatay gumikan sa panghasing politikal, pamiriso, tortyur, ug kagutom sukad 1949. Nagtuo ako nga sa iyang kasingkasing si Ma Jian misimpatiya sa kawsa sa mga Tibetan, apan angay siyang magmatngon sa minoritismo. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Sukad gipasa-pasa ang sulo (torch relay) gikan sa Tsina, ug pagsindi niini sa syudad sa Olympia sa Gresya, ug pagdala niini sa lain-laing syudad sa kalibotan hangtod nga moabot og balik sa Beijing, nag-isig gimikay sab ang mga aktibista ug ubang kritiko sa Tsina. Ang labing nakadani karon og news mao ang mga tigsuporta sa Tibet kay naningkamot gyod silang guboton ang torch relay aron ipahinumdom sa mga tawo ang pit-os nga kahimtang sa Tibet.

Nahitabo kining pagsulay pagsamok sa torch relay sa mga syudad sa Paris ug London. Daghang aktibista sa human rights sa ubang nasod nagpakita usab og suporta sa mga Tibetan. Naa gani mga demonstrasyon sa mga embahada sa Tsina aron molanog ang isyu sa kahimtang sa Tibet.

Ang mga sakop sa PEN International (Poets and Playwrights, Essayists, and Novelists) naglusad usab og malinawong protesta pinaagi sa usa ka poem relay aron masayod ang kalibotan sa kahimtang sa piniresong mga magsusulat sa Tsina.

Hangtod karon ugod, bisan sa dakong tikang sa Tsina sa natad sa ekonomiya, higpit lang gihapon ang pagpadagan sa katilingban sa ilang gobyerno. Limitado o  kaha wala pa ang gitawag nga bukas nga demokrasya.  Daghang bawal. Bawal mag-organisa. Bawal mopadayag og mulo. Bawal magrali. Bawal mosaway sa gobyerno.

Bawal ni, bawal na.

Kon mosulat ka nga dili hiangayan sa gobyerno, dili lang kay ma-ban ka, kondili posible pa gyong mapreso ka. Morag ubay-ubay sab ang mga magsusulat nga gipreso sa Tsina. Usa niini si Shi Tao. Kini si Shi Tao naay gisulat nga balak nga nag-ulohan og “Hunyo.”

Ang unod sa “Hunyo” mao ang nahitabong Masaker sa Tien An Men Square niadtong Hunyo 4, 1989. Niadtong panahona, moabot og 10,000 ka estudyante, batan-on, mamumuo, ug intelektuwal ang nagsit-in sa Tien An Men aron modemanda sa reporma sa gobyerno. Nagsugod ang protesta nianang Abril pa, ug kada adlaw nagkadaghan ang moapil sa protesta, dili lamang sa Beijing kondili hasta usab sa ubang syudad sa Tsina.

Bisag unsaon pagwarning sa gobyerno, dili mopahawa ang mga demonstrador, ug niadtong Hunyo 4, gikahig sa mga tanke de gera ang Tien An Men. Nagkalain-lain ang taho kon pila ang namatay nianang adlawa. Ang tala sa gobyerno sa Tsina 200-300 ang namatay, sa New York Times 400-800, ug ang Chinese Red Cross ug mga asosasyong estudyanteng Insek 2000- 3000. Misunod ang nationwide crackdown diin daghan ang giaresto. Ang mga sakop sa Partido Komunista nga misimpatiya sa mga demonstrador gi-house arrest.

Sa poem relay, ang balak ni Shi Tao nga “June” basahon sa tagsa-tagsa ka chapter sa PEN International nga gihubad sa lain-laing pinulongan sa tibuok kalibotan. Ang poem relay nagsugod niadtong Marso 25. Kon hain mahitabo ang torch relay, didto usab mahitabo ang virtual poem relay kutob sa naay chapter sa PEN.

Kining hinubad nga mga balak girekord ug busa madunggan sa nagkalain-laing lengguwahe sa kalibotan. Kadtong gusto mosubay sa inadlaw-adlaw nga dagan sa poem relay mahimong molink niini: http://www.penpoemrelay.org/

Sa Pilipinas, ang “Hunyo” ni Shi Tao nahubad ngadto sa Tagalog, Ilocano, Kapampangan, Chavacano, Ilongo, Kinaray-a, Cebuano, ug Matigsalog.

Mao kini ang hubad ngadto sa Ingles, Bisaya Cebuano, ug Matigsalog:

June
By Shi Tao
As translated by Chip Rolley, Sydney PEN

My whole life

Will never get past “June”
June, when my heart died
When my poetry died
When my lover
Died in romance’s pool of blood

June, the scorching sun burns open my skin
Revealing the true nature of my wound
June, the fish swims out of the blood-red sea
Toward another place to hibernate
June, the earth shifts, the rivers fall silent
Piled up letters unable to be delivered to the dead

Hunyo
ni Shi Tao
Cebuano (Philippine language) translation by Macario D.Tiu, Philippine PEN

Ang tibuok kong kinabuhi

Dili makalabang sa Hunyo
Hunyo, dihang namatay ang akong kasingkasing
Dihang namatay ang akong balak
Dihang ang akong hinigugma
Namatay sa romansang baganaw sa dugo

Hunyo, gibuka sa makapasong Adlaw ang akong panit
Nagbutyag sa tinuod nga kinaiya sa akong samad
Hunyo, misalom ang isda sa dugoong-pula nga dagat
Padulong sa laing dapit aron matulog
Hunyo, ang kalibotan miirog, mihilom ang mga sapa
Nagtipun-og nga mga sulat nga dili mahatod ngadto sa mga patay.

Hunyo
Ni Shi Tao
Matigsalog (Philippine language) translation by Dadong A. Gumatao

Kas kod-din natim-man no goynawa

Konog pakalapas to Hunyo
Hunyo sikas namatoy ka pusong ku
Sikas namatoy kas kod-din pogpanangansangan
Sikas igkaalihan ku
Namatoy to romansa’t balan-ow no langosa

Hunyo, sikas oglayab-layab no aldow nog pakatutung to kod-din laplap
Impalopow ka malohot no batasanon to kod-din pali
Hunyo, onlumbuk kas ngalap to langosang-malalab no dahat
Paandiyo to duman ingod ko-ondii sikandan og-ulop
Hunyo, kas ingod onwoil-woil, poonong-onong kas bo-uhon
Nalibliburung kaso mongo suwat no konog pakaatod
Diyo to mongo minatoy.

Si Dadong A. Gumatao usa ka fourth year student nga BSEd major sa History sa Ateneo de Davao University. Ang Matigsalog usa ka lumadnong komunidad sa Davao ug Bukidnon. Ang ilang populasyon gibana-bana sa 15,000.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Said he: “For the first time in my life, I’m going to volunteer to serve our country. I’ve never done this before. Not even during the Second World War. But now, I’m going to do it.”

“Volunteer to do what?” I asked.

He said he was going to volunteer to become a soldier and defend the Republic of the Philippines. The Moros, he said, want to dismember the country, and he will never allow it.

I asked: “Why, what’s your interest in Mindanao? Do you have relatives there? Are you doing any business there?”

He said: “What do you mean do I have interests in Mindanao. I’m a Filipino. I’m protecting my country.”
“Protect it from whom?” I asked. “Who’s invading us?”

My Zamboangueño writer friend chimed in. He said: “We Zamboangueños have always considered the Moros our enemy. For centuries they’ve been trying to get Zamboanga and for centuries we’ve been fighting them off. Zamboanga is ours. We will never give it to them.”

“How about the Ilocanos? Do you consider any part of Mindanao, yours?” I asked the Ilocano.

“As a Filipino, I do,” he answered without hesitation.

Further questioning showed my Ilocano friend had no personal stake in Mindanao. He had no relatives in Mindanao, he had no business concern in Mindanao, and he had no plans to settle in Mindanao. He was simply operating from the framework of being a Filipino citizen whose duty it is to defend the motherland from any threat.

But the Zamboangueño’s reaction was gut level. Zamboanga was his home and he will not give it to anybody. He felt and knew deep in his bones that as a Zamboangueño, he owns Zamboanga.

So I asked, “What if the Moros don’t include Zamboanga? What if they will claim only those that they own? That is, areas that have an all-Moro population, areas that have no other claimants except the Moros?”

He said that is difficult to determine, almost impossible. I cited Jolo Island, where the native population is Tausug Moro. “They’re not stealing it from anybody, are they?” I asked. “If Zamboanga belongs to you, then Jolo belongs to the Tausugs. Agree or disagree?”

After some thinking, the Zamboangueño writer said: “Well, okay. That I will concede. The Tausugs do own Jolo.”

But he resisted the idea of dividing the big island of Mindanao itself to give way to the Bangsamoro. He said the population is so mixed up it is impossible to separate the different tribes from each other, not to mention the settlers who have penetrated deep into the original tribal territories.

“You mean,” I asked, “there are no areas that have Maguindanao or Maranao majority?”

He conceded that indeed there are still areas in Mindanao where the Moros constitute the absolute majority. But he feared they might demand more territory. What if, I followed up, they only want to get what is theirs? He said delineating the boundaries would be very difficult. To which I agreed. But I said, isn’t it better to break our heads at the negotiating table rather than at the battlefield? And he said,

“Okay, I’m listening.” So, at least he was now open to negotiate what is “theirs” and what is “his.”

The Ilocano writer, meanwhile, merely listened as I probed into the Zamboangueño’s positionality. I wondered what other framework, political theory, or social doctrine my Ilocano friend was going to cite to strengthen his resolve to bear arms and fight the Moros in Mindanao.

The Ilocos is too far away. The Moros are not claiming the Ilocos. But apparently the idea that he was a Filipino and that Mindanao is part of the Philippines was enough to stir up his nationalist sentiments, and so at age eighty or ninety he is ready to go to battle to save the territorial integrity of the country..

Not surprisingly, my students in Discourse Analysis had varied reactions to the text of the MOA-AD. One Davao-born student of mixed Lumad and settler parentage couldn’t imagine dividing the Philippines, certainly not Mindanao! She wouldn’t give an inch of territory to the Moros because, she was very sure, t
hey would demand more. They might include Davao, where the Moros have an infinitesimal presence.

“Kung ayaw nila sa Pilipinas, paalisin sila, paalisin!” she said. When told that the Moros are natives of Mindanao, she seemed surprised. But her bottom line was that any arrangement with the Moros should be within the framework of the Republic of the Philippines, not outside it.

In that class I also had a mainland Chinese student whose position on the Moro issue mirrored his view on Tibet, which matched the view of the Chinese government — Tibet belongs to China, and the Tibetans are Chinese. I pointed out to him that the Tibetans do not consider themselves Chinese; they dress differently, they have a different language, and a different religion. “No, no,” he said. “They are Chinese.
They are not Han Chinese. They’re a different kind of Chinese. But still Chinese.”

I said, “Okey, the Tibetans say they are Tibetans and not Chinese. And you say, they are Chinese. Who decides their identity?” And my mainland Chinese student said, “Okay, you don’t agree, then fight! Let’s fight.”

He didn’t mean me and him, he meant the opposing parties – the Chinese government and the Tibetans.
“Fighting decides identity issues?” I asked. “Of course,” was his quick reply.

I was rather surprised by his hawkish stance and power talk, but on reflection, it’s actually the same thinking that animates government policy on the Moro issue as expressed in the total war policy, all-out war policy, and what other war policy to defend such noble principles as constitutionality, territorial integrity, national sovereignty, etc. It’s the same stance taken by my Ilocano friend.

But not all of my students had a statist, Filipinist position. Surprisingly a Manileño was all for giving the Moros their own territory. He didn’t worry at all about the constitution and other legal complications, the problematic territorial division, the economic viability of a bangsamoro republic. Or whether the new political entity should be merely autonomous, part of a federation, or completely independent. What he worried about is whether that will buy peace in Mindanao. “If they’re not Filipinos, then they’re not Filipinos,” he said. “And if it’s their territory, then it’s their territory,” he added.

My Manileño student’s attitude reminded me of an interesting incident at an international conference I attended several years ago. A hefty woman in her brilliant sari suddenly stood up when a diminutive man who looked southeast Asian – he could pass for a Filipino, Indonesian, or Thai – introduced himself as a Naga to the entire body.

“What do you mean you are Naga. You are Indian!” the woman boomed indignantly.

“I am not Indian. I am Naga!” the Naga man said defiantly.

This exchange went for about a minute or so, with the tall Indian woman getting more agitated, and the short Naga man standing his ground. “I am Naga. I am not Indian,” he insisted with his chin up.
So we had this curious spectacle of a tall mixed Aryan-Dravidian, typically Bombay-looking woman staring down at a small Tibeto-Burmese Naga man who proudly insisted he was not Indian but Naga.

Finally, the Indian woman said: “Okay, if you are Naga, show me your passport that proves you are Naga. Show me your passport.”

The man, of course, could not show his Naga passport, and so the Indian woman sat down in triumph. But the Naga man said: “With or without a Naga passport, I am Naga.”

Political scientists know the nature of the conflict between the Indian and the Naga. The Indian woman was working within a political framework – the framework of a legal, internationally recognized, citizenship identity as proven by her passport, while the Naga was operating within a social framework — his ethnic, minority nationality identity that has no legal, national, or state personality under international law.
Like the Nagas of northeastern India, the Moros have no passport to show they are Moros. But they insist they are Moros, not Filipinos. Who decides what their identity should be, and how is it to be decided? Do we insist that they are Filipinos because they live in a territory internationally recognized as part of the Philippine Republic? Do we want to go the way my mainland Chinese student has suggested? “You don’t agree, then fight!”

In fact, our government has followed that route for a long, long time already, following a policy instituted by the Spanish and American colonial governments. For decades now, hundreds of thousands have been killed, and thousands upon thousands more have been displaced in pursuit of that policy, adding to the misery of people already burdened by poverty and underdevelopment.

Government is an impersonal, almost abstract entity, but at bottom it is still composed of people who are supposed to represent the will of the majority. I wonder, does the government position on the Moro demand represent the thinking of the majority of Filipinos? Do majority of the Filipinos insist that Moros are Filipinos?

If so, how do we explain the fact that a lot of Filipinos themselves do not want to be Filipinos? Indeed, thousands have resigned as Filipinos or are planning to resign as Filipinos and migrate abroad. Why do they want the Moros to become Filipinos? It seems to me many Moros do not want to be Filipinos, but they do not want to migrate, either. They just want to stay in their own homeland and have control over it.

That Mindanao continues to bleed reflects the fact that all approaches and solutions that have been tried so far have failed to solve the fundamental issue of the Moro’s demand for a homeland of their own. This is a centuries-old dream that refuses to die, and those of us who struggle for peace in Mindanao should confront it squarely if we want peace in our country..

The conference theme counterposing sovereignty and autonomy seems to do just that, but may I add another perspective? The term sovereignty carries with it a concatenation of weighty principles such as constitutionality, inviolability of territorial integrity, nationalism, etc. As we have seen, these principles are upheld not only by government, but also by a host of individuals who will volunteer to defend them.

On the other hand, autonomy is only one option of another fundamental principle: the people’s right to self-determination. The concept of people carries with it a concatenation of weighty principles such as identity, ethnicity, homeland, and nationhood. As we know these principles act as powerful motivators to many people to volunteer to fight, not only in Mindanao, but also all over the world. Furthermore, we know that when conditions are ripe, these people will push the right to self-determination to its logical conclusion: secession and the formation of a new, independent country.

Autonomy can be accommodated within sovereignty. But secession directly challenges an existing sovereignty because it seeks to become another sovereignty. As we know, that is the reason why the map of the world keeps c
hanging. It is identity politics at work.

There are a thousand and one issues that can be discussed and explored about the Mindanao conflict. But I suggest that we should begin with confronting our own individual position on the core issue of the identity assertions of the Moros. The first question is, do you accept that the Moros are not Filipinos, even if they are inhabitants of the Republic of the Philippines? The second question is, if they are not Filipinos, are they entitled to their own homeland?

Obviously a negative answer means maintaining the status quo. In effect, it is taking the position of my mainland Chinese student: fight. And like my Ilocano friend, it means willingness to volunteer to defend the constitution, national sovereignty, and the country’s territorial boundaries. It means war.

I suggest that an affirmative answer, although fraught with many dangers, provides hope for genuine peace. Like my Zamboangueño friend, we must be willing to break our heads at the negotiating table to determine what is “theirs” and what is “mine.” We must be willing to reimagine a new Philippines. And we must be aware how difficult that is. For one, we have to ensure that the rights of the Lumad communities and settler communities in the affected areas are protected. Our Moro brothers must be made aware that if Moros do not want to be Filipinos, many Filipinos, including Lumads, do not want to be Moros too. Or to be precise, they do not want to acquire a Moro citizenship in a Bangsamoro Republic. If we respect each other’s rights, there will be peace in our land and hopefully all of us can attend to the urgent tasks of eradicating poverty and breaking underdevelopment in our respective homelands.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.phThis e-mail address is being protected from spam bots, you need JavaScript enabled to view it

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/17 Mayo) –
Berto: “Tiaw mo na, mga Pare, 9 milyon lang gihapon ang nakuhang boto ni Erap? Wala ba tay nakat-onan sa atong kasaysayan?”

Kardo: “Unsay buot nimong ipasabot, Pre? Mibotar ko kang Erap, noh.”

Juan: “Unsa, Pareng Kardo? Kawalay pulos niya nga presidente! Sige lag inom sa Malakanyang! Nahukman pang sad-an ug napreso sa pangurakot, unya mibotar ka lang gihapon kang Erap?”

Kardo: “Uy, hinay-hinay ka diha, Pre. Sa panahon ni Erap barato ang bugas, barato ang gasolina. Kaduha o katulo niyang giusbawan ang pensyon sa mga retayri. Mao nay walay pulos? Kapin duha ka tuig ra siya sa pwesto. Daghan pa unta siyag nahimo alang sa mga kabos kon wala siya gikudeta ni GMA!”

Berto: “Maayra! Kon nagdugay siya sa pwesto, naunlod na unta ang Pilipinas!”

Kardo: “Ngano, dili diay ta unlod karon? Aber, kinsay nagdumala karon sa Pilipinas?”

Juan: “Mao bitaw na, Pre, nga ang gipili unta nato, kadtong hawod ug adunay katakos. Kanang … ”

Kardo: “Wakakuyawi? Wala pa ka matagam kang GMA? Gidyokdyok ug gigarsibalos ang eleksyon niadtong 2004! Dili lang tikasan, korap pa gyod! Busa tan-awa ang kahimtang sa Pilipinas karon!”

Juan: “Unsay labot niana ni Gibo?”

Kardo: “Pre, tawo na ni GMA. Tanang sipsip ni GMA, itsa-puyra gyod nako.”

Berto: “Actually, Pre, si Gibo nailad ni GMA. Abi niya og kusog kaayo ang makinarya ni GMA tungod sa kadako sa ilang koalisyon. Wala siya masayod nga mihugop ang mga politiko kang GMA kay abig apod-aporag datung para sa eleksyon sama niadtong 2004. Unya kay wala man miabot? Bungkag langaw sila!”

Juan: “Bisan na, Pre, hawod gyod na si Gibo. Kabati ka niyang mobatbat sa iyang programa? Kon nahatagan siyag higayon mangulo, molupad gyod ning Pilipinas sa kalamboan. Sa iyang pagka pildi, napildi usab ang nasod.”

Berto: “Hmmp! Wala gani siyay agi. Unsay iyang ikapanghambog? Sa tanang kandidato, si Villar lang ang adunay klarong kalamposan. Gikan sa pagka pobre, nahimong adunahan! Real estate magnate. Dili ba na pagpakita og kahawod ug katakos?”

Kardo: “Bakak na. Dili sila purdoy. Middle class na sila…”

Berto: “Intriga na. Kinsa sa mga kandidato ang nakatrabaho sa palengke ug kinsa ang makaingon nga ang iyang inahan nakatrabaho sa palengke?”

Kardo: “Tingali. Pero mas daghan siyag eksperyensya sa C-5 ug susamang proyekto. Dinha siya nadato. Otro sab nang kurakot. Si Erap wala mangurakot sa panudlanan sa nasod. Midawat lag suborno sa huweteng.”

Juan: “Si Gibo walay rekord sa pangurakot o huweteng.”

Berto: “Wala siyay bisan unsang rekord.”

Kardo: “Bahala nag daghag rekord si Erap. Ang importante nakatabang siya sa mga kabos!”

Juan: “Pre, buksa imong mata. Gamay ray nahatag ni Erap, nalipay ka na? Wala kay damgo alang sa kaugmaon sa Pilipinas?”

Berto: “Mao lagi nay sulti nako. Si Villar mahirap at nangarap!”

Juan: “Mas habog ang damgo ni Gibo! Piloto god. Naay galing at talino!”

Kardo: “Pwes, mag-aplay siya sa PAL.”

Berto: “Ikaw, Pareng Pablo, nganong wa kay tingog-tingog dinha? Unsay imong ikasulti?”

Pablo: “Hay, gikapoy kog paminaw ninyo. Wa mo kasabot nga kining eleksyon sambunot tali sa maayo ug daotan. Ug ang nakadaog mao ang maayo! Ang mga tawo dili na padalag ilad. Ang ilang gipangita integridad!”

Berto: “Pre, labaw ka nang nailad. Unsaon nimo ang integridad kon walay abilidad? Di gani niya masulbad ang Asyenda Luisita, ang mga problema pa kaha sa Pilipinas?”

Pablo: “Nadala kag intriga, Pre. Dili si Noynoy ang tag-iya sa asyenda.”

Juan: “Sa ilang pamilya gihapon na, Pre. Kamag-anak, Inc. Di siya kapanghunaw sa masaker nga nahitabo didto.”

Pablo: “Ayaw ipahid kaniya ang sala sa uban. Nagtuo ko sa iyang integridad. Mao kanay naghatag paglaom sa milyon-milyong Pinoy nga mausab ang Pilipinas. Paglaom. Sa ingles, hope.”

Kardo: “Pre, kumita na yan. Ang mga tawo di gustog paglaom. Gusto nila pagkaon. Di sila gustog hope, gusto nila hopia. Si Erap naay kongkretong nahatag sa tawo. Ang uban way gihatag bisag mumho sa katawhan!”

Juan: “Segurado kong mohatag si Gibo.”

Berto: “Ilabi na si Villar!”

Pablo: “Na, sori na lang mo, kay mas daghan ang mituo kang Noynoy.”

Kardo: “Uy, si Pareng Kulas. Pareng Kulas! Pareng Kulas! Hapit sa diri! O, nganong nagsusapinday na man ka?”

Kulas: “Naglagot ko, Pre. Hik. Gusto kong mag-amok! Gisabotahe kos COMELEC. Ang mga hinampak! Hik! Nawala akong ngalan sa presinto. Sayang ang akong boto! Hik!”

Berto: “Tan-awa?! Dakong tikas ang eleksyon! Gikawatag boto si Erap!”

Kulas: “Di man si Erap akong botohan.”

Juan: “Si Gibo!”

Kulas: “Dili, hik!”

Kardo: “Natural, si Villar.”

Kulas: “Dili sab.”

Pablo: “Hahaha! Walay lain, si Noynoy!”

Kulas: “Labaw nang dili, hik!”

Berto, Juan, Kardo, Pablo: “Kinsa untay botohan nimo?”

Kulas: “Si Marcos! Marcos, Marcos, Marcos pa rin!”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 3) — Bisag kaniadto pa, ang mga langyaw nga makataak sa Dabaw mahubog gyod sa kanindot ug katabunok sa  kayutaan niining dapita. Niadtong 1893, mao ni ang gisulat ni Padre Saturnino Urios, usa ka Katsilang Heswita nga naasayn dinhis Dabaw:

O, Dabaw, sa tanang kaabunda nga imong giangkon karon, dili madugay ikaw maoy  mahimong labing mauswagong probinsya sa Mindanaw. O, maanindot nga walog sa Dabaw, palarang mga luok (bays) sa Dabaw ug Saranggani. Tabunok ang imong kayutaan, dalisay ang imong mga tubig, daghang populasyon ang imong buhion dinhi.

Apan walay mga Katsila nga nadani sa pangagda ni Padre Urios aron manimpalad sa Dabaw. Sa tuig 1894, misulat na sab si Padre Urios:

Walay mianhi aron mopuyo sa kinatumyang bahin sa Pilipinas bisan sa katabunok sa yuta, sa kamaayo sa panglawas nga matagamtam sa mopuyo dinhi, ug sa nagkadaiyang bahandi sa yuta ug dagat nga bukas alang kang bisan kinsa nga gustong manginabuhi dinhi – pawikan, balat, klase-klaseng isda; mga mahalong prutas sa lasang; yuta nga maayong tamnan og kakaw, abaka, ug kape.

Tingali ang mga Katsila gilay-an ra sa Dabaw, gawas nga tamad sila motrabaho sa yuta. Kon ila lang untang nakita ang Dabaw, dili gyod sila mag-ukon-ukon pagpuyo sa Dabaw, sama sa nahitabo sa mga sundalong Kano nga naasayn sa Dabaw sugod sa Gubat Pinoy-Kano niadtong 1898.

Mao ni ang gisulat ni Capt. James Burchfield sa iyang pagkakita sa Dabaw sa mga tuig 1901-1902:

Nakita namo ang yuta nga napulo ka tiil ang giladmon, tabunok nga yutang abo sa bulkan diin motubo ang bisan unsa nga motubo sa mga dapit nga alindanga (tropics). Nakita namo ang yuta nga maayo ang patubigan, halapad nga rehiyon liyok sa Golpo (sa Dabaw) diin ang mga sapa-sapa sama kadaghan sa agianan sa mga binaw.

Wala pa gani mahuman sa iyang serbisyo isip sundalo, nakapalit nag asyenda si Burchfield sa Daliao, Toril, Dabaw niadtong 1901. Misunod kaniya ang 200 pa ka mga Kano  — mga sundalo o kaha magtutudlo (mga Thomasite)  kinsa mitukod og mga plantasyon sa abaka ug lubi liyok sa Golpo sa Dabaw—gikan sa Don Marcelino hangtod Mati. Ang tawag nila sa Dabaw — ang hardin sa mga bathala. Niadtong 1905, mao kini ang paghulagway sa Mindanao Herald, usa ka mantalaan alang sa mga Kano nga nakabase sa Zamboanga, mahitungod sa Dabaw isip usa ka hardin sa mga bathala:

Walay bisan kinsa nga nakatilawg puyo sa kayutaan sa Golpo sa Dabaw ang makalimot sa iyang kasinatian. Natural nga kaanyag sa yuta ug dagat, mga hanayhay ug bakilid nga giputos og baga nga lasang, ang kakahoyan nga wala pa maagiig atsa o bolo, ang mga tawong katunga-luog nga mahinabo nimo sa nagliko-likong dalangtas ug sa kataposan apan dili labing menos, ang pagkamaabi-abihon ug maayong panaghigalaay nga iyang makaplagan sa panimalay sa uska planter nga Kano – kining tanan modulot sa iyang panumdoman. Sa mga dalan-dalan nga sinabwagan og mga dahon sa ilalom sa kalasangan, ang kahayag sa Adlaw bisan sa udtong tutok salaon ug pahanapon nga daw mokilom-kilom ug molakaw ka dinhi nga batiog gamay lamang kaayong alingasa o kakapoy. Ang Bukid Apo, ang kinatas-ang taluktok sa Pilipinas, nagtuybo ibabaw sa mas mubong mga bungtod sa iyang tibuok himaya nga dose mil ka tiil. Ang bulkanikong kono (cone) niini gitaptapan og asupre ug abo nga daw sa napurongan kinig niyebe; puyde kining tawgong Fujiyama sa Pilipinas. Ang iyang mga handag wala pa gyod mahibaw-an sa mga puting tawo, samtang ang iyang mga lasang nakadani nag atensyon sa mga naturalista sa London ug Estados Unidos. Tinuod nga daghan pang kalisdanan ang masinati sa pagtadlas dinhi sa kinalay-ang pronterang Amerikano diin wala pay dalan, wala pay hotel, ug walay  pay linya sa telepono. Pero moabot ra ang panahon nga kining daot nga dalan pagapulihan og maayong dalan, ang lasang mamahimong halapad nga kaumahan nga moprodyus og abaka, kopra, ug goma, ug mga bapor na ang magbahis-bahis sa mga dunggoanan sa Golpo imbis maot nga mga sakyanang de layag nga maoy makita dinhi karon.

Tungod sa mga propagandang sama niini, daghang Kano ang na-enganyong mamuhunan sa Dabaw. Niining panahona, ang Dabaw maoy giilang “most Americanized town” sa Pilipinas tungod kay dinhi sila kinadaghanan nagpuyo bisan tuod og nakatag sila sa tibuok golpo sa Dabaw. Nag-isig angkonay silag kayutaan aron himoong plantasyon. Dayag na lang, ang naalaot mao ang mga netibong Dabawenyo. Nailogan na silag yuta, gipugos pa gyod silag patrabaho sa mga plantasyon tungod sa kakulang sa pamuo niadtong panahona. Busa dili ikatingala nga niadtong 1906 nahitabo ang usa ka rebelyon sa mga Lumad sa Dabaw. Usa sa mga hero mao si Mangulayon nga maoy nagpatay kang Davao District Governor Lt. Edward C. Bolton sa Hunyo 1906 sa Malita, karon sakop sa Davao del Sur.

Napakgang ang rebelyon ug padayon ang paglambo sa mga plantasyon.  Sa kalapad sa mga plantasyon, nangalata ang mga abaka tungod sa kakulang sa mga trabahante. Hinay ang pagsulod sa mga sakada gikan Kabisay-an. Napugos hinuon pagrekrut ang mga Kano og mga trabahanteng Hapon. Unya nakita sa mga negosyanteng Hapon ang potensyal sa abaka, ug busa sila sab nagtukod og ilang kaugalingong plantasyon. Pag-abot sa 1918, nalabwan na sa mga Hapon ang mga Kano sa gidaghanon ug gilapdon sa mga plantasyon! Nahimong “Little Tokyo” ang Dabaw o kaha tawgon nig “Davao-kuo.” Niadtong 1939, miabot og 17,900 ang populasyon sa mga Hapon sa Dabaw.

Sa laing bahin, sugod sa mga tuig 1930, tag diyes mil ka Sugboanon na ang manglalin sa Dabaw matag tuig. Tungod kana sa ilang nabati nga daghang katrabahoan sa Dabaw ug daghang yuta sa Dabaw. Nianang panahona, mas taas ang sweldo sa trabahante sa Dabaw kaysa ubang parte sa nasod, walay labot sa Manila. Ang mas taas nga sweldo maoy paagi sa mga asyendero aron makadanig mga trabahante, ilabi na nga nag-boom ang industriya sa abaka. Wala gyod masayop si Padre Saturnino Urios sa iyang prediksyon niadtong 1893 nga dili madugay ang Dabaw maoy mahimong labing mauswagong dapit sa Mindanaw.

Pag-abot sa 1939, ang mga Sugboanon na ang kinadaghanang setler sa Dabaw. Padayon ang pagdagsa sa mga Bisaya, ug busa sa kasamtangan, kapin 80 porsyento na ang mga Bisaya sa populasyon sa Dabaw.

Karon, ang probinsya sa Dabaw nabahin na ngadto sa upat ka probinsya, ug nanganak na nig lima ka syudad. Nagpabilin kining usa ka hardin sa mga bathala. Walay laing dapit sa Pilipinas diin ka makakitag nagkadaiyang mga bulak, prutas, ug gulay nga sama sa imong makita sa Dabaw. Ang sentrong pangrehiyon nga mao ang syudad sa Dabaw usa ka mauswagong syudad nga adunay mga industriya ug mga plantasyon. Daplin kinig dagat, ug gialirongag mga bugnaw nga kabukiran.

Hangtod karon, padayong nagadani ang Dabaw og mga negosyante ug setler. Alang kanila, ang Dabaw hardin gihapon sa mga bathala. Apan alang sa uban, ang Dabaw nagkaanam na usab kaguot. Daghan na kaayo ang populasyon niini ug taliwala sa hardin, aduna nay mga pulo sa kawad-on. Matod pa sa mga batid, makubsan ang kawad-on kon maindustriyalisado ang nasod. Kanus-a kaha mahimong   gam-anan kun pabrika sa mga bathala ang Dabaw aron modaghan ang trabaho ug masulbad ang kawad-on?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 30)– Kinsa ang mga Bisayang magsusulat sa Dabaw? Kini ang pangutana nga gustong tubagon sa among reserts ni Satur Apoyon ug ako mahitungod sa kasaysayan ug katikaran sa literatura sa Dabaw. Sa pagkakaron ugod, ang nainila lang nga mga magsusulat sa Dabaw mao sila si Tita Lacambra-Ayala ug Aida Rivera Ford nga pulos nagasulat sa dilang Iningles. Kining duha maoy haligi sa literatura sa Dabaw kansang mga obra kanunay malakip sa mga antolohiya nga gamiton sa mga pagtuon sa hayeskol ug kolehiyo.

Kaniadto misikat usab si Geronimo Sicam, apan karon morag nahanaw na siya sa mga antolohiya. Aduna pay ubang magsusulat sa Iningles sa Dabaw, sama nila Margot Marfori, Josie Tejada, ug Boy Pena Nadugangan ang ilang han-ay sa mga premyadong magsusulat nga nakabase sa University of the Philippines-Mindanao sama nila ni Ricky de Ungria, Tim Montes, ug Jhoanna Cruz. Gikan ni sila sa laing dapit sa Pilipinas apan karon ginaisip nila ang ilang kaugalingon nga Dabawnon na.

Sa laing bahin, wala intawon mailhi ni maestudyohi ang mga magsusulat nga Bisaya gikan sa Dabaw. Tingali ilado sila sa mga magbabasa sa mga mantalaang Binisaya, apan wala gayoy obra nila ang maapil sa mga libro sa literatura nga tun-an sa mga estudyante. Kon mao, mahikalimtan na lang gyod ni sila sa umaabot, kay ang pokus sa atong mga tunghaan mao man ang mga sinulat sa dilang Iningles ug Tinagalog.

Mao nang natingala baya ko dihang nagsugod mig lista ni Satur sa mga magsusulat nga Bisaya sa Dabaw ug akong nasayran nga ubay-ubay man sab diay sila. Ang kadaghan sa lista gikan kang Satur. Nakahatag kog duha ka ngalan sa lista kay tayming usab nga gihimo silang subject sa graduate thesis sa akong mga estudyante sa Ateneo de Davao University. Ug kining duha nga akong nailhan pulos mga magdudula — sila si Herculano Borneo ug Guillermo Dagohoy.

Kadaghanan sa mga magsusulat nga Bisaya sa Dabaw mga setler gikan sa Kabisay-an. Sila Borneo ug Dagohoy gikan sa Leyte. Bisag si Satur nga usa sa labing aktibong magsusulat, gikan sa Bohol. Apan dugay na kaayo sila sa Dabaw nga Dabawnon na gyod sila. Gamay ra tingali ang lunlon Dabawnon o kaha Mindanawon nga tigsulat sa Binisaya – apil na ko ug si Arnel Mardoquio, nga gipanganak gyod sa Dabaw, ug si Don Pagusara, taga Tangub, Misamis Occidental, ug Sheilfa Alojamiento nga taga Lanao.

Base sa bakgrawn nila ni Borneo ug Dagohoy, uso diay kaniadto ang mga dula nga ipasundayag sa tablado panahon sa pista ug ubang espesyal nga okasyon diris Davao. Silas Borneo ug Dagohoy nahilig mosulat tungod kay sa Leyte kusog ang tradisyon sa mga dula, ilabi na ang linambay kun moro-moro. Si Borneo ginaimbita sa lain-laing lugar aron ipagula ang iyang mga dula, samtang si Dagohoy adunay kaugalingong odyens sa isla sa Samal.

Sa Tibungco, ang magdudula diha mao si Elpidio Barriga. Wala pa koy bakgrwan aning raytera, apan naa nay thesis nga nahimo sa lima niya ka dula. Tingali matag lugar, naay kaugalingong magdudula? Pagka anugon nga wala pay nakatuon kanila o kun naa bay kopyang nabilin sa ilang mga obra. Karong panahona ugod, nahanaw na ning mga dula sa tablado, gilampaso sa sine, TV, ug DVD player. Wala nay naghago-hagog himog mga dulang Binisaya gawas sa pipila ka grupo nga maghimog mga “shows” nga sagol kanta ug sayaw.

Sa listahan ni Satur, si Raul Acas ang kanunay nakong makita sa mantalaang Bisaya. Taga Tagum ni ug bag-o lang mitaliwan. Nagsulat nig nobela, mubong sugilanon, ug balak. Ang tinuod diay ngalan ni Raul Acas mao si Jose Virtudazo, apan gawas niana wala na miy nasayran mahitungod kang Raul kon Jose. Kinsa kahay paryente o nakaila kang Jose Virtudazo alyas Raul Acas aron makahatag namog dugang impormasyon mahitungod kaniya?

Gani, daghan pang magsusulat sa Dabaw ang wala pa gayod tay bakgrawn. Kinsa sila, taga asa, unsay ilang nasulat, mga ganting nadawat, ubp. Nia ang ubang ngalan nga nahipos namo ni Satur nga basin naay magbabasa nga kaila ug puydeng mosulat namo aron maundan ang among reserts: Ambrosio Suico, Alfredo Jagdon ug Rodrigo Jagdon (taga Panabo?) Vidal T. Armamento (taga Sto Tomas ug tua na sa California?), Cipriano H. Francisco, Jesus Ibanez, Rey de Guzman (taga Sto. Tomas), Rosendo Boncales (taga Malita), Balbino Tocmo, (taga Dumoy, Toril), Jorge S. Batoctoy, Sabino Suello, Virginia Marquiso, (taga Mintal?) ug nag-apelyidog Rabaya nga taga Malita.

Ang usa sa angay tun-an sa mga obra sa mga magsusulat nga Bisaya mao ang paagi, kombensyon, teknik, ug estayl nga ilang ginasunod, lakip ang mga tema. Interesante kaayo ni nga isyu. Angay gyod natong tun-an ang atong kaugalingong paagi sa pagsulat aron makasabot ta sa atong kaugalingong proseso sa pagsulat. Pananglit, unsa man ang atong kaugalingong paagi nga lahi sa western nga paagi? Sa akong kabahin, dako kaayog impluwensya ang western nga panugilon sa akong pagsulat bisan tuod nga ang akong mga tema puro lokal. Ang ubang magsusulat kaha? Kinsay nag-impluwensya kanila? Kon ila ning kaugalingong estilo, unsa man ang mga lindog niini? Kining mga pangutanaha matubag lamang kon naa tay mga kopya sa mga obra sa atong lokal nga magsusulat.

Nanghinaot ko nga adunay magbabasa nga makahatag namog tip ni Satur kon unsaon pagkontak sa mga Bisayang magsusulat nga among natala sa itaas. Aw, basin ganig naa pay laing magsusulat nga wala namo matala ni Satur. Kon mao, ikalipay usab namo nga mapahibawo mi aron maapil sila sa among reserts. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo siya sulatan sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (Hulyo 20/MindaNews) — Si Donya Victorina maoy usa ka iladong karakter sa mga nobela ni Jose Rizal nga “Noli me tangere ug “El filibusterismo.” Sa paghulagway ni Rizal, gihimo siyang perpektong modelo sa colonial mentality. Sa pagbukas sa nobelang “Noli me tangere,” mahimamat dayon nato si Donya Victorina sa balay ni Kapitan Tiago diin gihimo ang uska party. Gideskrayb siya nga usa ka tigulang nga india kon Pilipinang netibo nga nagpablonde sa iyang pinakulong nga buhok (ringlets), nakameyk-ap, ug nagsuot og sininang European. Dili ordinaryo ang meyk-ap ug sinina ni Donya Victorina. Ang iyang nawong baga sa pinolbos nga humay (rice powder), ug ang iyang saya taas kaayog ikog. Perte niyang lagota kay gitumban sa usa ka Katsilang liyutenan ang ikog sa iyang saya! “Senyor, wala ka bay mata?” singhag niyang daw bitin nga natumban.

“Naa man. Nalinga lang ko sa imong buhok,” tubag sa Katsilang liyutenan.

Dili lang mga Katsila ang magbiay-biay kang Donya Victorina. Hasta ang iyang ka-netibong Pinoy usab. Trying hard man ugod siya nga mahimong Katsila. Pamati niya nga Katsila gyod siya. Gusto niya nga ang mga netibong mahinabo niya mopataas sa ilang mga kalo ug motimbaya kaniya sama sa ilang buhaton ngadto sa mga Katsila. Sige siyag saway ug pamalikas sa iyang kapwa Pilipino, kesyo tamad ug hugawan kuno.

Ang basehan sa iyang garbo? Nakaasawa siyag Katsila, si Don Tiburcio de Espadana, uska piang nga nagagamit og sungkod ug nagpakaaron-ingnong doktor. Dihang nasakpan nga pekeng doktor diay siya, napobre pa nis ilaga. Karon, kinis Donya Victorina adunahan ug desperado nga makaasawag Katsila – ug busa nagminyo ang duha. Gusto ni Donya Victorina nga tawgon siyag Madam Doktor Donya Victorina de los Reyes de de Espadana. Doble “de” gyod aron kuno mailhang dunay dugong bughaw. Ander kaayo sa iyang saya ang iyang bana. Gusto untang sultian ni Don Tiburcio si Donya Victorina nga panipsan ang kabaga sa polbos nga humay sa iyang nawong, apan dili gyod siya ka-ik sa iyang asawa. Kay kon masuko ni, makatilaw gyod siya.

Ug mao nay nahitabo dihang nanuroy silang duha ug naagian nila ang balay ni Donya Consolacion. Niadtong tungora, nanambo si Donya Consolacion sa bentana nga nanabako. Kini siya otrong india o netibo nga nakaasawa sa Katsilang liyutenan. Sira ulo sab ning bayhana. Dihang nagtagbo ang mga mata niining duha ka donya, miluwag kaduha si Donya Consolacion.

“Nganong ingon ka niana makatan-aw nako? Nagselos ka nako?” pangutana ni Donya Victorina.

“Ako? Nagselos nimo?” mayubitong tubag ni Donya Consolacion. “Aw, bitaw. Nagselos ko sa imong kulot nga buhok!”

Ug nag-insultohanay na ang duha ka Donya gamit ang baliko nga Kinatsila. Pulos man unta sila netibong Tagalog. Ni Donya Victorina pa, ang bana kuno ni Donya Consolacion nga usa lang ka liyutenan, dili gyod makasulod sa iyang balay, maghulat gyod sa gawas kay low-class. Tubag ni Donya Consolacion, dili makasulod ang liyutenan, pero ang piang puyde, ug mibahakhak nig kusog. Misamot kalagot si Donya Victorina. Iyang ipalaba ang iyang mga sinina kang Donya Consolacion kay nasayod siyang labandera lang ni kaniadto. Tubag ni Donya Consolacion, usa ra ang iyang bana, apan si Donya Victorina mokaog salin sa uban. Nag-wild na gyod si Donya Victorina. Iyang gilukot ang bukton sa iyang sinina, gikumo ang iyang kamot, ug gihagit ang “burikat nga nakigdulog sa tibuok batalyon!” Paspas kaayong mikanaog si Donya Consolacion nga naggunit og latigo sa iyang bana.

Magsampokay na unta ang duha kon wala moabot ang banang liyutenan ni Donya Consolacion. Siya na sab ang giyawyawan ni Donya Victorina kesyo angay kuno niyang palitag nindot nga sinina ang iyang asawa. Nagbinayloay na sab silag mga insulto. Sa kataposan, naulang ra sila sa usa ka pari nga miabot, apan wala mahuwasan ang kalagot ni Donya Victorina. Gusto niyang hagiton ni Don Tiburcio og duwelo ang liyutenan, ug kay mibalibad ang piang, gihulbot ni Donya Victorina ang pustiso ni Don Tiburcio ug gitamak-tamakan. Walay mahimo ang pekeng doktor kay si Donya Victorina may nagbuhi kaniya.

Nagdumot gyod si Donya Victorina sa liyutenan ug giharas niya ang pag-umangkon ni Don Tiburcio, si Linares, aron maoy moatubang sa liyutenan. Kon dili ni mosugot, na, iya ning ibisto nga wala ni kanahot-nahot sa Espanya. Iya man gong gipanghambog nga kuno daghan nig koneksyon sa Espanya. Pag-ando, way jamo diay ni nga Katsila. Gusto unta ni Donya Victorina nga maasawa ni Linares si Maria Clara, ang anak ni Kapitan Tiago ug uyab ni Crisostomo Ibarra, ang hero sa nobela.

Sa sumada, matapobre, maldita, ug bulgar nga pagka tawo si Donya Victorina, apan sa pikas bahin, makaluluoy usab siya tungod kay ginakataw-an ug ginalibak sa tanan, Katsila man o netibo. Aron mahimong European, nagpablonde siyag buhok ug gipunog polbos-humay ang iyang nawong aron siya moputi. Wala pa may block and white kaniadto. Bisag wrong grammar sa Kinatsila, hala, paka-paka lang ang iyang baba nga makig-estorya kang bisan kinsa. Samtang nagkadugay, pamati niya nga mitaas usab ang iyang ranggo ug busa sige siyag dugang sa iyang titulo, ringlet sa iyang buhok, ribon, ug sapaw sa polbos-humay sa iyang nawong. Komentaryo pa sa nareytor sa nobela, maglibog na kuno ang mga antropologo kon unsang tribu o rasa siya ibutang.

Wala na tingali makaantos sa pag-ander sa iyang asawa, kausa niana, nabunalan gyod ni Don Tiburcio si Donya Victorina sa iyang sungkod. Ug kay hadlok lagi sa iyang asawa, milayas dayon ni ug nagtago-tago. Sa pangbukas nga esena sa sumpay nga nobelang “El filibusterismo,” usa si Donya Victorina nga sakay sa bapor nga molayag padulong sa Laguna kay nahiringan niya nga tua didto nagtago ang iyang bana. Nahuman na lang ang nobela, wala gyod niya makita ang iyang bana. Wala gani siya masayod kon buhi pa ba ni o patay na. Ang iyang gikalagotan kay maghulat pa siyag napulo ka tuig usa makabanag usab! Aplikable na tingali nianang panahona ang balaod nga ideklarar nga patay lamang ang uska tawo kon dili igkita sulod sa napulo ka tuig. Na, samot na gyod siyang wala nay asim pag-abot anang panahona!

Sa mga komentaryo mahitungod kang Donya Victorina, halos tanan ang nakatamay kaniya. Siya ang gihimong ngil-ad ug komikerang ehemplo sa usa ka tawong gitaptan og colonial mentality. Gilaliman kang iyang gisalikway ang iyang kaugalingong pagka tawo isip netibong Pinoy ug gigakos sa hingpit ang langyaw nga identidad kon kailhanan? Total make-over gyod. Apan nakabasa baya kog usa ka komentaryo nga nag-ingong mao ni ang paagi ni Donya Victorina aron buntogon ang higpit nga makihut-ong nga estrukturang kolonyal sa mga Katsila. Wala na ko kahinumdom sa tagsulat, pero interesante ang iyang panlantaw. Nianang panahona ugod, ang naa sa itaas nga hut-ong mao ang netibong Katsila – buot ipasabot, kadtong natawo gyod sa Espanya. Ang labing gamhanan kanila mao ang mga prayle, mga paring sakop sa mga relihiyosong pundok sama sa Dominikano, Agustino, ubp. Mosunod sa mga Katsilang natawo sa Espanya mao ang mga Katsilang natawo sa Pilipinas, dayon ang mga mestiso, ug mga netibong opisyal. Naa sa kinaubsang ang-ang ang mga Insek ug ubang netibo nga tawgog indio sa mga Katsila. Kon naa ka sa ubos niadtong panahona (aw, bisag karon, di ba?), masilhig ka gyod sa daplin ug dili maapil sa dis-og sa katilingban.

Netibo tuod siya, apan kay tubig-tubigan man, dili siya mosugot nga esmolon ni bisan kinsa. Ang iyang gihimo? Nagpaka-Katsila siya! Gikopya niya ang mga Katsila. Hitsura, bisti, gawi, sinultian! Sa maong paagi, subersibo kuno si Donya Victorina. Kumbaga, iyang gihagit ang mga lagda sa katilingbanong relasyon sa kolonyal nga sistema. Ang mga indio, angay man magpadaplin. Bow gyod kanunay sa mga Katsila. Apan dili na puyde kaniya. Dili siya mopadaplin. Dili siya mo-bow. Katsila siya! Moadto siya kon asa siya gustong moadto ug makighalubilo siya kang bisan kinsa nga gusto niyang makahalubilo. Sa unang esena sa “Noli me tangere,” diin mitambong siyag usa ka party, atong makita si Donya Victorina nga mihasmag sa pundok sa mga Katsila ug nakigdebate sa mga gamhanan ug mapahitas-ong prayle! Walay indio nga mangahas mohimo niana. Kulatahon tingali, ibalibag sa bentana, o ibalhog sa presohan. Apan si Donya Victorina, makalusot!

Sa pagbukas sa “El filibusterismo,” atong makita si Donya Victorina sa upper deck sa bapor kauban ang mga Katsila. Take note. Siya lang ang bugtong babaye sa maong pundok. Walay laing babaye, Katsila man o india. Busa, malamposon kuno si Donya Victorina sa iyang proyekto nga makasulod sa mga lugar nga gidili ngadto sa mga indio. Hinuon, sigeg likay kaniya ang mga Katsila. Usahay dili nila tagdon. Pero nungka nila mapapahawa si Donya Victorina. Sa ato pa, baga siyag nawong. Pero walay pakialam si Donya Victorina. Ang importante kaniya mao nga nakasulod siya sa eksklusibong kalibotan sa mga Katsila. Bahala nag unsay isulti sa uban.

Makapangutana ta: Gituyo kaha ni Rizal nga himoong subersibo si Donya Victorina o iya ning gituyo aron himoong kataw-anan nga sanglitanan sa hilaw nga kopyador sa mga Katsila? Maka-intriga sa? Sa pagkatinuod, si Rizal baya gusto sab nga dawaton sa mga Katsila ug trataron nga Katsila. Wala lang siya moawat kang Donya Victorina nga nagpausab sa iyang dagway. Wala siya magpablonde, ug wala magpakloroks sa iyang panit. Ug samtang gitortyur ni Donya Victorina ang pinulongang Kinatsila, si Rizal larino kaayo niini. Mas hawod pa siya mosulti ug mosulat og Kinatsila kaysa mga Katsila nga ang uban no read no write gani.

Nagdula-dula sa akong hunahuna nga gituyo ni Rizal ang paghimog kataw-anan ug taphaw nga pagkatawo si Donya Victorina aron gamiton niyang hinagiban batok sa mga Katsila. Mora bag miingon si Rizal nga ang mga Katsila bagay lamang sa mga tawong sama ni Donya Victorina. Nga luyo sa ilang pagkamapahitas-on ug pagkamadaog-daogon, ang mga Katsila sa kinauyokan, mga taphaw ug kataw-anang tawo sama ni Donya Victorina. Unya giliso pa gyog samot ni Rizal ang iyang pakahulogan, tungod kay sa nobela, iyang gipakita nga mipatigbabaw si Donya Victorina. Kon kataw-anan si Donya Victorina, mas kataw-anan ang iyang puro Katsilang bana nga si Don Tiburcio de Espadana. Piang, mini nga doktor, ug parasitiko ni si Don Tiburcio, sama sa tibuok kolonyal nga kagamhanang Katsila nga nabuhi sa singot sa mga indio. Pilyong Rizal. Gigamit niya si Donya Victorina aron yaga-yagaan ang mga kolonyalistang Katsila. Kon masuko si Donya Victorina, iyang labnoton ang pustiso ni Don Tiburcio ug yatak-yatakan. Mao na ang paagi ni Rizal sa pagyatak sa gahom sa mga Katsila, bisag sa nobela man lang. Wala niya tuyoa, iyang naduslitan ang pabilo sa rebolusyon diin aktuwal nang giyatak-yatakan ang kailhanang Katsila sa mga indio Pilipino kinsa, sa kataposan, mideklarar nga sila mga tawo nga adunay katungod mahimong gawasnon.

- oOo -

Reaksyon sa “Mga bisayang magsusulat:” Gikan kang Cris. “Ubay-ubay pod baya ang akong nailhan nga gasuwat sa Bisaya dire sa Davao (dili pa mainstream). Apan, sa akong panglantaw, ang gidaghanon sa gasuwat sa Binisaya mag-agad ra pod sa panginahanglan sa komunidad. Sa karon, samot nawad-an og “incentive” ang gasuwat sa Bisaya kay gawas nga walay tarong nga kita diha, wala say grupo nga nagatabang aron mapakaylap ang Binisaya nga pagsuwat, o aron matabangan man lang gani sila nga mapalambo ang ilang sinuwatan. Duna kahay paagi nga ang mga naa sa AM radyo or katong gasuwat para sa ila magkatapok pod sa mas propesyonal nga paagi aron magkabinayloay og mga sinuwatan sa Bisaya? Salamat diay sa pagpagawas ani nga isyu.” – Mahitungod sa mga magsusulat nga Bisaya diris Davao, puyde sila makaapil sa Davao Writers Guild (DWG) kon naa na silay namantalang sinulat sa uska nasodnong publikasyon, sama sa Bisaya Magasin. Mao man nay bugtong kwalipikasyon para makaapil sa DWG. Aplay lang pinaagi sa usa ka sakop sa DWG, o tan-awa ang ilang website sa Dagmay.kom.ph. Puyde sab mag-organisa silag kaugalingong pundok sa mga Bisayang magsusulat, sama sa gihimo ni Satur Apoyon niadtong mga tuig 1960. Kon naay organisasyon, sayon makaaplay og grant gikan sa NCCA alang sa mga workshop o proyekto. Puyde sab sila makakonek sa DWG para sa mga treyning, o bisag magbayloay lang og mga ideya. Dili pa ko kakomento sa mga magsusulat sa radyo kay wala ko kahibalo sa ilang panginahanglan, pero angay sab sila mag-organisa para matabangan ang ilang kaugalingon.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (December 9) — Si Franz Fanon (Fa-NONG, 1925-1961) uska mestiso Pranses-itom nga taga Martinique, uska isla sa Carribean nga sakop sa Pransya. Sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, miboluntaryo siya pagka sundalo, nakakitag aksyon batok sa mga German, ug nakadawat sa medal nga Croix de Guerre sa pagka bayani sa kombate. Human sa gubat, nagtuon siya pagka doktor ug nagpakaespesyalista sa psychiatry. Niadtong 1953, naasayn siya sa Algeria nga uska kolonya sa Pransya sa Aprika, apan miresayn siya sa 1956 ug mitapon sa kawsa sa mga rebolusyonaryong Algerian nga nakigbisog alang sa ilang kaugalingnan batok sa Pransya. Sukad niadto gidangop na niya ang kawsa sa nasyonalismo sa mga Aprikano. Daghang nasulat si Fanon; natingob kini sa upat ka libro.

Matod pang Fanon sa iyang librong The wretched of the earth (1961), ang tawong nakolonays, ilabi na ang intelektwal ug alagad sa sining, moagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Ang unang ang-ang sa kahimatngon mao ang pagpangopya sa kolonayser, ang puti nga agalong kolonyal. Kining pagpangopya iya nang nadetalye sa Black skin, white mask nga napatik niadtong 1952. Niya pa, ang mga itom adunay negatibo ug ubos nga pagtan-aw sa kolor sa ilang panit nga resulta sa paghari sa mga puti sa katilingbang kolonyal. Tungod sa ubos nilang kahimtang, ang mga itom napugos pagkopya sa mga puti pinaagi sa pagsuot og white mask kun puting maskara. Gikopya nila ang puti nga agalong kolonyal, dili lamang sa pamisti, gawi, ug lenggwahe, kondili hasta usab sa ilang dagway ug panit. Sa maong paagi, nagtuo sila nga motaas ang ilang pagka tawo kay mapareho na sila sa ilang puti nga agalon.

Kining pagkopya sa puti nga agalon nasinati usab sa ubang mga nakolonays, dili lamang sa mga itom. Kitang mga tabonong Pinoy na mismo ang mga ehemplo: hilig kaayo ta mangopya sa atong puti nga mga agalon – kaniadto sa mga Katsila, ug karon sa mga Amerikano. Kon nabasa ni Fanon ang Noli me tangere ug El filibusterismo, mahimuot gyod siya kang Donya Victorina nga maoy perpektong ehemplo sa pagpangopya sa agalong kolonyal nga Katsila. Aron siya moputi giaplayan ni Donya Victorina og baga nga polbos humay ang iyang nawong, gipablonde ug giparinglet ang iyang buhok, ug bisag magbilikis ang iyang gramar ug dila, hala, magkinatsila gyod siyag taman sa tanan niyang kaestorya, indio man o Katsila.

Sa ato pa, gisalindot niya ang iyang pagka siya, ang iyang pagka netibong Pinay, pinaagi sa pagsuot og white mask aron bation siyag taas nga panlantaw sa iyang kaugalingon. Mao kanay ngil-ad nga epekto sa kolonyalismo. Human ta nasakop pinaagi sa gera, gihugasan ang atong utok aron tamayon ang atong kaugalingong pagka tawo, ang atong kultura ug tradisyon, ug ang atong lenggwahe. Atong gisimba ang atong mga agalong kolonyal. Perte natong pangopya kanila. Mas daghang nakopya mas maayo. Kay kon dili ka kakopya, alaot ka gyod, kay wala kay kapaingnan sa kolonyal nga katilingban diin ang nagbuot-buot mao ang mga Katsila.

Apan bisag unsaon nimog awat sa mga agalong puti, dili man gyod ka nila dawaton.  Bisag unsaon nimog paputi sa imong maskara, bisag magsuot ka pag amerikana, dili man gyod ikalilong nga lagom ka ug bisayag nawong. Intawon, ang mga Pinoy sa panahon sa Katsila, bisag naedukar na sa Uropa ug nahimo nang mga propesyonal, third o fourth class lang gihapon. Reklamo pa ni Rizal, unsa pa may kinahanglan ninyo? Nakristyanays ug nahispanays na man mi? Nganong wala man mi representasyon sa Cortes kun balay balaoranan sa Espanya? Luoy. Kinis Rizal brayt kaayo. Doktor, rayter, sayantis, ubpa. Apan bisan sa iyang mga nahimo, dili gyod siya madawat sa mga Katsila nga katupong nila. Natural, kay dili man gyod dawaton ang mga kolonisado sa mga kolonayser. Gisakop ka god. Ulipon. Awat-awat ka lang.

Ug busa, matod pang Fanon, motikang sa ikaduhang ang-ang sa kahimatngon ang uska kolonisadong intelektwal. Mangutana siya: Kinsa o unsa ba ko? Asa siya nahisakop? Unsang klase siya nga pagka tawo? Dinhing ang-anga, pangitaon sa netibo ang iyang mga gamot (sa Ingles pa, roots), ang sinugdanan sa iyang pagka siya. Gihimo pod baya ni ni Rizal. Perteng utingkay ni Rizal sa karaang mga dokumento sa mga Katsila mahitungod sa Pilipinas aron mangitag pruyba nga kita isip katawhan adunay sibilisasyon sa wala pa moabot ang mga Katsila. Iyang gi-anoteyt ang Sucesos de las Islas Filipinas ni Antonio de Morga (napatik 1609) aron ihaylayt ang mga kahimoan sa atong mga katigulangan. Nangolekta sab siyag mga leyenda ug mitos nato, sama sa gihimo nila ni Isabelo de los Reyes ug ubang makinasudnong Pinoy.

Kining pagkutkot sa gamot ug kagahapon nauso sa mga kalihokang nasyonalista sa tibuok kalibotan. Nagtumong kini sa pagtibuok og larawan kon kinsa siya usa siya giputlag ulo ug gihimong pahoy sa mga kolonayser. Sa maong paagi, makita niya ang iyang lunsayng pagka siya ug matugkad ang lintunganay sa iyang pagka tawo. Dayon, iyagyag niya ang mga kahimoan ug kalamposan sa iyang katigulangan, ug makabati siyag garbo sa iyang kaugalingon isip usa ka katawhang adunay dignidad. Magbaton siyag pagsalig sa iyang kaugalingon ug motuo sa iyang kaugalingong katakos.

Ang ikatulong ang-ang sa kahimatngon mao ang pagbarog ug pagpamatuod sa iyang kaugalingong pagka tawo. Sa pulong pa ni Fanon, mohukom siya nga siya na ang magmugna sa iyang kaugalingong kasaysayan ug hasmagan ang mga lugar ug pwesto nga gihikaw kaniya sa mga kolonayser. Sa laktod, sakmiton niya ang gahom. Mao ni ang fighting stage, diin ang intelektwal ug rayter makighiusa sa katawhan, mokat-on gikan kanila, ug tudloan sila sa pagsagop sa pakigbisog aron maangkon ang kagawasan nga mahimong tawo.

Tingali kini sa Fanon nakasinatig diskriminasyon isip uska mulato kun mestiso itom ug miagi sa tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Bisag nadoktor na siya sa psychiatry dili gihapon siya madawat sa mga puti. Nakita usab niya nga dili siya nag-inusara sa iyang kasinatian kay mao kini ang reyalidad sa milyon-milyong kolonisado sa tibuok kalibotan, ilabi na sa Aprika. Ug sama sa iyang obserbasyon, kini sila miagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon padulong sa pakigbisog aron makab-ot ang kaugalingnan ug kalingkawasan.

Kon gamiton nato ang gambalay sa kahimatngon ni Fanon, unsa may ikasulti nato kang Rizal? Sa akong analisis, si Rizal miabot sa ikatulong ang-ang, apan dili hingpit. Gawas nga aktibo sa kalihokang propaganda, gi-organisa ni Rizal ang La Liga Filipina. Nindot ug progresibo baya ang tumong sa Liga; naa gyoy pagtagad sa kaayohan sa mga netibong Pinoy.  Pero kon basehan ang iyang aktwal nga lihok, nagpaling-paling si Rizal sa iyang direksyon.  Nagtinikling siya sa tulo ka ang-ang. Saway pa sa uska kritiko, “Aa, upat ka tuig siya sa Dapitan, wala gyod siya moikyas? Wala man siya hikti. Puyde man niya langoyon ang Bohol!” (Puyde ba god?)

Hangtod sa kataposan, ang hangyo ni Rizal mao lang gihapon ang representasyon sa Pilipinas didtos Cortes sa Espanya. Nagboluntaryo pa gyod siya sa Cuba dihang miulbo ang rebolusyon didto. Kumbaga, gipakita niya ang iyang loyalti sa Espanya. Bisan pa, wala gihapon malipay ang mga Katsila ug ila gyong gipusil si Rizal. Siyaro no? Wala masabti ni Rizal ang malinglahon, malupigon, ug balasubas nga kinaiya sa kolonyalismo? Aw, hero gihapon siya alang nako. Hero ang si bisan kinsang nakigbisog sa bisan unsang paagi batok sa mga langyawng mananakop, labi na kadtong aktwal nga mihasmag sa mga kuta sa mga Katsila. Pagka mahimayaong yugto ni sa atong kasaysayan! Imadyin, gideklarar sa atong katigulangan nga sila mga Pilipinong adunay dungog ug gawasnon, dili mga ulipon sa Katsila!

Unsa kaha ang dagway sa mga Pilipino ug Pilipinas kon nahingpit ang atong kaugalingnan niadtong 1898? Kon kitang mga Pinoy ang nagbuot-buot sa atong kapalaran, ang naghupot sa atong kasaysayan, ug nagpanday sa atong kaugmaon nga walay nanghilabot nga mga langyaw? Aw, lisod na mag-espekyuleyt kay nasayod man ta unsay ikaduhang anib sa atong pakigbisog. Gidabo-dabohan na pod tag laing langyaw. Gipilde na sab ta sa gera ug gihugasan na sab ang atong utok. Wala kuno tay alamag, dili kahibalong modumala sa atong kaugalingon, wala kasabot unsay demokrasya. Balik tas sero. Gihungitan na sab tag laing kultura. Hala, perte na pod natong awat sa mga Amerkano. Ang atong modelo dili na mga Katsila, mga Kano na. Bisag gawasnon na kuno ta, kusog lang gihapon ang impluwensya sa mga Kano sa tanang natad sa atong nasodnong kinabuhi, ilabi na sa kultura.

Ang pangutana: unsa man ang ang-ang sa kahimatngon sa mga intelektwal nato karon subay sa gambalay ni Fanon? Kon lenggwahe ang hisgotan, moingon kong 96 porsento sa mga intelektwal naa sa unang ang-ang. Perte natong awat sa Ingles, nga giduso sa atong sistema sa edukasyon hangtod karon. Kon dili ka kahibalo moiningles, bugo ka. Kadaghan nilag rason aron ipabiling dominante ang Ingles. Kesyo international language, kesyo gusto sila nga basahon ang ilang obra sa Ingles sa ubang tawo, kesyo kesyo. Niay rason sa nagdepensa sa pagpabilin sa dilang Portuges sa Mozambique, usa ka kanhing kolonya sa Portugal: “Ang dilang Portuges mohatag namog bentana sa kalibotan.” Hah?! Intawon, gamay kaayo na nga bentana. Kon si Fanon pay mosumada sa ilang argumento, usa ra ang tinuod nga rason nganong dominante gihapon ang kolonyal nga lenggwahe: Ubos ang pagtan-aw sa mga tawo sa ilang kaugalingon. Ubos ang ilang pagtan-aw sa ilang kaugalingong dila.

Sa Pilipinas, lagom tag panit, apan puti ang atong dila.

Makuti ang isyu sa pinulongan tungod kay kalanggikit kini sa atong haybrid nga kultura. Unsaon nga gitingal kini kanato sa tibuok panahon sa kamandoang Amerkano ug lisod purgahon kay mituhop na sa atong pangutok. Gawas pa, padayon gihapon ang ilang impluwensya. Tibuok sistema sa kolonyal nga edukasyon ang imong kontra ug ang bagang duot sa mga intelektwal nga malipayong naglunang sa unang ang-ang sa kahimatngon. Gusto pa gyod nilang mas moputi ang atong dila. Unsaon na pagbangbang? Ambot kanus-a ta makatikang sa ikaduha ug ikatulong ang-ang aron lumpagon ang dominasyon sa langyawng dila ug palagpoton kini sa mga sagradong lugar diin kini naghari-hari – eskuylahan, gobyerno, pamalaod, hustisya, midya, ug komersyo! Kinahanglan natong ilogon og balik kining mga institusyon ug barogan ang atong pagka Pilipino. Kinahanglang mopatigbabaw ang ATONG kaugalingong dila sa tanang suok sa atong kaugalingong teritoryo ug katilingban. Kinahanglang tibuokon nato ang atong lawas, utok, ug kalag. Yutang tabonon, tabonog dila. Bisayag panit, bisayag nawong, bisayag dila.

Reaksyon sa “You’re bad.” Gikan kang Raffy C.: “Hoy, Macario, dalum imong Bisaya. Wala akong maintidihan, maliban dun sa Amerikana na sinabihan kang bad dahil sige ka criticize sa Pilipinas. Buti nga sa iyo, LOL.” – Hoy, Rafael, asa na nimo napunit ang dalum? – Mac.

Gikan sa uska reader: “Sakto tingali ka sa imong pagkomparar sa Thailand ug Pilipinas, pero wala ko kauyon sa imong statement nga, ‘Ang tanang proyekto (sa gobyerno) kikbakan.’ Imo na mang gikondenar ang tanang taga gobyerno nga korap. Fair ba na?” -  Wala baya ko moingon nga ang tanang taga gobyerno korap. Mao ra ni ang akong gisulti: ‘Ang tanang proyekto kikbakan.’ Nagpunting na sa mga dako-dako sa gobyerno nga nagapasiugda, nagahupot, o nagapadagan og proyekto. Hinuon, morag sweeping ra na, no. Basi diay og naay pipila ka opisyal sa gobyerno nga limpyog kamot kon proyekto ang hisgotan. Buyno, ilisan nako ang akong sentens ngadto sa ‘Ang mga proyekto kikbakan.’ Dili na tanan. – Mac

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 Marso) – Kinsay magdahom nga sa akong edad nga 63 anyos, maigo kog dengue? Sa panahon nga dili na ni uso? Pero mao gyod nay nahitabo nako. Naospital kog unom ka adlaw, sa Pebrero 12-18, tungod sa dengue. Tayming pa gyod nga bisi mi sa Davao Writers Guild (DWG) sa pagpadagan sa Ika-3 Taboan International Writers Festival nga gitigayon niadtong Pebrero 10-12 sa Mandaya Hotel. Kining Taboan uska dakong komperensya sa mga magsusulat sa tibuok nasod nga giapilan og pipila ka dinapit nga mga langyaw.

Ambot haing dapita ko napaakag lamok nga nagdalag dengue. Pero nakabati kog grabeng labad sa ulo sa Pebrero 8, adlawng Martes. Nakatala ni sa akong pocket planner kay dili ko makatulog. Abi nakog tungod sa hayblad, mao tong akong gidugangan ang akong tambal sa hayblad. Pagka ugma, nagpahilot ko, pero wala mawala ang labad sa akong ulo tibuok adlaw. Wala pod ko sultii sa hilot nga gihilantan ko. Pagsugod sa Taboan Festival sa Pebrero 10, Huwebes, nagsige na kog kurog sa hotel. Abi ra pod nako tog tungod sa kakusog sa aircon. Sa Pebrero 11, mihapit kos doktor sa eskuylahan kinsa miingon nga uso ang flu ug gitagaan kog paracetamol ug mefenamic acid. Nianang pagka gabii, perte nakong kurog. Duha ka t-shirt ang akong gisul-ob ug nagbukot kog duha ka bagang habol. Kaduha ko nag-ilis og t-shirt tungod sa grabeng singot.

Tungod kay gibati nako ang tumang kakapoy, nagpahulay kos buntag sa Pebrero 12, adlawng Sabado. Sa alas kuwatro sa hapon, mihapit kos Davao Adventist Hospital una miadto sa hotel alang sa ulahing adlaw sa Taboan. Taas kuno ang akong hilanat, sulti sa doktor ug ila kong gikuhaag dugo. Kay usa pa man ka oras ang resulta, miingon kong moadto una ka sa Taboan. Didto sa hotel, estorya-estorya pa ko sa ubang delegado. Luya kaayo ang akong paminaw sa akong kaugalingon.

Mga alas sais to dihang nahunahunaan nakong tan-awon ang akong selpon nga naka-silent mode. Naa koy missed call. Gikan sa Davao Adventist Hospital. Naa sab silay teks nga ilang gipadala mga alas singko beynte pa. Pabalikon kuno ko nila kay abnormal ang akong blood count. Naghunahuna pa gyod kong mobisita sa akong mama una moadto sa ospital. Maayo na lang gani kay mideretso kos hospital ug miabot didto mga alas siyete sa gabii. Ila kong gitambagan nga magpaadmit dayon kay 30 na lang ang akong platelet. Wala ba kuno ko malipong, magsuka, mag-bleeding? Ingon ko, wala. Puyde ba ko moulig balay aron mokuhag mga sinina ug ubang gamit? Ingon sa doktor, dili na. Basig matumba na kuno ko. Ug busa nagpa-admit na lang ko ug ila dayon kong gitusokan og dekstros.

Bilib ko sa gihimo sa Davao Adventist Hospital. Bisag wala koy mga kard nga nadala sa health insurance ug wala ko makadeposito, ila dayon kong giadmit kay delikado na diay kaayo ang akong kahimtang. Si Dr. Nur Suharto man toy ilang giingon nga maoy nagpaadmit nako. Ang akong attending doktor mao si Dr. Mervin Marcos ug giresetahan dayon kog upat ka bag sa platelet ug upat ka plasma. Regular ang ilang injeksyon nga tambal alang sa bloodclotting aron likayan nga mag-bleeding ko.

Giteks nako ang akong igsoong si Eddie ug mga higalang sila Betty De Vera ug Nato Locsin. Nagkapuliki si Eddie ug iyang asawang ni Jie-Jie sa pagpangitag platelet nga type 0+. Miabot pa gyod silas Carmen, Davao del Norte kay tulo lang ka bag ang nahatag sa Red Cross sa Davao. Ang estayl diay sa Red Cross, kinahanglan imong kambiyohan ang platelet og bisag lab-as nga dugo. Leksyon ni sa mga himsog. Pagdoneyt mog dugo aron naa moy makuha gikan sa Red Cross panahon nga imo ning kinahanglan.

Kada unom ka oras, gikuhaan kog dugo aron susihon ang dagan sa akong platelet. Mao ni ang dagan sulod sa 24 oras. Gikan 30, mikanaog ni ngadto sa 22 ug 17. Sa Domingo sa buntag, miubos pa gyod sa 12. Nianang pagka hapon, gibisitaan kos mga amigo nga si Betty de Vera ug Helen Gaspar nga nagdalag durian shake ug durian pie. Miabot sab si Doc Nato Locsin ug mirekomendar sa medisinang Insek nga gitawag og magic ball. Herbal medicine ni nga mapalit sa Suy Ho (upat ka buok ang gipatomar nako matag adlaw.) Sa sunod nga bloodcount misaka kos 16, sunod mikanaog sa 13, midukot sa 13 ug 14. Mao ni ang ilang gitawag nga plateau, buot ipasabot, morag na-estabilays na ang pag-unlod sa akong platelet. Tuod man, sa sunod ihap, misaka ni ngadto sa 18 ug 24. Pero gidugangan kog reseta nga upat ka bag sa platelet, ug maayo na lang kay tayming nag-bloodletting ang mga empleyado sa Ateneo Grade School ug pinaagi kang Helen ug iyang amigang nars nga si Luz Ando, nakakuha kog duha ka donor. Si Doc Linda Martinez, akong klasmeyt sa kolehiyo ug amigo nila Eddie ug Jie-Jie, nakahatag og duha ka bag pinaagi sa iyang mga koneksyon.

Gawas nila Betty, Helen, ug Nato, mibisita usab nako sa Domingo silas Erning Semilla ug Sonny Mendoza. Si Becca Jolito nagdalag pipila ka litrong tawa-tawa. Sulod sa unom ka adlaw, kapin lima ka galon nga tawa-tawa tingali ang nahatod ni Becca sa ospital. Si Anna Mae Morallas nagdalag tawa-tawa powder nga ginama sa mga madre sa Mati, ug unsa pa tong klaseng tsaa. Mibisita usab silas Maria Morales ug Pet Cacayan. Si Pet kapila maghatod og tawa-tawa didtos ospital, sama ni Ester Roluna. Si Viki Pre sab nagpadalag tawa-tawa pinaagi sa iyang banang si Elmer.

Gikan sa 24, misaka ang akong platelet ngadto sa 29, pero mikanaog ni ngadto sa 28 nianang pagka Martes, Pebrero 15. Basi kinahanglan kuno ko dugangan og platelet, sulti sa doktor, ug busa giteks nako ang akong mga kaila kon kinsay puyde modoneyt og dugo aron ikambiyog platelet. Daghan ang miboluntaryo. Silas Rene Estremera, Nonoy Narcisco, Ester Roluna, ug iyang igsoong si Uldarico Cunado. Ang akong igsoong si Nonoy nakakuhag pasalig gikan kang Barangay Captain Albert Baguilod sa Catalunan Pequeno, samtang si Don Pagusara nangandam sab og mga boluntaryo sa Bago Aplaya. Gimobilisa ni Gail Ilagan ang iyang kailang mga sundalo ug pila kuno ka batalyon ang akong kinahanglan? Siaw ni si Gail.

Maayo na lang gani kay sa sunod ihap, misaka na sab ang akong platelet ngadto sa 33, 48, ug 71. Ni Nato pa, paskang hinaya, uy. Pero, sulti sa doktor, at least, pasaka na. Walay undang ang akong pag-inom og tawa-tawa ug pagtomar sa magic ball. Kaduha ko hatdig lab-as nga durian sa akong pag-umangkong si Lovely. Nianang pagka Miyerkoles, (Pebrero 16), tag-dose ka oras na ko kuhaag dugo. Miabot kog 90. Ingon sa doktor, kon manormal na ngadto sa 140 ug kapin, iya na kong i-discharge. Sa Huwebes, miabot kog 97. Sa buntag sa Biyernes (Pebrero 18), miabot na kos 169, ug nianang pagkahapon, gipagula na kos ospital.

Unom ka adlaw ko walay ilis-ilis og t-shirt. Dili man ko makahukas kay sa tibuok panahon gitusokag dekstros ang akong kamot. Gawas ni Lovely, nag-ulos-ulos og bantay nako sa ospital silas Nikki ug Myca, mga pag-umangkon sab nako. Ang mga sakop sa DWG nga nakabisita nakos ospital mao silas Ricky de Ungria, Jhoana Cruz, Dom Cimafranca, ug Rene Estremera. Gibisataan sab kos akong mga estudyanteng English majors. Mihapit sab si Maricar Panda, ang chair sa Humanities Division sa Ateneo de Davao University nga nagdalag mga pagkaon. Si Maricar ug Jo Dizon maoy naghikay sa mga dokumento gikan sa Ateneo aron makuha nako ang akong Philhealth card. Si Tetet, akong pag-umangkon sab, maoy nakignegosasyon sa SSS. Silas Betty de Vera ug iyang anak nga si Tina Feliciano, pinaagi kang Ditdit Aguilon, maoy nagtabang pagproseso sa akong Philhealth card. Busa nakadiskwento ko sa balayranan sa ospital. Laing leksyon na sab ni: hikaya ug kompletoha dayon ang inyong health insurance. Ayaw langay-langaya.

Sa kinatibuk-an, bilib ko sa serbisyo sa Davao Adventist Hospital, gikan sa ilang pagtawag ug pagteks nako, sa akong pagka-admit, sa pag-atiman sa akong attending physician, sa mga nars nga mapahiyomon ug madasigon, ug sa pasensyosong si Galen Rey Calacar sa billing section kinsa mihulat gyod sa akong kard. Vegetarian diay ning Adventist Hospital. Nakakaon kog barbekyu, ham, ug unsa pa to nga abi nakog karne, pero gikan diay sa gulay. Aw, lami ra man pod.

Daghan kaayo kog pasalamatan niining unang higayon nga seryoso kong nagkasakit ug naospital gyod. Daghan ang mitabang kanako, lakip tong nagteks lang nga nagpaabot sa ilang pagtimbaya ug pagpakitag pagtagad.
Ug ulahing pahinumdom: Ayaw balewalaa ang labad sa ulo o kaha hilanat kun kalentura, ug panakit sa kalawasan ug lutahan, ilabi na kon molungtad nig duha o tulo ka adlaw. Susiha dayon kon naay pulang puntik-puntik (kun rashes) sa inyong lawas. Pa-blood count dayon. Kon daling maagapan, ang dengue puyde ra madalag dekstros, pero kon mokanaog ang platelet, abonohan gyod kag dugo kay delikado kaayo ang komplikasyon sa dengue. Daghang organo sa imong lawas ang daoton sa bayrus sa dengue. Ingon pa lagi sa uska hospital staff sa akong alalay paggawas nako sa ospital: “Wala lang siya (ako ang buot niyang ipasabot) kahibalo nga delikado kaayo ang iyang sitwasyon. Second life na niya.” Ambot kon nag-exaggerate siya o wala, pero kapin kun kulang 8 ka libra (pounds) ang redaksyon sa akong timbang sulod sa 6 ka adlaw.

Sumala sa akong nabasa, ang dengue nakaapekto sa 110 ka nasod, ug 50-100 ka Milyong tawo (usab, milyon na) ang takboyan aning sakita matag tuig. Usa na ko sa naapil aning ngilngig nga estatistiks.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (Abril 15, 2011) — Nahimuot ko sa akong nabati kaniadto nga estorya mahitungod sa paagi sa mga tawo sa Tsina sa pagsumpo sa mga langgam nga nahimong peste sa ilang mga pananom. Morag sa ilang mga humayan man tingali to. Ambot unsang mga langgama. Basig mga maya. Anyway, ang gihimo kuno sa mga Insek, nagdungan silag singgit o kalampag. Bungkag ang mga langgam nga nangaon sa humay. Kon hain motugpa ang mga langgam, singgitan o kaha kalampagon sab sila sa mga tawo sa ubang umahan o baryo. Walay makaon ang mga langgam, walay katugpahan. Sa sigeg lupad-lupad sa mga langgam nangahagsa sila sa yuta, patay.

Ambot kon tinuod ning estoryaha. Pero ang punto sa estorya, kon dungang molihok ang mga tawo pinangulohan sa ilang gobyerno, walay problemang dili masulbad. Kining estoryaha nagtuyok-tuyok sa mga tuig 1970 ug 1980 ilabi na sa han-ay sa mga aktibista. Nahimo man god nga modelo ang Tsina sa mga aktibista tungod kay human sa kadaogan sa ilang rebolusyon sa 1948, daghan kunong nasulbad nga mga problema didto, ilabi na ang kagutom. Aw, nasayod na man ta karon nga daghan sab silang palpak nga proyekto ug daghan sab (minilyon kuno) ang mga naalaot sa ilang katilingbanong eksperimento didto. Bisan pa, gipakita sa Tsina ang gahom sa kooperasyon sa mga tawo sa pagsulbad og problema. Ug niining butanga, hawod kaayo ang ilang gobyerno sa pagmobilisa sa mga tawo aron tutokan ang uska problema ug sulbaron kini.

Mao sab ni ang ilang paagi sa pagsulbad sa peste sa sistosomiyasis (schistosomiasis) sa Yukiang County, uska lungsod sa Tsina. Sulod sa dugayng panahon kining sakita naghasol sa mga mulupyo sa maong lugar. Apan napapha ra gyod kining pesteha human gimobilisa sa gobyerno ang mga tawo. Kining hitaboa gihimoag balak ni Mao Zedong niadtong 1958 dihang nabasa niya sa mantalaan ang kalamposan sa kampanya batok sa maong sakit. Giulohag “Panamilit ngadto sa diyos sa peste,” ang balak adunay duha ka estansa kun estropa. Ang unang estansa naghisgot sa dakong kadaot sa sistosomiyasis: mga balangay nga giluok sa mga sagbot, mga tawong masakiton, ug mga balay nga abandonado. Kaanugon kuno sa lunhawng kasapaan ug pughaw nga kabungtoran. Wala gyoy nahimo ang gamhanang hari mismo. Kon mangomosta kuno ang diyos sa peste, tubaga nga ang mga karaang kasakit nagahampak gihapon sa katawhan sulod sa gatosan ka mga katuigan.

Ang ikaduhang estansa nagsugod sa pag-abot sa tingpamulak, ang paglihok sa unom ka gatos ka milyong Insek nga gikomparar ni Mao sa ilang karaang mga bayani. Walay dili nila mahimo: ulan nga patuyokon ngadto sa balod, mga bungtod nga nahimong tulay; mga piko nga mihapak sa habog nga mga pangpang ug kusganong mga bukton nga nagsemento sa bungbong sa mga sapa. Matod pa sa manunulti sa balak:  “Among gipangutana ang diyos sa peste: ‘Asa ka padulong?’/ Nagsilaob ang mga bangkang papel ug gihayagan ang langit sa dinagkotang mga kandela.”

Sa laktod nga pagkahubad, nahubas ang kalapokan ug nangamatay ang mga esneyl nga nagdalag sisto.

Unsa man ning diyos sa peste? Aw, sa tinuhoan ugod sa karaang mga tawo, lakip ang mga Griyego, Romano, Insek, ubpa, ang tanang butang sa kalibotan adunay diyos, sa ato pa, diwata o espiritu. Naay diyos sa kahoy, diyos sa tubig, diyos sa Adlaw, diyos sa Bulan, ubpa. Naa say diyos sa peste. Kumbaga, siya ang hinungdan, o tag-iya sa peste, o siya ang peste mismo. (Korek ba ko, Pareng Berto?)

Sumala sa balak ni Mao, human sa gatosan ka katuigan nga giyak-an sa diyos sa peste ang lungsod sa Yukiang sa Tsina, napahawa ra gyod siya tungod sa hiniusang lihok sa katawhan. Nawad-an siyag kapuy-an. Wala siyay mahimo kondili mobalik sa iyang kaugalingong lugar, ambot hain pod nang lugara, basta gidan-agan ang iyang agianan sa nagdilaab nga mga bangkang papel ug mga kandela. Sa akong nahibaw-an, adunay ritwal ang mga Insek diin ilang ipaanod ang mga bangkang papel nga gitarokag kandela. Ila ning offering kun halad sa mga diwata. Naa say interpretasyon nga simbolikong gipaanod kuno sa tighalad ang iyang mga sala o karaang pagkatawo padulong sa iyang pagbag-o. Nindot nga ritwal, sa?

Hinuon, dili ra man Tsina ang hawod mosulbad sa mga peste sulod sa ilang nasod. Wala man kay mabating mga peste sa Japan, mga nasod sa Europe, ug Amerika. Ang ilang mga gobyerno ug mga tawo molihok man gyod aron sulbaron ang unsang peste nga moatake. Bisan gani kon adunay mga pandemic nga sakit sama sa bird flu, ila man dayong masanta. Himoan gyod nilag paagi.

Sa Pilipinas? Ambot sa langaw. Morag ang gobyerno resigned na sa mahitabong peste o katalagman. Kanang sakit nga dengue, morag 40 na ka tuig nakong nabati nga sigeg balik-balik sa Dabaw ug sa tibuok nasod. Matag tuig, nagkadaghan ang mga biktima ug nangamatay. Dihang naigo ko sa Pebrero karong tuiga, abi nakog saag nga kaso kay dili naman kuno uso nianang panahona. Dili diay. Ang biktima sa Enero ug Pebrero sa 2011 mas daghan pa kaysa biktima sa samang mga bulana sa 2010. Ug busa nagpahimangno ang DOH (nakita nako sa TV) nga basig molabaw pa ang kaso sa dengue karong tuiga, ug busa mag-ingat tayo. Linisin ang palibot. Tanggalin ang stagnant water. Gamit kuno sa 4-S strategy: Search and destroy, Self-protective measures, Seek early treatment, and Say no to indiscriminate fogging.

Ganun? Kana ray ilang buhaton? Hangtod lang pahimangno sa mga tawo? Kada tuig na isulti sa DOH. Unya, pilay nakabati o nasayod? Reak na lang kanunay: ang mga ospital papreparahon sa mga masakiton nga modagsa. Hala, pagdoneyt og dugo. Hain man ang nasodnong programa sa DOH aron mawagtang ang dengue nga sa dugayng panahon sigeg hasi sa tibuok nasod? Aw, dili lang DOH, kondili ang tibuok gobyerno? Unsa man ang ilang paagi aron mamobilisa ang tibuok pwersa sa gobyerno ug katawhan hangtod sa ang-ang sa barangay aron mohawa ang diyos sa peste?

Kay sumala sa statistics mismo sa DOH, sigeg saka ang gidaghanon sa kaso sa dengue matag tuig. Niadtong 2009, gikan Enero ug Agosto, 31,248 ang natalang kaso, 327 ang patay. Sa samang panahon sa 2010, miabot nig 54,659 ka kaso, o 75 porsento nga saka, ug 429 ang patay.  Pag-abot sa Septiyembre 2010, misaka pa gyod ang gidaghanon sa biktima sa dengue ngadto sa 90,770! Kining numeroha shocking kaayo. Unya, hangtod lang pahimangno ang DOH? Naga-expect sila nga mosaka gyod ang kaso karong tuiga!? Apan wala silay mahimo? Mora na man tag usa sa walay-paglaom nga mga nasod sa Aprika?!

Imposible ba gyod nga ma-zero dengue ang Pilipinas? O bisag sa hinay-hinay maredyus ni ngadto sa 70 porsento, 50 porsento, 20 porsento, hangtod mawagtang? Surender na sila sa dengue? Sa Malaysia, 17 lang ka tawo ang namatay sa dengue sa miaging tuig ug natarantar na ang ilang gobyerno. Ang ilang kampanya batok sa peste nag-apil sa pagpakaylap sa mga baog nga laking lamok aron dili mosanay ang mga lamok sa dengue.

Kanus-a kaha ta manamilit sa diyos sa peste? Kanus-a kaha ta makapaanod og mga bangkang papel nga adunay dinagkotang kandela aron dan-agan ang dalan sa diyos sa peste sa dengue paingon sa iyang kaugalingong gingharian?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Mayo 11) – Niadtong Hunyo 6, 1906, gi-asasineyt ang Amerkanong politico-military governor sa Distrito sa Dabaw nga si Lt. Edward C. Bolton sa Barangay Lacaron, lungsod sa Malita, Davao del Sur. Ang nagbuno kaniya mao si Mangulayon, ang puli pangulo sa Tagakaolo Tribal Ward nga nakabase sa Malalag, Davao del Sur. Niining panahona, ang Dabaw usa pa ka distrito sa Moro Province, nga naglakip sa Sulu, Cotabato, Lanao, Dabaw, ug Zamboanga – ang kapital sa Moro Province. Mag-unom pa ka tuig ang pagdumala sa mga Kano sa Pilipinas sukad nila nailog ang nasod gikan sa mga kolonyalistang Katsila sa 1899 ug padayon pa sila sa ilang “pacification campaign” aron hiposon ang mga gerilyang Pinoy nga wala pa mosurender.

Sa Dabaw, walay organisadong pundok ang misukol sa pag-abot sa mga Kano, ug ang distrito nakadani og mga Amerkanong setler tungod sa katabunok sa kayutaan nga maayo alang sa abaka, lubi, ug ubang produktong agrikultural. Bisag wala pa sila ma-discharge, ang mga sundalong Kano nag-isig-angkonay nag mga kayutaan sa palibot sa Davao Gulf, gikan sa Davao del Sur hangtod sa Davao Oriental. Hasta ang mga sibilyan nga magtutudlong Kano, ang mga Thomasites, apil niining kalihokan sa pagpangangkon og kayutaan aron himoong plantasyon.

Ang dinagkong pagpangilog og kayutaan sa mga Amerkano nakaukay sa mga Lumadnong mulupyo sa Dabaw. Wala lamang giilog ang ilang kayutaan, gipugos pa gyod silag patrabaho sa mga plantasyon. Wala may laing tawo diris Dabaw kondili ang mga Lumad. Maihap lang ang mga Bisaya ug taga Luzon. Unya ang mga Lumad dili man anad sa inadlaw nga panarbaho. Nganong maghago man sila sa plantasyon nga daghan may makaon sa lasang? Daghang usa, baboy ihalas, langgam. Klase-klase sab nga mga tanom ug prutas ang ilang makuha nga libre. Sa dagat ug kasapaan, daghang isda. Ang gamayng kaingin paigo na man sa ilang panginahanglan.

Kon walay leborer, walay plantasyon. Sa kadesperado sa mga asyendero sa Dabaw, napugos silag import og mga trabahanteng Hapon sugod sa 1903. Apan kulang lang gihapon ang suplay sa leborer, ug walay laing paagi ang mga asyedero kondili pugson ang mga Lumad. Gironda sila ug gipapuyo sa mga plantasyon. Sumala sa mga katigulangang Lumad, klase-klaseng pang-abuso ang ilang nahiagoman sa kamot sa mga tag-iya sa plantasyon kinsa nag-astar hari sa kabukiran. Naay mga Lumad nga dili bayran, makatilaw og latigo, ug mapreso sa mga tangkal sa hayop.

Dayag na lang, ang mga pang-abuso nakamugnag pagsukol sa han-ay sa mga Lumad. Sa ulahing mga bulan sa 1905 miugong na ang mga hulungihong nga mo-alsa ang mga Lumad. Kining mga hulungihong nakaabot sa kasayoran sa mga Amerkanong asyendero ug sa awtoridad. Kon buot hunahunaon, lisod kaayo mahitabo ang pag-alsa sa mga Lumad kay kini sila nagkatibuagsa ug nag-away-away sa ilang kaugalingon. Pero naneguro ang mga Kano. Si Bolton, ang gobernador sa Davao, maoy nangulo sa imbestigasyon. Nianang Mayo 1906 siya ang miunay og adto sa Lupon aron susihon ang misteryosong sayaw nga gipasiugdahan kuno sa datu sa Lupon, si Datu Tomaros. Basig subersibo ang sayaw? Sikat kaayo ning sayawa ug mikaylap sa tibuok Golpo sa Dabaw. Ilaw gidakop si Datu Tomaros ug gidala sa Dabaw.

Sunod nga giadto ni Bolton mao ang Malalag, diin kinakusgan ang mga mulo sa mga Lumad. Si Bolton mismo usa sa mga asyendero dinhing dapita. Wala siyay kaubang army kay nagsalig siya nga “higala” niya ang tanan. Tumong niya ang paghusay sa problema tali sa mga trabahanteng Lumad ug mga asyenderong Kano. Sa Hunyo 4, mihapit siya sa balay sa pangulo sa Tagakaolo Tribal Ward nga si Datu Balawag sa Sulop, ug sa Hunyo 5, sa balay ni Mangulayon sa Dool, karon sakop sa Santa Maria. Nianang pagka ugma, Hunyo 6, nag-uban sila si Bolton, Benjamin Christian (usa ka planter nga Kano), ug si Mangulayon padulong sa Malita. Nianang pagka hapon, nakit-an ang mga patayng lawas nila Bolton ug Christian sa baybayon sa Lacaron, Malita.
Walay laing gidudahan sa nagpatay kanila kondili si Mangulayon. Sumala sa taho sa mga Amerkano, miingon kuno si Mangulayon sa uska mananagat didtong dapita: “Karon, gibati nako nga tawo na usab ako. Gipatay nako tong duha ka Amerkano…”

Sa ilang imbestigasyon, duha ka anggulo ang gitan-aw sa mga Kano kon nganong nangahas pagpatay si Mangulayon kang Bolton. Una, nagselos siya kay dili siya ang gitudlong pangulo sa tribal ward; ikaduha, nasuko siya sa mga pang-abusong gihimo sa mga asyenderong Kano sa mga Lumad sa Dabaw. Giila pod sa mga Kano nga adunay halangdong motibo si Mangulayon, ang pagpanalipod sa iyang katawhan nga gidaog-daog sa mga asyenderong Amerkano.

Unta kadtong pagpatay kang Bolton usa ka sinyas alang sa pagsugod sa pag-alsa sa mga kalumaran sa Dabaw. Daan na diayng nagsabot-sabot ang nagkalain-laing tribu, ug naa nay naasayn kinsay mosulong batok si kinsang Kano sa unsang lugar. Sa Kibulan (karon Santa Maria) giransak ang tindahan ni Alex McCullough. Apan nangatras ang uban ug wala mokaylap ang gikudlitan ni Mangulayon. Bisan pa, aduna gihapoy katag-katag nga pagsukol ang mga Lumad gikan sa Davao del Sur hangtod Davao Oriental. Pero, wala gyod silay dag-anan batok sa mas disiplinadong mga sundalong Amerkano nga nagkupot og mas abanteng armas.

Sa Dabaw del Sur, milusad og ngilngig nga panimalos ang mga Amerkano aron puohon dayon ang nagsugod nga pag-alsa sa mga Lumad. Ang mga tigulang nga Lumad karon dili magkauyon kon unsa ang gilapdon sa erya nga naigo sa panimalos sa mga Amerkano. Gikan ba sa Digos hangtod Malita, o didto lang dapit sa Malalag (nga maoy mother town sa daghang lungod karon sa Davao del Sur.) Apan nagkahiusa sila nga naghuwes de kutsilyo ang mga Kano sulod sa pipila ka bulan sa 1906.

“Sa kabukiran sa Santa Maria, ilang gimasaker ang tanang netibo. Wala silay pili. Ke Kaulo, Blaan, Manobo, iro o iring. Basta makit-an ka, kay mao nay ilang panimalos sa pagka patay ni Bolton,” matod pa ni Galileo L. Tagawa, taga Basiawan, Malita.

Dugang ni Amando Sawan, taga Kamandag, Malalag, “Babaye, tigulang, ug bata, kutob sa makit-an, ilang pamatyon.”

Ang mga sundalong Amerkano nga responsable sa pagpahamtang sa huwes de kutsilyo sa Davao mga beterano sa Bud Dajo Massacre sa Jolo, nga nahitabo sa Marso 1906. kadaghanan kanila sakop sa 6th Infantry Regiment. Usa lang ka batang babaye ang naluwas sa kapin 600 ka lalaki, babaye, ug bata nga namatay sa masaker sa Bud Dajo. Kining masakera nabalita sa Amerika ug nakaanig daghang pagsaway sa mga Amerkano mismo. Sa laing bahin, ang masaker sa Dabaw wala matala sa atong kasaysayan. Hilom usab ang mga rekord sa mga Amerkano niining tuiga. Igo ra silang mitaho nga nangawala ang mga Tagakaulo sa ilang mga balangay samtang gipatuman sa mga Amerkano ang mga “stringent measures” kun mapig-otong mga lakang. Gawas sa pipila ka Lumad, wala nay nasayod nga mihugpa diay ang bangis nga huwes de kutsilyo sa Davao del Sur, diin ang usa ka lugar nga ipaubos sa huwes de kutsilyo, walay mabiling buhi, tawo man o hayop. Walay makasulti kon pila ang tanang gipatay sa mga tropang Amerkano.

Naluoy ang ubang mga Lumad sa Davao sa nahitabo sa Malalag. Ang mga Kalagan nagreklamo sa mga opisyal sa kolonyal nga gobyernong Amerkano. Nganong patyon man ninyo ang tanang tawo didto nga usa ra man ang inyong tuyo? ilang pangutana. Ang tubag sa mga opisyal nga Amerkano: Hangtod dili makuha si Mangulayon, dili moundang ang ilang operasyon sa kabukiran. Puwes, tubag sa mga Kalagan: Among ihatag si Mangulayon kaninyo.

Niadtong Agosto 3, 1906, human sa pipila ka semanang paglutos kang Mangulayon, gi-atraka sa mga tropang Amerkano ang kuta ni Mangulayon sa Sanghay, Dimolok, Malita. Hapit usa ka oras ang kombate. Gipaulanag pana, bangkaw, ug bala ang mga sundalong Amerkano; pito kanila ang nangaangol. Nailog sa mga Amerkano ang kuta ug didto ilang nakita ang usa ka patayng lawas. Sumala sa mga Lumad, giputol ang ulo sa giingong patayng lawas ug gidala sa patag aron ilhon. Pipila ka mga planter nga Amerkano ang miingon nga mao to si Mangulayon. Ang tanang mga Lumad nga gipangutana miingon usab nga mao to si Mangulayon.

Apan ang tinuod diay, dili kadto si Mangulayon. Sumala sa mga Lumad nga nasayod, bata-bata kuno to ni Mangulayon nga nagsuot sa purong ug sanina ni Mangulayon. Gihimo to aron tuohan sa mga Kano nga mao to ang ilang gipangita nga si Mangulayon. Karon, ang pangutana, kon dili si Mangulayon ang napatay sa kuta sa Dimolok, ngano nga ang tanang Lumad nga nakaila kang Mangulayon miingon man nga mao to siya sa dihang gipangutana sila sa mga Kano?

Tungod kay gusto nilang moundang na ang huwes de kutsilyo ug busa silang tanan, amigo o kontra ni Mangulayon, namakak. Bisag dili kang Mangulayon ang putol nga ulo, giingnan nila ang mga imbestigador nga Kano nga mao to si Mangulayon.

Sumala sa mga leyendang nagatuyok-tuyok sa kalumaran, si Mangulayon tigbason dili madutlan. Sundang, bala – walay epekto kaniya. Apan dili kana ang rason nganong sayop ang taho sa mga Amerkano nga napatay si Mangulayon niadtong Agosto 3, 1906. Sa mga nasayod, ang tinuod nga rason mao nga nailad sa mga Lumad ang mga Kano. Nagkomplot sila aron patyon kunohay si Mangulayon, apan ang tinuod ila ning gipaikyas. Ug kay sa pagtuo sa mga Amerkano ila na mang napatay si Mangulayon, miundang ang huwes de kutsilyo sa Davao del Sur. Unsay nahitabo kang Mangulayon? Kay wala na man siya pangitaa sa mga Amerkano, namatay siya sa katigulangon, ang bugtong bayani sa mga Lumad nga nakapatay og taas nga kolonyal nga Amerkanong opisyal.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (Hunyo 10) — Daghang klaseng diktadura ang maobserbahan nato karon sa kalibotan. Naay diktadura sa uska tawo (nga suportado sa military), naay diktadura sa monarkiya kun hari, diktadurang militar, ug diktadura sa uska partido politikal. Naa pay ubang klaseng diktadura, pero kining upat tingali ang mas dali makita.

Daghang gobyerno sa Middle East mahulog ubos sa diktadura sa uska tawo sama sa Libya, Syria, Tunisia, Yemen, Egypt, ubp. Dayag na lang, suportado sila sa military. Ang kadaghanan, kondili man tanang, monarkiya sa Middle East mga diktadura usab tungod kay adunay absulotong gahom ang ilang mga hari. Ang mga ehemplo niini mao ang Saudi Arabia, Bahrain, ug Iran (sa wala pa napalagpot ang Shah niadtong 1979).

Sa Asya, ang labing klarong diktadurang militar mao ang Myanmar (Burma), diin ang naghupot sa gahom sa gobyerno mao ang mga heneral sa ilang army. Wala pa gyod nila buhii ang ilang hugot nga pagkontrolar sa gobyerno sukad sa ilang pagkudeta sa 1962. Sa mga tuig 1970-1980, daghang nasod sa South America, ilabi na ang Chile ug Argentina, ang gidumala sa mga diktadurang militar.

Ang North Korea maoy ehemplo sa uska diktadurang gihuptan sa uska partido politikal, ang Workers Party of Korea. Walay eleksyon-eleksyon didto sukad 1945. Ang Tsina usab uska diktadura sa uska partido politikal, ang Partido Komunista sa Tsina. Ang ilang gobyerno gidekoreytan og mga independenteng partido kuno, apan silang tanan ubos sa gahom sa mga komunista.

Ang mga nasod sa Eastern Europe kaniadto, lakip ang ilang lider nga Union of Soviet Socialist Republics (USSR, kon mub-on, Russia), pulos mga diktadura sa uska partido politikal. Silang tanan nangahagsa sukad sa mga tuig 1990 ug karon nagaeksperimento sa demokrasya ug gawasnong eleksyon.

Daghang gobyerno sa Middle East ang gipadagan sa mga diktadura sa monarkiya human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan (1945). Kadaghanan kanila suportado sa ilang kanhing agalong kolonyal. Apan sa kadugayan, nailog sa ubang mga grupong politikal ang gobyerno ug nahimo silang republika. Ang mga monarkiya nga nahimong republika sa Middle East mao ang Egypt (1953), Iran (1979), Tunisia (1957), Libya (1969). Napalagpot ang hari pinaagi sa kudeta sama sa Libya o pinaagi sa rebolusyon sama sa Iran.

Napalagpot tuod ang mga despotikong hari, apan ang mipuli mga despotikong diktador usab nga nagpakahari. Ang uban kanila suportado gihapon sa ilang kanhing agalong kolonyal, sama sa Egypt, Tunisia, ug Yemen. Apan adunay pipila nga kontra kaayo ang mga Amerkano ug European tungod sa ilang kasinatian sa pagka kolonya ug sa padayong pagpanghilabot sa mga kolonayser sa ilang nasod. Ang Libya, Iran, Syria, ug Iraq (sa panahon ni Sadam Hussein) maoy ehemplo sa mga nasod nga naglagot sa mga Kasadpanonng kolonyal.

Duha ang dakong isyu batok sa bisan unsang klaseng diktadura: una, ang pagtingob sa gahom sa uska tawo, pamilya, o partidong politikal, ug ikaduha, ang walay puas nilang pag-plunder kun pangulimbat sa bahandi sa nasod.

Sa sistemang diktadura, walay laing tingog ang puydeng madunggan kondili ang diktador nga tawo, pamilya, o partido. Sila ang magbuot-buot sa tanang aspekto sa katilingban. Ang ilang gusto maoy balaod. Ang tanang mosupak pahilomon, hulgaon, presohon, tortyuron, eksaylon, o likidahon. Dili sila magpanuko sa pagmasaker sa daghang tawo aron mapabilin sa gahom. Mas dugay sila sa gahom, mas modukot sila sa ilang pwesto. Mahubog sila sa gahom. Abi nila sila ang tag-iya sa nasod, o sila ang nasod, nga kon mawala sila, maalaot ang nasod. Ug busa kapit-tuko sila sa puwesto ug mogamit og bangis nga mga paagi aron magpabilin sa gahom.

Ug kay naanad sa gahom nga walay makapugong, sila usab ang nagbuot-buot sa paggunit sa bahandi sa nasod. Ilang giangkon ang tibuok bahandi sa nasod nga ilang kaugalingong bahandi. Mao kana ang kahimtang sa mga monarkiya sa Middle East nga pulos mga absolutong monarkiya. Kulba kaayog lifestyle kining mga tawhana, lupig pa ang monarkiya sa Uropa kinsa karon nagadawat na lang og mga alawans gikan sa gobyerno. Sa Middle East, ang mga royal family maoy magdikta sa parlamento ug maoy magbuot kon pilay ilang ibahin ngadto sa ilang katawhan.

Sa laing bahin, ang kadaghanan sa mga diktador sa mga republikang nasod nag-astang hari ug nagpuyo nga harianon. Mora na silag royal family. Sa Libya ug Syria, ang gahom ginapasa gikan sa amahan ug anak. Ang ilang pamilya naghupot og mga importanteng puwesto sa gobyerno ug nagamonopolyo sa negosyo. Sa kadugay nila sa puwesto, bilyon-bilyon ang ilang nahabhab gikan sa panudlanan sa nasod. Dili kaha ka matental nga nakatiwangwang ang tanang kita sa gobyerno ug ikaw ang naghupot sa absolutong gahom?

Karong bag-o, sa pag-ulbo sa kanasorang Arabo sa Middle East, nayagyag ang kamatuoran nga ang mga diktador sa Tunisia ug Egypt pulos nangabusdik sa bilyon-bilyong kurakot. Ang presidente sa Tunisia nga si Zine El Abidine Ben Ali naglingkod sa puwesto sukad sa 1987 ug napalagpot niining Enero 2011. Dihang miikyas siya ug ang iyang pamilya padulong sa Saudi Arabia, ilang gihakot ang daghang kuwarta, alahas, ug bulawan. Karon, nag-atubang si Ben Ali og mga kaso, apil ang pagpatay sa mga demonstrador ug drug-trafficking. Ang iyang mausik-usikong pamilya ug kanhi mga ministro adunay mga kaso usab.

Sa Egypt, ang ilang presidente nga si Hosni Mubarak napalagpot niadtong Pebrero 2011 human sa 30 ka tuig nga pagka diktador. Karon, si Mubarak nga 82 anyos, ang iyang mga anak, ug pipila ka opisyal, gipangpreso sa Egypt ug nag-atubang og mga kaso sa korapsyon. Otro pod ning lidera nga naghakot of bilyon-bilyong kuwarta. Tan-awon nato unsay resulta sa mga kaso batok niining mga diktador.

Kining duha ka diktador suportado sa mga European ug Amerkano. Gani, gusto untang tabangan sa Pransiya si Ben Ali sa sinugdanan sa kasamok sa Tunisia, apan miatras sila, tingali sa kaulaw dihang naamgohan nilang malukpanon ang kasuko sa mga tawo sa Tunisia batok sa ilang lider-diktador.

Sa pagsulat niini (Hunyo 2011), padayon pa ang gera sibil sa Libya. Ang ilang diktador didto mao si Muammar Qaddafi nga naghupot sa gahom sulod sa 41 ka tuig. Sumala sa mga analyst, napalambo pod baya ni Qaddafi ang Libya. Apan higpit usab ang iyang pagpadagan sa Libya ug nahimong royal family ang iyang pamilya. Ang iyang mga anak naghupot sa importanteng puwesto sa gobyerno, ug dayag na lang, bilyon-bilyon usab ang ilang nahagkom gikan sa nasod.

Kini si Qaddafi ilado sa iyang pagbatok sa Kasadpanong kolonyalismo. Karon, tungod sa iyang minangtas nga pagpitol sa mga protesta batok kaniya, nakakitag rason ang iyang mga kontra aron manghilabot sa kaguliyang sa Libya. Ang Amerika ug North Atlantic Treaty Organization (NATO) nga nakabase sa Europe maoy nangulo sa pagpamomba sa mga piniling target sa Libya, lakip ang mga tagoanan ni Qaddafi. Nakuha man ugod nila ang mandato gikan sa United Nations aron protektahan ang mga sibilyan gikan sa kabangis ni Qaddafi. Apan dili na lang pagprotekta sa sibilyan ang tumong niining koalisyon sa mga Kasadpanon, gusto nilang palagpoton na gyod si Qaddafi, o kaha patyon.

Sa laing bahin, igo lang gisaway niining koalisyong Kasadpanon ang ilang mga bata-bata: si Hamad ibn Isa Al-Khalifa, ang hari sa Bahrain, ug si Presidente Ali Abdullah Saleh sa Yemen. Kining mga lidera bangis usab nga misumpo sa mga demonstrayon batok sa ilang rehimen. Wala pay aksyon ang koalisyon batok sa lider sa Syria, si Bashar Al Assad, kinsa bangis kaayong mipitol sa mga demonstrasyon batok sa iyang rehimen. Kining mga Assad namora na sab og harianong pamilya. Ang iyang amahan, si Hafez Al-Assad nahimong diktador sulod sa 29 ka tuig, ug dihang kini namatay, siya ang mipuli niadtong 2000.

Ambot kinsang diktador ang wala moburot sa kadato. Sa mga bag-ong nademokrasya, morag ang mga lider ra man sa South Korea ang nakasohan og korapsyon. Si Lee Kuan Yew kaha sa Singapore? Ang pamilya ni Chiang Kai Shek sa Taiwan? Naa kahay nadato sa mga lider ug ilang pamilya sa Tsina? Sa North Korea, klaro ang mga pribilehiyong gitamasa sa mga Kims tungod sa ilang puwesto isip mga pangulo. Naa kaha silay personal nga bahandi? Si Fidel Castro sa Cuba, nadato kaha? Tiaw mo nang gikan 1959 hangtod 2008 (49 ka tuig!) siya ang diktador sa Cuba, ug karon iyang gipasa ang gahom ngadto sa iyang igsoong si Raul Castro.

Sa kaso sa Pilipinas, si Marcos, nga nahimong diktador sa panahon sa martial law niadtong 1972-1986, natala nga usa sa labing kurakot nga lider sa tibuok kalibotan. Hangtod karon, sige pag pangita ang atong gobyerno sa giingong bilyon-bilyon niyang hidden wealth. Pila na kahay nasilotan sa iyang mga bata-bata nga responsable sa mga ngilngig nga kalapasan sa tawhanong katungod?

Apan sumala sa nahitabo sa Pilipinas, sa Eastern Europe, ug karon sa Middle East, walay diktadurang molungtad. Sa madugay o sa madali, mapuno ra gyod ang mga tawo ug sila molihok aron pukanon ug paninglan ang mga mangtas nga nagadumala kanila. Sa Chile ug Argentina sa South America, ang ilang mga lider-militar niadtong mga tuig 1970-1980, karon nag-atubang og daghang kaso sa paglapas sa tawhanong katungod. Gikan sa pangulo, sama ni Pinochet sa Chile, hangtod sa ilang mga heneral ug tanang opisyal nga nahilambigit sa paglapas sa tawhanong katungod gipanglutos aron patubagon sa ilang daotang mga binuhatan.

Suwerte sila kay igo lang kasohan ug presohon. Si Anastasio Somoza, ang diktador sa Nicaragua, giasasineyt niadtong 1980, ug si Nicolae Ceausescu, ang diktador sa Romania, lakip ang iyang asawa, gibitay niadtong 1989. Walay maayong padulngan ang mga diktadura.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (Hulyo 4) — Sa edad nga katorse, gibiyaan ni Peryang ang kalisod sa kinabuhing panguma sa ilang baryo sa Balugo, Sibulan, Negros Oriental. Kon buot hunahunaon, maayo man ang kahimtang sa ilang pamilya kon panguma ang hisgotan. Dako ang yuta sa iyang apohan kinsa nakabenepisyo sa homsted nga 16 ka ektarya. Daghan silag baka, kabaw, kanding, ug manok. Lapad ang ilang maisan ug humayan. Gani, daghang silingan ang motabang kanila panahon sa ting-ani. Permi puno ang ilang kamalig. Klase-klase ang ilang bungahoy. Sa laktod, adunahang mag-uuma ang iyang pamilya.

Apan bisan og arang-arang ang ilang kahimtang, nagdako si Peryang nga anad sa trabaho. Matag usa kanilang unom ka magsoon adunay tahas sa uma. Makahinumdom siyang maghilak sa bata pa siya nga magguyod sa saag nga baka kay basig mabiyaan sa iyang mga magulang. Siya pay bitaron sa baka. Bisan ang pag-eskuyla hago kaayo. Kinahanglang mobaktas pa silag pila ka kilometro ug motabok og sapa. Sayo sa buntag silang molakaw ug usahay magabhian sila sa pag-uli.

Bisan sa iyang linghod nga pangutok, nakahukom na si Peryang nga dili alang kaniya ang panguma. Ang iyang pangandoy mao ang paghawa sa Balugo aron mausab ang dagan sa iyang kinabuhi. Makahinumdom pa siya sa ilang estoryahanay sa iyang igsoong si Manding samtang nangutkot silag kamote. Gikataw-an siya niini dihang iyang gipangutana kon kinsay iyang gustong mabana. Kabata pa kuno niya, kon unsa na lay sulod sa iyang ulo. Pero mao ni ang tubag ni Manding: Mag-uuma ang gusto niyang mabana. Walay problema sa pagkaon. Dili ka gyod higutman kay daghang makaon sa uma.

Tubag usab ni Peryang: Ang gusto niyang mabana tindero, tungod kay ang mga tindero limpiyog sinina. Dili sama sa mag-uuma nga lago tan-awon. Igo lang mikatawa si Manding kaniya. Tindero? Unyag walay trabaho? Unsay ilang kaonon? Apan wala mausab ang damgo ni Peryang bisan sa mga pangatarogan sa iyang magulang nga igsoon.

Dihang nagdalagita na si Peryang, daghay nangulitawo kaniya. Wala siyay nagustohan kay pulos sila mag-uuma. Klaro kang Peryang nga aron matuman ang iyang damgo kinahanglang mopahawa siya sa Balugo. Ug kay dili man siya tugtan kay menor de edad pa, miikyas siya gikan sa iyang pinuy-anang balangay padulong sa Zamboanga sa tuig1939.

Sa Zamboanga, misulod siyag lain-laing trabaho: katabang, labandera, wetres. Alang kaniya, mas maayo ni nga mga trabaho kaysa magguyod og kanding o kaha magbunglay sa yuta. Gawas pa, nalingaw siya sa siyudad tungod sa mga sinehan. Maoy iyang hilig ang motan-aw og sine; tingali mao niy nagbuhi sa iyang mga damgo. Paborito niyang artista mao sila si Gloria Romero, Leopoldo Salcedo, Ramon Revilla, Jaime de la Rosa, Eduardo Arenas, ubp. Nahilig usab siyang mobasa og mga komiks ug magasin.

Kausa niana, gisulayan siyag lugos sa anak sa uska pamilyang Katsila diin siya nagtrabaho isip katabang. Iya ning gilayasan ug nakasulod siyag trabaho sa tindahan sa Insek diin iyang nakaila si Lianga, uska Insek nga tinderong ulitawo.  Sama ni Peryang, kini si Lianga miikyas usab sa ilang baryo sa China ug nanimpalad sa Zamboanga. Nangulitawo ang Insek kaniya pinaagi sa mga love letters nga kinopya sa mga libro. Mao na tingali ni ang iyang gidamgong tindero. Nagkauyab ang duha. Apan ang ilang panaghigugmaay naputol sa pag-ulbo sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan.

Nasayod si Lianga sa kadelikado ug kawalay kaseguroan sa panahon sa gera. Busa iyang gihatod si Peryang pauli sa Balugo, Sibulan ug nahimamat ang mga katigulangan niini. Mibalik usab dayon si Lianga sa Zamboanga aron manginabuhi. Kon magkinaunsa man, katultol siya kon asa niya balikan si Peryang pagkahuman sa gera.

Apan wala mahimutang si Peryang sa Balugo. Kinsay nasayod kanus-a mahuman ang gera? Busa mibalik siya sa Zamboanga. Apason niya si Lianga! Aron lang masayran nga namakwit na ang mga Insek, lakip si Lianga, ambot asa. Nahugno ang kalibotan ni Peryang. Nawad-an siyag paglaom nga magkita silag usab ni Lianga. Gilingaw niya ang iyang kaugalingon sa pagpanarbaho.

Usa ka adlaw niana, samtang naglaba siya daplin sa dalan, tayming sab nga uska bakwit nga amigong Insek ni Lianga nakakita kang Peryang.

“Dili ba ikaw ang uyab ni Lianga?” pangutana sa Insek.

“Ako,” tubag ni Peryang.

“Tua si Lianga sa Siocon. Gusto ka mouban nako? Moadto ko didto.”

Wala magduha-duha si Peryang. Miuban siya sa Insek padulong sa Siocon, ug tuod didto, nagkita silang usab ni Lianga. Puwerteng lipaya ni Peryang! Kinsay magdahom nga magkita pa silang usab sa iyang hinigugma? Sukad niadto, nagpuyo na silang duha nga walay benepisyo sa kasal. Gikan sa Siocon, namakwit na sab sila sa Malayal. Sa panahon sa gera, iyang gianak si Gloria ug si Leopoldo. Human sa liberasyon, mibalik sila Peryang ug iyang pamilya sa Zamboanga diin gianak niya si Ramon. Nakapuyo sila kadiyot sa Cebu, ug sa tuig 1947, mibalhin na silas Dabaw diin nahimugso ang dugang pito ka anak.

Fulltime housewife si Peryang. Gilaliman kang mopadako og napulo ka anak? Maingon nga sila middle class family. Dili purdoy, apan mas klarong dili sab dato. Kon giunsa niya pagpa-igo sa suweldo sa iyang bana mao nay dakong pangutana. Apan kanunay tag-upat o taglima ang sud-an sa lamesa. Wala gyod higutmi ang iyang pamilya.

Inahan sa kanunayng panabang. Mao tingali nay angay nga ibansag kaniya isip uska inahan. Naay mga anak nga badlongon. Tawgon siya sa prinsipal kay gi-suspend ang anak. Sa unang mga tuig sa martial law, sige siya tawgon sa PC barracks kay gipangita ang tulo niya ka anak nga mga aktibista. Ambot uroy, niya pa. Hangtod sa iyang katigulangon, walay undang siyang moayuda sa bisan kinsa niyang anak nga magkaproblema.

Niadtong 1983, namatay si Lianga sa edad nga 69. Kinsay makatugkad sa gibating kasubo ni Peryang? Walay palta siya nga moduaw sa sementeryo sa sumad sa adlaw sa kamatayon ni Lianga ug matag kalag-kalag. Iya ning papangadyean ug pamisahan. Mao ni ang love of her life, ang tawong mihaw-as kaniya gikan sa kinabuhing mag-uuma. Mao ni ang tawong nagpatuman sa iyang simpleng pangandoy: Makapalit og nindot nga tela aron patahion. Makatan-aw og sine. Makakaon tulo ka beses sa uska adlaw.

Gani, dihang nahimo siyang emigrante sa Amerika niadtong 1997 sa edad nga 72, mipauli gyod siya sa Dabaw kay kuno tugnaw ug mingaw kaayo didto. Nakalahutay ra siyag siyam ka bulan. Iya lang gibalewala ang kahigayonan nga mamahimong permanenteng residente o kaha citizen sa Amerika aron lang makauban si Lianga. Dihang nagsugod na ang iyang dementia sa edad nga 84, duha ra ka topiko ang magbalik-balik sa iyang estorya, ug ang usa niini mao si Lianga. Naluoy kuno siyang Lianga nga iyang gibiyaan dihang miadto siya sa Amerika.

Ingon pa sa uska anak nga wala masayod sa sintomas sa dementia: “Ma, dugay na mang patay si Papa pag-adto nimos Amerika.”

“Dili, uy. Buhi pa siya. Naluoy ko niya kay ako siyang gibiyaan.”

Kapila to siya mosulti nga gusto niyang matulog sa sementaryo kay ubanan niya si Lianga. Luoy kuno si Lianga. Alam-alamon siya sa iyang mga anak, ug dad-on siya sa sementeryo sa adlaw aron mangadye. Kon unsay ilang kulukabildo ni Lianga, siya ray nasayod.

Ang usa pa ka estorya nga iyang balik-balikon mao ang iyang pagbiya sa Balugo. Katorse anyos siya dihang miikyas sa ilang balay. Klaro pa kaayo kaniya ang mga detalye: Unsang oras siya milakaw bitbit ang uska putos nga sinina, kinsa ang mga tawong iyang nahinabo sa dalan, ug ang gisakyan niyang barko nga Elcano. Karon, niya pa, naa nay suga sa Balugo. Nasayod siya niini kay kapila na siya makabalik sa Balugo, ang kinaulahian niadtong 2006. Unya, gusto na usab siyang mobisita sa Balugo. Kon naay moadto sa Balugo, mouban siya.

“Kanus-a ko makaadtog Balugo?” maoy pangutana niya kanunay sa mga anak nga mobisita kaniya.

Apan lisod na siya makaadtog Balugo tungod sa iyang sakit. Gawas sa diyabetes, naa siyay kondisyon sa kasing-kasing. Dili siya makaagwanta, sulti sa doktor. Kon mag-eroplano sa Cebu, mobalhin siya sa barko padulong sa Dumaguete. Hago. Puyde unta mogamit og kotse nga ipasakay sa RORO sa Dipolog nga moderetsog Dumaguete, apan layo sab kaayo ang Dipolog gikan sa Dabaw. Mas hago.

Ang kinasayonan nga paagi mao ang pag-eroplano padulong sa Manila diin adunay derektang panaw padulong sa Dumaguete. Oras lang ang ihapon, dili adlaw. Apan wala madayon ang plano kay na-ospital si Peryang. Wala matuman ang iyang ulahing tinguha. Sa ikatulong adlaw, gi-ICU na siya ug gidiyalisis. Apan wala na makarekober ang iyang mga kidney. Nag-coma na siya. Katorse ka adlaw siya sa ospital. Pipila lang ka oras sa pag-abot sa uska anak nga babaye gikan sa Canada, mihunong na siyag ginhawa.

Sa takna sa iyang paglubong tupad kang Lianga, tayming nga miagi ang eroplano ibabaw gayod sa iyang lubnganan. Tingali nag-uban ang duha padulong sa Balugo.

Porferia Dionanao. Natawo Nobiyembre 25, 1925 sa Balugo, Sibulan, Negros Oriental. Namatay Hunyo 24, 2011 sa Siyudad sa Dabaw. Napulo ang iyang anak, traynta singko ang iyang apo, ug baynte singko ang iyang apo sa tuhod.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/9 Agosto) – Ang “Rashomon” uska pelikulang Hapon nga gihimo niadtong 1956. Mao kini ang nagpasikat kang Akira Kurosawa, ang direktor sa maong pelikula. Ang estorya niini nakabase sa mubong sugilanon ni Ryunosuke Akutagawa nga nag-ulohag “In a bamboo grove,” kun “Sa kakawayanan.” Mahitungod kini sa imbestigasyon sa kapolisan sa murder sa uska samurai, si Takehiko.

Matod pas uska mangangahoy (woodcutter), nakita niya ang patayng lawas sa samurai nga si Takehiko sa kakahoyan nga adunay samad dinuslakan sa dughan. Wala kuno siyay nakitang mga hinagiban, apan klaro nga adunay nahitabong away didto segun sa pagkayamukat sa palibot. Siya ang nagreport ngadto sa kapolisan. Sumala sa uska mongheng Buddhist, nakita niya ang samurai nianang adlawa nga nagguyod sa iyang kabayo nga gisakyan sa iyang asawa. Aduna niy gisukbit nga espadang samurai ug naay dalang mga pana.

Sumala sa uska polis, iyang nadakpan ang nag-unang suspek, ang bandidong si Tajomaru, human kini nahulog sa kabayo ug nagkamang-tikuko sa baybayon. Natingala kuno siya kay iladong kilabot nga tulisan si Tajomaru, gibaniog nga manlulugos ug pumapatay og tawo, apan nagtikuko lang sa balas.

Unsay nahulog sa kabayo? sukmat ni Tajomaru sa polis. Mikanaog siya sa kabayo ug nagluko-luko tungod sa kasakit sa iyang tiyan human makainom og tubig-sapa nga lagmit naay hilo. Ug kay nasayod man siyang bitayon gyod siya, itug-an niya ang tanan. Siya bitaw ang nagpatay sa samurai. Dili man unta niya patyon ang samurai. Ang iyang tuyo mao ra man ang pagreyp sa iyang asawa. Nawalis man ugod ang belo sa babaye nga nagsakay sa kabayo, ug nakita niya ang kagwapa niini nga sama sa uska diyosa. Nalansis niya ang samurai ug nagapos, ug nareyp gyod niya ang asawa, si Masago.

Dihang molakaw na unta si Tajomaru human sa reyp, mihangyo si Masago nga unta usa ra kanila, si Tajomaru ba o ang iyang bana, ang angay mabuhi. Kay dili siya magmalinawon nga adunay duha ka tawo nga masayod sa iyang pagkariwara. Kinsay modaog maoy ubanan ni Masago. Giputol ni Tajomaru ang gapos sa samurai ug nag-eskrimahay sila. Ingon pang Tajomaru, bilib kuno siya sa kahawod ni Takehiko kay miabot nig 23 niya ka tigbas, samtang kutob 20 lang ang uban niyang nakasangka.

Sumala sa testimonya ni Masago ngadto sa mga polis, human siya gireyp ni Tajomaru, nakita niya ang kasilag sa mga mata sa iyang bana alang kaniya samtang kini nakagapos. Mora siyag gitulisok. Bisag unsaon niyag hangyo nga silotan siya sa iyang bana, igo ra siyang tutokan sa mga matang puno sa kasilag. Wala na kaantos, iyang giduslak ang iyang punyal sa dughan sa iyang bana. Siya, ang nagpatay sa iyang bana! Kapila siya nagsulay pagpatay sa iyang kaugalingon apan napakyas siya.

Ang gihimo sa mga polis, nagkuha silag espiritista kun midyum aron maestorya ang kalag sa samurai. Sumala sa kalag sa samurai, human kuno gireyp ang iyang asawa, mihangyo kuno ni nga mouban kang Tajomaru. Apan una siya mouban, kinahanglang patyon ni Tajomaru ang iyang bana. Nawad-ag amor si Tajomaru sa babaye ug iya ning gibiyaan. Midagan usab pahilayo si Masago. Nabilin nga nag-inusara ang samurai ug nakahukom siya nga patyon ang iyang kaugalingon. Siya mismo ang nagpatay sa iyang kaugalingon!

Makalibog?

Ang pelikula ni Akira Kurosawa wala mosunod sa orihinal nga estorya ni Akutagawa. Gitangtang niya ang testimonya sa inahan ni Masago ug nagdugang siyag ubang mga esena, ilabi na ang ikaduhang estorya sa mangangahoy. Kumbaga, mao ni ang nagtuhog-tuhog sa mga testimonya nila ni Tajomaru, Masago, ug ni Takehiko, ang samurai. Sa bag-ong estorya sa mangangahoy, iyang gisulti nga nasaksihan niya ang tibuok panghitabo human nareyp si Masago! Dili diay tinuod ang iyang gisulti permero nga patay nang daan si Takehiko sa unang pagkakita niya niini.

Ang “Rashomon” akong gipatan-aw sa akong mga estudyante sa literatura sa University of Southeastern Philippines (USEP) human namo gidiskas ang orihinal nga estorya ni Akutagawa sa klase. Ako silang gipakomentog bisag unsa mahitungod sa pelikula nga gi-set sa karaang panahon sa Hapon nga aduna pay mga samurai. Nia ang pipila ka interesanteng mga komento:

“Si Masago ay parang baliw umarte. Bigla lang tatawa at iiyak. Si Tajomaru naman ay parang hindi naliligo. Naiinis ako sa kanyang itsura. Si Takehiko ay hindi tunay na samurai dahil natalo siya sa isang hamak na bandido lamang. Ang opinyon ko sa ‘Rashomon’ ay hindi siya maganda pero nakakaaliw panoorin dahil sa mga baliw na tauhan.” – Katherine Joy A. Caneda.

“Ang akong masulti sa among gitan-aw kay kataw-anan kaayo. Imbes maluoy ko kang Masago, makatawa gyod ko kay tanga kaayo siya og nawong sa iyang pag-arte. Mora siyag nakatomar og katol, magposing siya kon mohilak. Ang mga lalaki pod morag mga tambay sa kanto, morag mga mamasurahay. Klaro kaayo nga sugo sa direktor ang ilang away, kay kon matumba ang isa, matumba pod ang isa. Mga banga kaayo, ug labaw sa tanan, hugawan kaayo sila kay ang ilang sip-on ug singot nagsagol. Pero walay molabaw sa kilay ni Masago. Dili ko kasagang.” – May Cris S. Lumontad.

“Para sa akin, ito na ang pinakapangit na palabas na nakita ko. Parang naglalaro lang ang mga eksenang ipinapakita. Hindi ko naiintidihan ang mga emosyon ng mga tauhan. Natawa rin ako sa pag-aaway ng dalawang magkatunggali, animo’y walang saysay ang kanilang paglalaban. Hindi ko akalaing sikat pala sa kanilang bansa ang mga artistang gumanap sa pelikula.” – Kenneth Brian L. Solmeron.

“Ganahan kaayo ko sa estorya kay ginapa-confuse sa writer ang iyang audience. Magamit gyod imong logic ug imagination. Mahait ang imong pagsabot tungod kay daghan kag ipangutana kon kinsa gyod ang nagpatay sa samurai.” – Suzette D. Canda.

“Ang wala nako ganahi ang nawong sa aktres kay pangit kaayo ang kilay, abot sa agtang. Pangit sab siya mokatawa. (Sila Tajomaru ug Takehiko) dili kabalo mopinsing, korny kaayo, makalagot. Ang midyum nga gisaniban ni Takehiko kay sige og tuyok, morag kasing. Nalingaw ko, sige kog katawa.” – Paul Angelo Galon.

“Naglibog jod ko kay daghan kaayog estorya, ilabi na mikalit lang og abot ang bata sa ending. Naluoy ko sa samurai kay walay buot ang iyang asawa. Wala ko ganahi sa mga kilay ni Masago ug sa midyum.” – Neil Patrick Aguilando.

“Ang una jod nako nabantayan kay tanga kaayo ang mga nawong sa mga character. Dapat maluoy ka or maglagot, makatawa na lang ka tungod sa ilang nawong. Ilabi na si Tajomaru, hugawan pa jod kaayo. Luod kaayo siya kay nagsagol ang abog ug singot. Si Masago pod, maingon nakong naay pagkabigaon (hahaha). Gipaaway niya ang iyang bana ug si Tajomaru tungod kay gireject siya. Paita pod ani. Sakit kaayo to sa dughan ug pride ba. Pangit pa jod kaayo iyang kilay, sayang, gwapa unta siya. Ang ilang akting, mora ra silag nagdula. Gipanganlan man unta ilang direktor nga pinakabest, dili lang sa Japan, pero sa tibuok kalibotan, pero dili gyod nako makit-an nga hawod siya kay mora ra silag nagpraktis atubangan sa kamera.” – Clairdelene S. Nebre.

“What I liked about the movie was the setting. So classic, very feudal era. Also the costumes, the place, and the way the actors/actresses portrayed their roles. I also liked the ending, when the woodcutter adopted the baby. I was moved by that scene. The baby symbolized new beginning of faith in humanity. What I didn’t like was the portrayal of Takehiko and Tajomaru. A samurai should act like a samurai, and a bandit should act like a bandit. I don’t know what was in the director’s mind that he made the fight between Takehiko and Tajomaru less bloody. I have seen samurai movies and animes, and they don’t fight like Takehikok and Tajomaru.” – Jessica F. Toledo.

“I was really amazed by the creativity and imagination of Akira Kurosawa. ‘Rashomon’ delves into the depths of humanity itself. It may seem simple but upon further analysis, it really portrays humanity… I think the film is the explanation of the story ‘In a bamboo grove,’ which has a confusing ending. ‘Rashomon’ wraps it up nicely, satisfying our curiosity as to who really killed Takehiko. The best part is about the Buddhist monk’s change of attitude. He almost loses his faith in humanity after witnessing so much selfishness and dishonesty, but he regains his faith in man at the end. The film explores the behavior of humanity, its weaknesses and strengths.” – Emmanuel Cagayan.

 (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 27) — Naghatag kog tok sa nasodnong komperensya sa National Archives of the Philippines nga gitigayon sa Grand Men Seng niadtong Agosto 9, 2011. Ang akong topic, “Records, Democracy, and Indigenous Peoples.” Dili na man unta ko nagadawat og mga imbitasyon nga mohatag og bisan unsang tok aron makakonsentreyt kog sulat (kuno), apan wala kuno silay laing makitang mohisgot sa mga Lumad. Gusto man ugod sa ilang Executive Director nga si Victorino M. Manalo nga palapdon ang kahulogan sa “records” aron maapil ang unsa mang mga rekord sa mga Lumad sa mga arkibo kun archives – buot ipasabot, tipiganan sa mga record – sa gobyerno. Unya kay duol man gyod sa akong kasingkasing ang hisgotanang Lumad, na hala, misugot na lang ko.

Nako pa, ang akong interes sa mga Lumad nagsugod sa dihang nagtuon pa ko sa elementarya ug hay eskol sa Tagum. Makita nako ang mga Mansaka sa mga kadalanan sa Tagum nga nagsuot sa ilang mabulokong mga sinina ug dekorasyon sa lawas, lakip ang nagbitay nga patina, ang lingin nga breastplate nga ginama sa pilak. Nianang mga panahona usab (mga ulahing bahin sa 1950 ug unang bahin sa 1960), nahimong unod sa mga lokal nga mantalaan ang kagubot sa Davao del Sur tali sa mga Blaan ug mga setler. Kining mga hitabo nagamit nako isip materyal sa akong unang mubong sugilanon nga nag-ulohag “I am one of the mountain people” nga akong nasulat sa 1970.

Dihang gihimo nako ang akong ikaduhang libro (Davao: Reconstructing history from text and memory, Research and Publication Office, Ateneo de Davao University, 2005) nakahinumdom ko sa kagubot sa Davao del Sur kalabot sa mga Blaan. Ako ning gilakbitag hisgot sa tsapter mahitungod sa mga tribu sa Dabaw nga nag-ingon: Ang mga Blaan iladong isog ug nakigkombate sa mga setler ug militar kaniadto.

Nabasa ni retired Judge Roberto Q. Canete ang akong libro ug iya gyod kong gipakigkitaan sa akong opisina sa Tambara sa Ateneo aron ingnan nga kulang kaayo ang akong gisulat mahitungod sa mga Blaan. Diay, kay siya ang abogado sa mga Blaan sa Sulop, Davao del Sur, nga nahilambigit sa kagubot sa mga tuig 1960. Niya pa, dili to simpleng kagubot, uprising to, kun pag-alsa sa mga Blaan. Iya kong gidad-an og bagang file sa maong kaso ug didto nabasa nako ang mga ngalan sa mga akusadong Blaan, sama nila ni Lapnayan (Lafnayan), Tiwaro, Mongkil, Ontik, Daye, Dason, Dang, Malompong, ubp. Nabasa usab nako ang dagan sa kaso ug ang pagka bilanggo sa pipila kanila. Ang nahinumdoman nako sa akong pagkabatan-on kalit lang nahimong buhing sugilanon sa tinuod nga mga tawo!

Niadtong miaging tuig, nakaila nako si Datu Antonio Kinoc, uska Blaan nga taga Matan-ao, Davao del Sur, tupad nga lungsod sa Sulop. Ako siyang gipangutana mahitungod sa kagubot sa 1960, ug kon kaila niya sila si Lafnayan, Tiwaro, ubp. Ug sa akong dakong kahingangha, naghatag siyag dugang mga detalye sa maong panghitabo ug kon unsay gidangatan sa mga tawong akong gimensyon kaniya. Pulos niya ni katagibalangay. Ang gisaysay ni Datu Kinoc nagpakita kon unsa kalalom ug kaadunahan ang arkibo sa sulod sa utok ug panumdoman sa mga Lumad! Mao ni ang akong gitawag nga mga memory document, mga dokumento nga wala masulat, apan nagpabiling buhi sa panumdoman sa tawo, ilabi na sa mga Lumad.

Gani, dugay na kong naghatag og dakong bili sa tradisyong binaba sa mga Lumad. Hangtod adunay higayon, mangolekta gyod kog mga mitos, leyenda, sugilanon sa katawhan, folktales, ug ilang kaugalingong bersyon sa mga panghitabo sa atong kasaysayan – nga kalagmitan lahi sa opisyal nga bersyon sa mga dokumentong gisulat sa mga Katsila o Amerkano.

Pananglit, ang pagpatay sa Katsilang gobernador sa Davao nga si Jose Pinzon sa Bingcungan, Davao del Norte niadtong 1861. Sa mga dokumentong gisulat sa mga paring Katsilang Heswita, ilang gipanghimaraot ang mga mulupyo sa Bingcungan (karon sakop sa Tagum) kay traydor kuno nilang gipatay si Pinzon. Gipanghimakak sa mga paring Katsila ang tsismis nga nagkainteres si Pinzon sa uska guwapang babaye didto. Dihang akong gipangutana ang mga netibong impormante sa Bingcungan niadtong 2003 kon unsay ilang nasayran mahitungod sa pagpatay kang Pinzon nga nahitabo niadto pang 1861, ilang gipamatud-an nga si Pinzon nagkainteres sa uska babayeng guwapa nga tumindok sa maong lugar. Kahibalo gani sila sa ngalan sa babaye, nga ilang gianggaag Ugis tungod sa kaputi sa iyang panit. Ilang gitug-an kon kinsa ang nagtigbas sa liog ni Pinzon ug gipakita pa gyod nila ang pinute nga gigamit sa pagpatay kang Pinzon. Migula usab ang mga ngalang Lubama ug Maug nga nahiapil sa pag-alsa sa Bingcungan sa 1861. Kining mga lokal nga bayani wala gyod nato mailhi.

Kining mga detalye sa Bingcungan gikan sa bag-ong henerasyon sa mga mulupyo didto. Daw lab-as pa kanila ang mga panghitabo. Kana tungod kay kining panghitaboa dakong buhi sa panumdoman sa katawhan, kasaysayan nga gipasa-pasa gikan sa mga katigulangan ngadto sa ilang mga anak ug mga anak sa ilang mga anak. Sa laktod, mga dokumento kini sa arkibo sa ilang panumdoman.

Daghan pa kaayong mga dokumento sa utok sa mga Lumad nga sama niini ang wala pa masulat ni mahibaw-an sa kadaghanan kanato. Importante kaayong makuha ni kay makahatag nig katin-awan sa daghang mga isyu sa atong kasaysayan, ilabi na sa lokal nga kasaysayan. Kinahanglan nato kining hiposon. Kolek, kolek , kolek mao nay akong tambag sa akong mga estudyante, ma-undergrad man o ma-graduate. Aw, mao nay angay buhaton sa bisan kinsa kanato. Dili ko motuo nga overstudied na ang bisan unsang tribu sa Mindanaw. Hangtod karon, taphaw pa kaayo ang atong nakuhang kahibalo gikan sa ilang kinaadman nga natigom sulod sa kaliboan ka katuigan.

Malay mo, sa Tagalog pa, naa kay mapandolan nga bag-ong impormasyon. Mao man nay nahitabo sa akong reserts sa mga Lumad sa Davao del Sur: Naglusad diay og ngilngig nga huwes de kutsilyo ang mga Amerkano didto sa Malalag-Malita niadtong 1906. Permero, wala ko motuo. Abi nakog nasayop ang akong mga Lumad nga impormante. Nako pa, basig ang buot nilang ipasabot mao ang masaker sa Balangiga, Samar nga nahitabo niadtong 1901? Apan sa dugang sukit-sukit, migula gyod nga tinuod diay ang gisulti sa mga impormanteng Lumad. Ang huwes de kutsilyo gilusad sa mga Kano niadtong 1906 batok sa mga Lumad isip ilang panimalos sa pagkapatay sa Davao Politico-military District Governor nga Kano nga si Lt.  Edward C. Bolton sa Malita niadtong 1906. Ang nagbuno kaniya mao si Mangulayon, lider sa mga Kulamanon nga Manobo sa Davao del Sur.

Kulba kaayo ang estorya sa mga impormante mahitungod sa  masaker sa mga Lumad nga wala matala sa atong kasaysayan. Sa mga dapit nga gideklarang ubos sa huwes de kutsilyo walay mabiling buhi – tawo man o hayop. Bata, tigulang, babaye, lalaki, bisag iro, patay, sumala sa mga impormante. Kining tanan gihilom sa mga Kano. Apan migula ra gayod ang matuod nga nahitabo tungod sa arkibo nga anaa sa panumdoman sa mga Lumad sa Davao. Ang mga detalye niini anaa sa akong unang libro Davao 1890-1910: Conquest and resistance in the garden of the gods (University of the Philippines-Center for Integrative and Development Studies, UP Diliman, Quezon City, 2003). Anaa sab sa maong libro ang kagikan ug hulagway ni Mangulayon, ang wala mailhing bayani sa  mga Pilipino.

Busa angay gyod tang maningkamot nga mangolekta niining mga klase sa kasayoran gikan sa mga karaang tumindok sa matag lugar aron matibuok nato ang mas kompleto nga kasaysayan. Idungan ni sa pangolekta sa ubang mga dokumento, sulat, mantalaan, magasin, ubp.

Isip panapos sa akong tok, akong gipaambit sa mga nanambong sa komperensya ang leyenda ni Andarapit nga akong nakuha gikan sa arkibo ni Romeo Lusad, Jr., uska Ata Manobo gikan sa Pakibato. Perteng pangatawa nila sa kalaki ni Andarapit. Nako pa, sa akong pagkahibalo, walay susama ni Andarapit sa mga leyenda sa tibuok kalibotan. (“Si Andarapit” Bisag Unsa, Mindaviews April 30, 2010.)

Dihang milingkod na ko sa lamesa uban sa mga dako-dako sa National Archives, miingon kanako si Ms. Venecia C. Maximo nga uska Tagala nga taga Bulacan, nga sa gamay pa kuno sila, makahinumdom siya nga hadlokon sila sa ilang mga katigulangan pinaagi sa pag-ingon: “Hala, sige kayo, kukunin kayo ni Andoropot.” Hmmm, dili ba na interesante? Galing lang, wala siya makahibalo nganong hadlokon sila kang Andoropot ug kon kinsa si Andoropot? Nako pa niya, sulayig pangutana sa mga katigulangang Tagalog. Basin naa pay nabilin sa arkibo sa ilang panumdoman mahitungod kang Andoropot. Come to think of it, usahay makabati ko sa akong mga amigong bugoy nga Tagalog nga mamalikas og “Mga hindoropot kayo.” Basig corruption ni sa Andoropot? Di pod kaha nga si Andarapit ug si Andoropot, one and the same mythical character? Naa pod kahay Andarapit sa ubang tribu? Nakapangutana ko niini tungod kay naa pay laing karakter sa mga Ata Manobo sa Dabaw nga si Kulukog, uska trickster. Unya, naa poy Kulukog sa mga Aeta sa Kabikolan!? Dili ba na makahingangha? Makahimuot ra ba ang kalaki ni Kulokog nga Bicolano. Isugilon ra nako nig makalugar. Sa dili pa na mahitabo, tara, mangutkot tas arkibo sa atong mga katigulangan.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)