Macario D. Tiu – MindaNews

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 31) — Dugay na ni nahitabo. Mga lima o unom na tingali ka tuig. Nagpiknik mi nila ni Betty ug Bubot sa Samal dihang giduolan mig Badjao sa among lamesa. Namaligya siyag mga alahas. Mga perlas kuno. Kini si Betty sigeg sulay og suot sa mga pulseras, singsing, kulintas, ariyos, ubp. apan wala gyod mopalit og bisan usa. Nag-buy one take-two na gani ang Badjao. Dihang molakaw na unta ang Badjao, miingon siya nako: “Black pearl, gusto ka?”

“Dili ko, Brod,” tubag nako.

“Suwerte black pearl,” sulti sa Badjao.

Naa siyay gikuot sa iyang bulsa nga pinilo nga papel. Hinay-hinay niyang giablihan ang papel. Sulod sa papel naa pay usa ka pinilo nga panapton. Iya na sab ning hinay-hinay nga giablihan, ug migula ang duha ka itom nga lingin nga bato nga daw holen kadagko.

“Black pearl,” sa Badjao.

“Tan-aw daw ko, Nong,” ni Betty.

Gihatag sa Badjao ang lingin nga mga bato kang Betty. “Pila?” kutana ni Betty.

“Two thousand ang usa.”

Nakyuryos na hinuon ko sa black pearl. Nasayod kong mahal ang black pearl. Naa koy makitang mga display diin ang itom nga perlas magkantidad og kinse mil; naa ganiy kuwarenta singko mil.

“Tinuod ni nga perlas?” nako pa.

“Tinuod,” tubag sa Badjao.

“Asa ni gikan?”

“Diha,” tudlo sa Badjao sa dagat sa Golpo sa Dabaw. “Akong gisalom.”

Nasayod ko nga ang Golpo adunay perlas. Naa gani pearl farm kaniadto sa maong lugar. Apan tinuod ba kaha nga black pearl ang gibaligya sa Badjao? Ambot, ingon ni Betty. Iyang gipaak-paak ang itom nga perlas, pero dili kuno siya kahibalong mokilatis kon genuine ni o dili. Samot na ko. Gibalibaran namo ang Badjao.

“One thousand ang duha,” sulti sa Badjao, ug miaksiyon nig lakaw.

Sa akong hunahuna, sayang sab kon akong palampason ang higayon. Basig black pearl diay? Basig wala masayod ang Badjao kon unsa kamahal ang black pearl? Di ba suwerte kaayo ko? Akong gisusi ang akong pitaka. Ug kay naa koy one thousand, gipalit nako ang duha ka black pearl.

Nawala ra sa akong hunahuna ang mga perlas sa mga nanglabayng adlaw. Apan kausa niana, kapin tuig na ang milabay, ako ni silang nakit-ag usab kay nangligid sa hunos nga akong giabrehan. Nakahunahuna ko nga himoon silag pendant aron ikulintas, ug giadto nako ang usa ka alahero sa Ponciano St. Didto, nakita nako ang display sa pipila ka black pearl nga susama gayod kadako sa akong napalit.

“Uy, black pearl,” nako pa.

Gitan-aw sa alahero ang akong gitudlo.

“Dili na black pearl. Black onyx na.”

“Black onyx? Tagpila ang usa?”

“Beynte pesos.”

Mobahakhak gyod ang akong mga amigo kon ako silang estoryahan niini. Nila pa, leksyon nako na. Ayawg tuga-tugag palit kon wala kay nahibaw-an mahitungod sa uska butang. Nako pa, hmmm, nindot ni himoon nga mubong sugilanon. Ug naghunahuna kog storyline aron magamit ang insidente sa usa ka sugilanon. Dugay-dugay sab natibuok ang akong estorya nga giulohan nakog “Black pearl.”

Sa mubong sugilanon nga “Black pearl,” uska abogado, si Danilo, ang nailad sa Badjao. Ang pangbukas nga eksena sa estorya nagsubay sa insidente sumala sa akong gisaysay sa itaas. Ang mosunod nga mga eksena pulos na minugna sa akong imahinasyon. Nag-reunion ang kabarkada ni Danilo sa Samal kay nagbalikbayan ang usa kanila. Nahimong conversation piece ang black pearl. Pag-uli nila, nadaot ang ilang gisakyan nga bangka tungod sa daot nga panahon. Gidayb ni Danilo ang iyang barkada nga nahulog sa bangka, apan siya na hinuon ang hapit malumos.

Sa ospital niya nasayran nga usa diay ka Badjao ang miluwas kaniya. Iyang gipangita ang Badjao sa Samal aron pasalamatan ug hatagan og pahalipay. Sa iyang dakong kahingangha, ang Badjao nga nagluwas kaniya mao usab ang Badjao nga nangilad kaniya! Nailhan niya ni, apan wala kaila ang Badjao kaniya. Humag pasalamat ug hatag sa gasa, milakaw na si Danilo. Sa dalan, nabati niya ang tawag sa Badjao kaniya. Milingi siya:

“Black pearl, gusto ka?”

O, di ba kyut ang estorya? Ako ning gisalmot sa Palanca Contest niadtong miaging tuig. Intawon wala kadaog!? Ngano kaha? Sa akong pagrebyu, nakita nakong taas ra kaayo ang estorya (19 ka pahina double-spaced) ug hinay basahon. Sa Ingles pa, boring kaayo. Busa, rebays, rebays, rebays. Gitangtang nako ang unang eksena – ang pagkapalit sa black pearl. Deretso ko sa reunion, ug gilakbit na lang ang pagkapalit sa perlas. Daghan pang linya ang akong gilabay sa Bangkerohan River hangtod ang 19 ka pahina nahimong 13 na lang.

Ang giusab nga estorya akong giapil pag-usab sa Palanca Contest karong tuiga, 2011. Nakasungkit ni sa Ikatulong Ganti. Not bad. Naa pay uska leksyon dinhi: Rebays, rebays, rebays sa imong mga gisulat.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Oktubre 10) — Giagda ko mangukay nila Betty ug Tina sa uska dakong bodega sa mga ukay-ukay. Taymingon kuno namo ang bag-ong abot nga surplas gikan sa States. Pag-abot namo, daghang tawo na ang nakauna. Klase-klase gyod ang maukay. Bag, bakpak, sapatos, wheelchair, dulaan, plato, mga electronic gadget, ubp. Nagkainteres ko sa uska simpleng bakpak. Pila? P450. Atras ang kuripot. Sa hunahuna ko pa, mas daghan pang guwapong bakpak nga mas barato pa. Mopalit na lang kos mga tighimog bag dihas Quezon Boulevard. Puyde ka pa makasugyot sa desayn.

Dili lang tingali ko kahibalo mangukay, o mohangyo, o magnegosyo. Kay ang ubang mangungukay daghan may napili. Pakyaw gyod. Ilabi na dulaan, bag, sapatos. Naa gani silay tigbantay sa ilang mga napili kay awas-awas gyod ang ilang mga sudlanan. Ni Tina pa, ila sab tong ibaligya. Labhan, limpyohan, o kaha ayohon unya pinturahan – daw bag-o na ang butang ug mahalin na nga mahal. Doble, triple, o kapin pa ang ganansya.

Klarohon ra god sa nato ning giingong surplas. Kanang mga ukay-ukay dili surplas, mga used things na sila. Gamit na. Second-hand. Ang surplas, gikan sa Iningles nga surplus, buot ipasabot, kapin o sobra. Mga kapin o sobrang produkto. Pananglit, kon ang atong ani sa humay sa tibuok nasod labaw pa kaysa atong panginahanglan, naa tay surplas sa humay. (Aw, wala ra ba gyod mahitabo nga nagsurplas ang atong produksyon sa humay, di ba, Nikki G?)

Sa akong pagkahibalo, nauso ang pulong nga surplas human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Sa panahon ugod sa gera, ang Amerika paspas og produksyon sa daghang butang, sama sa ayroplanong iggugubat, barko, barge, jeep, ligid, delata, baril, bala, ubp. aron gamiton sa ilang pakigkombate sa mga German ug Hapon. Pagkahuman sa gera, daghan silag surplus gikan sa ilang war industry. Dili na magamit kay wala na may gera. Sa ato pa, ang surplus mga bag-ong produkto.

Ang labing iladong ehemplo niana mao ang jeep sa US Army. Daghan kaayo silang nahimong jeep panahon sa gera. Karon, dili man tayp sa mga ordinayong Kano ang jeep, gusto mag kotse. Di, tambak nila ang mga jeep sa Pilipinas. Gihimo sab natong sakyanan, puli sa karetela o kangga. Gidayandayanan, nahimong jeepney. Ang kaso sa orihinal nga jeepney maoy tinuod nga surplas. Pero kining gitawag karon nga surplas Korean o Japanese cars o engines, dili tawon na sila surplas. Mga used cars o engines na sila. Gamit na. Dili lang kay gamit na, laspag na. Bawal na ipadagan didtos Korea o Japan. Sa laktod, basura na didto. Kamatikod ka nga itom pas alkitran ang buga sa ilang tambutso?

Mao gihapon na ang mga surplas kuno nga Japanese o Korean TV. Dili lang kay tiguwang na kaayo na nga mga model, guba pa gyod. Kaniadto, lipay kaayo ang mga Pinoy seamen nga makahapit og Japan. Malingaw silag punit sa mga basurahan didtog mga guba nga TV, mga panaksan ug plato nga dili na kompleto ang set, ubp. Lipay sab ang mga Hapon. Naay tighipos sa ilang mga basura. Pag-abot diris Pilipinas, puston sa mga Pinoy seamen ang mga TV og plastik ug ilabay sa dagat aron dili masita sa Customs (o Coast Guard?) Paghaw-as sa dagat, pila ra kunoy pagpasirit og tubig, pauga, paayo gamay dinhi ug didto, pa-rechannel, ug taran! Naa ka nay 22-inch color TV nga tag P1,600. Aw, usahay magkampat ang kolor. Karaan na lagi.

Morag legal na man tingali karon ang pag-import og mga used, kampat kolor nga TV? Daghan man koy makitang tindahan karon nga nagabaligyag mga Korean ‘surplas’ TV. Dili lang ‘surplas’ TV. Tanan gyong klaseng surplas. Morag kaupas nga kalit lang mibutho ang mga tolda nga nagabaligyag ukay-ukay sa kadalanan sa siyudad. Pagpahit sa dulom, daghang manglatag og klase-klaseng ukay-ukay sa mga saydwok. Bisan asang dapita na man tingali sa Pilipinas adunay baligyang ukay-ukay?

Ang ubang mamaligyaay naga-espesyalays sa ilang baligya. Naay mobaligyag dulaan lang, sinina o pantalon, panty, bra, bag, sapatos, habol. Naa gani ukay-ukay nga bisikleta. Kaniadto, apil ang mga tayprayter. Ug ang mga libro! Magpista gyod ang mga intelektuwal ug estudyante kon naay bag-ong mga abot nga libro. Sosyal nga basura ang mga libro kay ginabaligya sulod sa mga mall.

Hain man gikan kining mga ukay-ukay? Ang tinuod niana, mga basura na sila gikan sa mga abanteng nasod. Didto ugod, kon madaot ang ilang mga gamit, ila nang ilabay. Mahal ang magpa-repair. Kon dili na uso ang usa ka butang, ila na sab nang idespatsa o idoneyt sa mga charitable organization. Bode-bodega ang mga mga ukay-ukay didto.

“There’s money in garbage,” sumala pa lagi sa panultihon.Usahay makajakpat kag slightly used o never used, pero ang tanang ukay-ukay kinolekta gikan sa mga basura didtos Amerika, Uropa, Japan, o Korea.

Sa usa ka bahin, makalipay kining ukay-ukay kay maka-afford na tag mga branded maong o bag nga barato kaayo. Tiaw mo nang makakuha kag maong nga tag P80, usahay P60? Pero sa pikas bahin, aduna kini negatibong epekto tungod kay ginapatay niini ang atong mga industriya. Dili gyod nato matukod ang atong kaugalingong industriya sa tela, sapatos, bag, ubp. kay pilde ta sa kabarato sa imported nga ukay-ukay. Unsaon nato pagtukod og mga paktorya sa kotse, bus, kompyuter, ug ubang produkto? Kon wala tay mga industriya ug paktorya diris Pilipinas, unsa may kasudlan nga trabaho sa mga tawo? Mag-OFW tang tanan?

Reaksyon sa “Arkibo”: “Naggilok akong ‘panumdoman’ nga mangolekta og mga sugilanon/batbat sa mga Lumad. Magsugod ko sa akong close nga mga tinahod nga Lumad aron dali ra pod ang FPIC (free, prior, and independent consent). Karon duna koy gisugoran nga estorya kabahin sa biyahe sa akong mga apohan gikan sa Bohol paingon sa Sinangguyan, Don Carlos, Bukidnon. Gusto nako masundan ang ilang ruta niadto ug ang mga gipangbasehan sa ilang pagbalhin dinhi sa Bukidnon.” – Gikan kang Walter B.

Reaksyon sa “Black Pearl”: “Naa koy natanaw-an nga salida (mga mid-80s man tingali), ang titulo ‘The Black Pearl’; ambot naa ba kaha sa internet; sa laing nasod ang setting – Gikan kang hmc mordeno. – Kon pareho mig estorya, nangopya siya nako, LOL. Mdt.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/19 November) — Hit. Dili hit nga kanta. Dili sab hit sa You Tube. Hit sa National Bureau of Investigation (NBI). Mao nay nahitabo nako niadtong Hunyo karong tuiga dihang mikuha kog NBI clearance para moaplay isip parttime teacher sa University of Southeastern Philippines (USEP). Usa man ugod sa rekisitos sa pag-aplay karon og trabaho sa gobyerno mao ang NBI clearance. Pabalikon kuno ko “after ten working days. ” Ug dihang mibalik ko, giinterbyu ko sa uska sakop sa NBI. Nag-isyu ba daw kog bouncing check? Wala, uy! tubag nako. Naay kaso nga subversion? Aw, kana. Panahon sa martial law. Aktibista nga nakulong. Naa na may amnesty ana. Isyu ba diay na karon, nako pa. Ang pamilyang Aquino dili ba sila biktima sa martial law? Bitaw, ingon sa NBI. Ug iya kong gipasayn og papeles nga denying this, ug admitting that. Nakuha nako ang akong clearance for employment, nga adunay dakong marka nga nag-ingong “Not valid for travel abroad.”

Karon, naa may baratong promo para sa China, ug kinahanglan man ang NBI clearance para isyuhan kag visa? Ang among biyahe gitakda sa ulahing semana sa Oktubre ug busa sa ikaduhang semana sa Septiyembre balik na sab kos NBI para sa clearance for travel abroad. Naunsa ba, gisultian ko nga pabalikon “after ten working days.” Ngano man, nako pa? Na-hit man ka, maoy ilang tubag. Naay markang “hit” ang resibo nga ilang giuli nako. Nganong “hit” man gihapon ko nga naa na man koy clearance niadtong Hunyo lang? Ang Manila na kuno ang naga-process tanan. Maghulat daw sila sa aksyon sa Manila. Baliki lang. Hala, sige.

Human sa ten working days, mibalik kos NBI nga paskang kadaghag tawo. Alas onse ko miadto ug dayong tunol sa akong resibo. Traynta minutos. Usa ka oras. Alas dose na. Wala pa tawga ang akong ngalan. Ang uban nga ulahi nakog hatag og resibo nakadawat na sa ilang clearance. Naglingkod gyod ko atbang sa mga NBI window. Sige kog paypay kay paskang iganga. Ala una. Gutom kaayo ko. Ang babaye sa Window 4 naluoy tingali sa akong hitsura nga wala mairog sa akong lingkoranan ug busa iyang gipangutana ang akong ngalan ug iyang gisultian ang iyang mga kauban aron pangitaon ang akong resibo didtos sulod.

Pila lang ka segundo, gitawag akong ngalan apan walay clearance. Ang akong resibo, nadugangag marka nga WDR. Sus, kinahanglang nilag duha ka oras aron lang ko markahag WDR? Unsa man ning WDR, Dong, kutana nako sa guwardya. Ang buot ipasabot ana, Sir, “With Derogatory Record.” Sama sa unsa, akong kutanag usab? Wala siya kahibalo. Ang Manila ray nasayod. Ug iya kong gitagaag numero sa telepono. Tawgon daw nako ning numeroha usa mobalik sa NBI para dili mahago.

Paskang kadugay makakonek sa maong numeroha. Dihang nakalusot ko ug gisulti ang numero sa akong resibo, giingnan ko nga naghulat pa kuno sila sa Manila. Tawag lang daw kog balik. Nako pa, ngano man nga Manila pay moproseso sa mga rekord diris Davao? Kitang taga-Davao managkaila man ta. Nganong sila man ang magbuot? Wala kuno siyay mahimo. Nagbag-o lagi silag sistema ug centralized na ang pagkuhag clearance. Sunod lang daw sila sa mando. Nako pa sa tawo sa pikas linya, puyde ba maghatag kag feedback sa inyong labaw nga naay wala makaangay sa inyong bag-ong sistema sa clearance.

Kinsay makaangay sa ilang sistema nga nakabitin ang akong biyahe kay wala pa koy visa? Dili ko ka-aplay og visa kay walay NBI clearance? Dili ko mahatagag clearance kay WDR kuno ko? Nakapalit na ra ba kog ticket?! Sa sunod nakong palo-ap ug hatag sa numero sa akong resibo, giingnan ko nga tawag og balik “in 15 minutes.” Unya napudpod na lang ang akong tudlo sa pagpinindot sa numero sa telepono, kay bisi na. Dili na gyod ko kakonek. Mao na ang nahitabo sa misunod nga mga adlaw. Bisi o walay motubag sa telepono. Busa sa ikanapulo nga adlaw, miadto na gyod ko sa NBI.

Misulod kos opisina sa NBI ug tagsa-tagsang giduolan ang tulo ka tawo nga morag mga sakop sa NBI. Ako silang gipangutana kon unsay “next step” para makakuha kog clearance. Kinsay estoryahan, kinsay tawgon, kinsay sulatan aron maka-aksyon ko sa isyu sa WDR? Ang ilang tubag: Hulat lang. Sa Manila man god na. Tawag lang balik. Pero ingon ko nga dili na ko mohulat. Baynte ka adlaw na kog hinulat ug napudpod na lang ang akong tudlo sigeg tawag sa NBI. Unsa pay laing mahimo nako gawas sa paghulat? Kang kinsa man ko moreklamo?

Uy, milagro, naay usa ka NBI nga mitudlo sa usa ka staff ug miingon nga estoryahi siya. Si “siya” mao si Abner Requillo. Akong gisuginlan si Abner sa akong problema sa WDR, ug miingon siya nga mag-fax siya sa Manila aron ipadala nila ang akong rekord sa Dabaw. Balik daw ko sa lima ka adlaw. (Naay matinabangon sa burukrasya sa gobyerno, sa?) Ug tuod man, sa ikalimang adlaw, miabot na ang akong file. Ang nag-interbyu nako mao ang Regional Director sa NBI mismo, si Atty. Max Salvador.

Gisusi ni Atty. Salvador ang akong rekord. Bouncing check, ingon niya. Naa kay kasong bouncing check. Bouncing check? nako pa sa dakong kahingangha. Nganong makasohan man kog bouncing check nga wala man koy checking account? Asa man na nga kaso, kanus-a na nahitabo? kutana nako. Gipakli ni Atty. Salvador ang mga pahina sa akong rekord. Niya pa, bouncing check, o daghan kaayo. Mao diay na nga naa koy WDR, with derogatory record?!

Perte nakong balibad nga naa koy kasong bouncing check. Dili ni ikaw? kutana ni Atty. Salvador. Dili ako, tubag nako. Kinsa man na nga Macario Tiu-ha nga nag-bouncing check? Unsay iyang middle name, kanus-a ug asa natawo? Taga-asa? Asang kaso na gipasaka?

Sus, maryosep. Nasayod man ko nga naay pipila ka tawong ginganlag Macario Tiu sa lain-laing suok sa Pilipinas. Walo tingali mi kabuok. Apan usa ray Macario Tiu y Dionanao nga natawo sa Enero 15, 1948, Davao City. Karon, ang kaso diay nga isang-at sa atong korte walay pakialam kon unsay imong middle name sa rekord sa NBI. Busa ang krimen sa uska ka tawo iratsadag apil sa rekord sa tanan niyang kapangalan diha sa file sa NBI!

Ha? Nako pa. Dili ba na unfair? Dalahig ming tanan sa sala niining Macario Tiu-ha nga nag-isyug bouncing check. Unsaon na pag-korek? Mao bitaw gipangutana ka namo, tubag ni Atty. Salvador. Aw lagi, pero unsa man ang permanenteng solusyon niana para dili na ko ma-hit ug ma-wdr kada aplay nakog clearance tungod sa krimen sa laing tawo? Sa kaso sa NBI, wala silay mahimo. Naa kuno na sa sistema sa korte. Dili nila ginaapil ang middle name sa pag-file sa mga kaso diha sa file sa NBI. Ang solusyon kuno naa sa Supreme Court mismo nga usbon ni nga sistema.

Naa bay abogado o huwes nga nakabasa niining akong kolum? Nasayod ba sila niini nga sistema? Dili ba ni oppressive? Dili ba ni angay usbon? Dili kaha sila makalihok sa pag-imprub sa filing system aron ang kaso sa usa ka tawo dili maapil sa rekord sa laing tawo? Puyde ba nga naay taga-gobyerno mismo, ilabi na taga-korte, ang mangunay niini imbes ako pay mosulat sa Supreme Court? Sayon ra man ni buhaton sa korte: Kompletohon lang ang tibuok ngalan (first name(s), family name, middle name), apil ang adlaw ug lugar sa pagkaanak, lakip ang ngalan sa inahan ug amahan sa ilang pag-endorse sa tanang kaso ngadto sa file sa NBI. Siyaro. Dili gyod makataronganon nga iratsada ang sala sa usa ka tawo ngadto sa tanang kapangalan sa naghimog krimen. Pastilan. Kahago. Kadakong puwerhisyo. O, Arnold A, puyde ba nimo ni malihok? At least naa kay makontribyut sa paghapsay sa rekord sa korte ug sa NBI. Pasalamatan ka sa libo ka libong aplikanteng nagsinardinas dihas NBI.

O, naa kay kasong subversion, ingon ni Atty. Salvador. Aw, kana, admit ko ana, tubag nako. Dili nako na i-deny. Upat ko ka tuig nga gikulong panahon sa martial law. Dili man na derogatory record. Honorable record man na. Daghan man ming subersibo sa panahon sa martial law. Lakip si Ninoy Aquino. Daghang opisyal sa gobyerno karon mga subersibo sa panahon ni Marcos.

Ug gi-isyuhan kog clearance for travel abroad.

Siyempre, no. Sa akong pagkasayod, wala gyod koy nahimong krimen sa akong kinabuhi. Ang pinakagrabe nakong kaso tingali jaywalking, aw, jayrunning dihas atbang sa NCCC Mall sa Matina. Unsaon nga uska kilometro gikan sa kanto ang pedestrian lane? Karon ila nang gibutangag pisi ang traffic island dinha ug naay dakong karatulang nag-ingon Bawal Tumawid Dito.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Enero 14) — Kardo: “Wa jod ko magdahom, Pre, nga naa pay Don Quixote karong panahona.”

Berto: “Don Quixote? Kinsa man na siya, Pre?”

Kardo: “Wa pa ka kabati niya, Pre? Karakter na sa uska nobela nga gisulat sa Katsilang si Miguel de Cervantes niadtong 1605-1615.”

Berto: “Hahaha. Intawon sab, Pre, uy. Unsaon nako na pag-ila nga gisulat man diay na sa panahon pa ni Mahoma. Ug kinatsila pa gyod.”

Kardo: “Uy, ayaw na kataw-i, Pre. Ang Don Quixote sikat nga nobela ug sikat nga karakter. Pagkagula niini sa Espanya, gitransleyt dayon ni ngadto sa Prances, Rusyan, ug Ingles. Sa mga modernong kritiko, giisip ni nga usa, kondili man, mao na ang labing maayong literary work nga nasulat. Hangtod karon, gikahimut-an sa daghang mga tawo ang mga adbentyur ni Don Quixote.”

Berto: “Aw, mao ba. Unsa may ilang gikahimut-an kang Don Quixote?”

Kardo: “Si Don Quixote, Pre, sigeg basa og mga librong romantiko. Naunsa ba nga nayabag na man nig pangisip. Nagtuo na man hinuon siya nga tinuod ang tanang gisulti sa libro mahitungod sa mga kabalyero, sa Ingles pa, knight. Ug sa iyang hunahuna, siya nahimong uska kabalyero ug naglatagaw aron mangitag mga adbentyur.”

Berto: “Uy, interesante. Unsa may iyang mga adbentyur.”

Kardo: “Daghan, Pre. Hunahunaa ra ni. Nagsuot siyag karaang armor, nagsakay og kabayong payatot nga ginganlag Rocinante, unya nagbitbit og lans (lance), klase sa bangkaw. Naa siyay alalay nga si Sancho Panza.”

Berto: “In other words, nag-uban ang duha ka buang.”

Kardo: “Mao. Ang labing sikat sa ilang adbentyur mao ang pakigbugno ni Don Quixote batok sa windmill. Kabalo kag unsay windmill?”

Berto: “Siyaro pod ka, Pre! Galingan nga adunay dakong ilisi nga patuyokon sa hangin.”

Kardo: “Brayt ka lagi, Pre. Hahahaha. Karon, sa ilang paglakaw-lakaw, nakita nilang naglinya ang 30 ngadto sa 40 ka windmill. Unya sa yabag nga hunahuna ni Don Quixote, kining mga windmill mabangis nga mga higante, ug busa iya ning gihasmagan. Nan, karon, kay mihaguros man ang hangin ug mituyok ang ilisi! Nasangit ang iyang lans sa ilisi ug na-alsa si Don Quixote ug ang iyang kabayo. Perteng tikalbong nilang duha.”

Berto: “Mao ra na? Way lami nga estorya.”

Kardo: “A, kalisod sab nimo lingawon. Kanang eksenaha ang trademark ni Don Quixote. Diha naggikan ang panultihon sa Ingles nga tilting at windmills, buot ipasabot, ang pakigkombate sa imahinaryong kaaway.”

Berto: “Hmm. Mao ba? Sama nimo nga sigeg kombateg mga imahinaryong kaaway?”

Kardo: “Buing. Naa pay laing kahulogan ang maong panultihon. Kanang mosulod kag away nga wala kay dag-anan, tilting at windmills sab na. Mao nay buot ipasabot kon tawgon kag Don Quixote.”

Berto: “Aw, mora lagig ikaw. Sige lag, away, walay daog-daog. Bitaw, Pre, joke lang. Unsa man tong buot ipasabot nimo nga naa pay susama kang Don Quixote karong panahona? Gawas lagi nimo, hahaha.”

Kardo: “Grabe, Pre, dili ka katag-an? Si PNoy! Si Noynoy! Naa pa bay laing
Don Quixote diris Pilipinas?”

Berto: “Si PNoy? Nganong na-Don Quixote man tawon si Noynoy?

Kardo: “Sus, nimo, Pre. Hunahunaa ra god. Sa iyang kampanya para pagka Presidente, iyang gisaad nga sumpoon niya ang korapsyon sa gobyerno?! Unsaon kaha niya nga ang korapsyon kambal-bitin man na sa gobyerno. Sukad matukod ang gobyerno sa panahon pa sa mga Katsila, korap na man ang gobyerno! Wala man nay kasulbaran.”

Berto: “At least, Pre, naningkamot siya. Kaysa ato na lang pasagdan…”

Kardo: “Aha, ikaw ang iyang Sancho Panza, bilib kang Don Quixote.”

Berto: “Bahala kag unsay isulti nimo nako. Pero dili gyod sayon ang pagpadakop ug pagpapreso kang Gloria. Hapit baya to kaipsot. Nagdrama-drama pa sa airport, hahaha.”

Kardo: “Hinay-hinay ka diha, Pre. Daghan bayay suporter si Gloria.”

Berto: “Ambot, basta angay gyod niyang tubagon ang mga akusasyon batok kaniya. Siya baya ang giilang pinakakorap ug pinakagarapal nga presidente. Ug tan-awa, hasta si Abalos, napreso pod. Daghan kaayo siyag madyik nga gihimo samtang siya pa ang COMELEC chief. Ang panikas sa eleksyon, ang overpricing sa mga kontrata… ”

Kardo: “Aw, let us see kon unsay resulta anang iyang kampanya. Basta ako, nagtuo akong wala gyoy mahitabo ana.”

Berto: “Ug imadyin, Pre. Nakasohan gyod si Corona, ang Chief Justice! Dili ka ba malipay anang hasta ang atong mga korte malimpiyo sa kahugawan ug kahiwian?”

Kardo: “Bitaw. Pero dili ba gi-shortcut ni Noynoy ang proseso? Dili ba delikado nga mawad-ag independensya ang judiciary nato ug mahimong instrumento sa mga politiko?”

Berto: “Unsay independensya? Independensya para makahimog kurakot! Dili sila gusto matandog ang ilang binuang. O dili ba ikaw mismo, unang reklamador sa atong judicial system? Ang makadaog sa kaso ang mga dato, ang makahatag og dakong suborno…”

Kardo: “Hinuon… Pero nasayod kong walay mahitabo. Dili imahinaryong higante ang kontra ni Noynoy. Ang tibuok gobyerno ang iyang kontra. Mag-unsa siya? Didto siya mahulog sa ikaduhang pakahulogan sa tilting at windmills – ang pakiggubat diin dili ka makadaog. Mao na si Noynoy, si Don Quixote.”

Berto: “Pero, bilib gihapon ko kang Noynoy, Pre. Gihasmagan gyod niya ang tinuod nga mga higanteng kurakot. Iya sab gigukod ang ubang angay singlon sa ilang mga sala. Sama ni Gen. Palparan, ang giilang berdugo nga numero unong bayoleytor sa tawhanong katungod. Nakasohan ra gyod ni sa panahon ni Noynoy.”

Kardo: “Lagi, tulo na ka dagkong higante ang iyang gi-atraka. Di kaha siya matikalbong, uban ni Rocinante?”

Berto: “Aw, tan-awon nato. Basig lig-on iyang lans? Ang nakalahi ni Noynoy ug ni Don Quixote kay daghan ang miabiba kang Noynoy. Daghan siyag suporter, nanghinaot nga molampos sa iyang mithi.”

Kardo: “You mean, daghan siyag kaubang Sancho Panza?”

Berto: “Dili lang Sancho Panza, Pre. Daghang Pinoy ang nahimong Don Quixote.”

Kardo: “Na, nangayabag. Sige, Pre. Biyaan sa ta ka. Pakan-on pa nakog kumpay ang akong kabayo.”

Berto: “Kabayo? Naa ba diay kay kabayo?”

Kardo: “Kalimot ka? Si Rocinante.”

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/27 April) – Ang Cu Chi uska distrito nga usa ka oras ug tunga ang biyahe gikan sa Saigon, kapital sa kanhing Republic of South Vietnam. Dinhi nahimutang ang konektadong mga tunnel – 120 kilometro ang gitas-on kon sumpay-sumpayon – nga gikutkot sa mga Viet Cong kun gerilya sa South Vietnam sa panahon sa Vietnam War nga nahitabo sugod 1955 hangtod 1975. Ang mga Viet Cong sakop sa National Liberation Front (NLF) nga nakiggubat sa gobyerno sa Republic of South Vietnam nga gisuportahan sa Amerika. Sa pikas bahin, ang mga Viet Cong suportado usab sa gobyerno sa North Vietnam, kansang kapital mao ang Hanoi. Ang tumong sa Viet Cong mao ang paghiusa sa North Vietnam ug South Vietnam ngadto sa uska nasod kay kining duha ka Vietnam gitunga sa mga gamhanang nasod (ilabi na sa magkaribal nga US ug USSR) niadtong 1954.

Importante kaayo sa mga Viet Cong ang mga tunnel sa Cu Chi kay daghan silag gamit niini: ospital, bodega, pinuy-anan, mitinganan, ug linya sa komunikasyon ug suplay. Kon naay kombate, sayon ra kaayo sila makatago sa mga tunnel nga adunay tulo ka lebel. Dinhi sa tunnel giplano ang 1968 Tet Offensive kanus-a dungang giatake sa Viet Cong ug North Vietnamese Army (NVA) ang daghang syudad sa South Vietnam, lakip ang Saigon. Sumala sa mga analyst, pakyas kuno ang 1968 Tet Offensive sa pagsugnib sa general mass uprising sa South Vietnam, apan bisan pa, natay-og pag-ayo ang mga Amerkano sa maong pag-atake ug busa hinay-hinay silang miatras sa South Vietnam sugod 1969 hangtod sa pagka pildi ug pagka papha sa gobyerno sa South Vietnam niadtong 1975.

Lasang kining Cu Chi. Ang yuta kolonon, busa puyde makakutkot og tunnel nga dili mahugno. Hinuon, gamay ra ning mga tunnel. Magkamang ka aron makalihok sa sulod. Dayag na lang, lisod ang kinabuhi sulod sa tunnel. Kulang og hangin, pagkaon, tubig, unya maka-engkuwentro ka pag aluhipan, tanga kun scorpion, ug bitin sa sulod. Daghay masakiton sa mga gerilyang Viet Cong sa Cu Chi. Tanan sila bitokon, ug daghay nangamatay sa malaria, nga maoy ikaduhang hinungdan sa kamatay, sunod sa kombate.

Niadto pang 1966, nabisto na sa mga Amerkano ang Cu Chi Tunnel ug ang bentaha niini alang sa mga Viet Cong. Busa target kini sa pag-atake. Regular nilang paulanan ang Cu Chi og tag-30 toneladang bomba gikan sa mga B-52 Bomber. Ang kalasangan sa Cu Chi napunog mga lungag. Kapila usab sila maglusad og kampanya aron gun-obon ang sistema sa mga tunnel pinaagi sa pagsudlay sa Cu Chi sa liniboan ka mga sundalong Amerkano. Ang kinadak-ang kampanya mao ang Operation Cedar Falls diin 30,000 ka tropang Amerkano ang miapil sa pag-atake sa Cu Chi dinuyogan sa mga tangke de gera, eroplano, helicopter, ug unsa pang hinagiban.

Daghay nalumpag nga bahin sa tunnel gumikan niining mga kampanyaha, apan sa kinatibuk-an, wala mabalda ang paggamit sa tunnel para sa mga Viet Cong. Aron masumpo ang paggamit sa tunnel, kinahanglan sudlon ang tunnel ug makigkombate ka didto sa mga Viet Cong. Kumbaga, makig-tunnel warfare ka sa mga Viet Cong. Mao kanay gihimo sa mga giingong Tunnel Rats. Ang mga tropang Australyano nga kaalyado sa Amerkano mao ang unang nakakitag paagi unsaon ni pagbuhat. Sulod sa upat ka adlaw, ila gyong gikamang ang mga tunnel. Lagmit mga payatot ni nga Australyano aron mahaloon sa lungag.

Unya didtos sulod sa tunnel daghang mga trap ug mga trap door. Masayop kag tikang, matusok kas mga suyak o mahasum-ok sa dead-end. Ug kay lisod lagi, ang mahimo sa mga Amerkano mao na lamang ang pagpabuga og gas o tubig sa mga entrada sa tunnel o kaha ila ning pabuthag granada. Pero wa epek gihapon ni tungod sa minaantigong desinyo sa tunnel nga naay sistema sa drainage ug pahungawan sa hangin.

Busa man gani walay puas ang carpet bombing sa mga Amerkano sa Củ Chi ug nangatumpag ang daghang bahin niini. Pero tungod kay ang mga gerilya taga didto mismo, sila ang magbuot kon asa ug kanus-a sila makigkombate. Kay dili lalim ang ilang kontra. Ang mga Amerkano mga fulltime ug trained nga sundalo, aduna pa gyoy tag-as ug sopistikadong mga armas. Samtang ang kadaghanan sa mga Viet Cong mga yanong mag-uuma. Apan salamat sa Cu Chi Tunnel, makaikyas ang mga gerilya aron mosukol na sab sa ubang adlaw. Sumala sa mga analyst, nakatabang ang mga tunnel sa pagpadugay sa gera sa punto nga nagkadako ang gasto sa mga Amerkano ug nagkataas ang ilang mga kaswalti. Mi-aray ra gyod ang mga Amerkano dihang miabot og kapin 58,000 ang nahiagoman nilang patay sa gera sa Vietnam.

Sulod lamang sa tulo ka tuig sa pagbiya sa mga Amerkano sa South Vietnam, nasakop dayon sa North Vietnam ug mga kaalyadong Viet Cong ang South Vietnam.

Karon ang Cu Chi Tunnel uska popular nga tourist destination sa Saigon, Vietnam. Makita nimo ang mga tangke de gera nga gidaot sa mga Viet Cong sa kombate. Naulian na gamay ang lasang sa Cu Chi, apan makita gihapon ang dagkong mga lungag nga nahulogan sa bomba. Daghan kang makitang baseyo sa klase-klaseng bomba sa mga Amerkano. Makita sab didto ang klase-klaseng trap ug balatik nga gigamit sa mga Viet Cong. Tua usab didto ang mga manikin nga nagpakita sa mga aktibidades sa mga gerilya sama sa paghimog mga armas ug mga trap.

Gamay kaayo ang mga entrada sa Tunnel nga gitakloban og kahoy. Saboran nig mga layang dahon, ug dili na mahalata. Karon, adunay parte sa Tunnel nga gipadak-an ug gipalapdan sa otoridad aron makasulod ang mga turistang bus-ok. Kay kining mga Vietnamese, haskang yagpisa. Matingala ka giunsa nila pagpildi ang labing gamhanang army sa kalibotan!

Kutana pa sa Vietnamese tourist guide ngadto sa mga turista, “Kabalo mo nganong nakadaog mi batok sa mga Amerkano?”

Ang iyang tubag: “Tungod kay hilig ming mga Vietnamese nga magpungko.” Makaantos kuno sila sa kinabuhi sulod sa Cu Chi Tunnel tungod kay na-train na sila sukad sa ilang pagkabata nga magpungko.

Pero dako gyod ang sakripisyo sa mga Vietnamese aron makab-ot nila ang kaugalingnan batok sa mga langyawng hilabtanon. Sumala sa mga datos, mga 250,000 ka Viet Cong ang namatay sa gera, samtang ang nangamatay sa North Vietnamese moabot og kapin 900,000. Walay apil niini ang mga sundalong nangamatay sa sakit sama sa malaria, dengue, dysentery, ubpa. Ang bana-bana, kapin duha ka milyon hangtod upat ka milyong sibilyan sa South Vietnan ug North Vietnam ang nangamatay gumikan sa gera.

Sa kaso sa Army sa South Vietnam, 266,000 ang ilang patay. Mas daghan og sundalo ang South Vietnam kaysa North Vietnam. Mas daghan silag eroplano, tangke, ug helicopter ug ubang hinagiban. Apan human mibiya ang Amerkano, dali ra kaayo silang mikolaps pagsulong na sa mga North Vietnamese.

Kapin duha ka milyong sundalong Amerkano ang naka tour of duty sa Vietnam. Gawas sa 58,000 patay sa ilang han-ay, 303,644 kanila ang wounded in action (WIA). Daghan usab kanila ang naapektohan sa pangisip.

Mao kini ang kaswalti sa mga kaalyado sa Amerika nga nagpadalag tropa sa Vietnam: Australia, 426 patay, 2,940 wounded in action (WIA); South Korea, 5.099 patay, 11,232 WIA; Thailand, 351 patay, 1,358 WIA; Pilipinas, 7 patay, 2 missing in action (MIA). (Sa akong pagkasayod, dili sundalo atong gipadala sa Vietnam kondili civic action group, ang PHILCAG.)

Sa kaalyado sa North Vietnam, mao kini ang kaswalti: China, 1,446 patay; North Korea, (pipila kuno ka dosena?); USSR, 16? Kining mga suporter sa North Vietnam mitabang sa anti-aircratft artillery sulod sa North Vietnam ug nangamatay sa pagpamomba sa Amerika.

Karon, daghang mga Amerkano ang tigbisita sa Cu Chi Tunnel. Sa tourist guide pa: Wala siyay paki asa gikan ang mga turista. Tapos na ang gera. Treynta-siyete na ka tuig ang milabay. Nahanaw na ang mga kasuko ug kaligutgot, apan dili gayod makalimtan sa mga Vietnamese ang pagka bantogan sa ilang mga bayani nga nakigbisog alang sa ilang hingpit nga kaugalingnan ug kagawasan.

Matod pas akong mga amigong himantayon, ang sunod kuno natong obserbahan kon molampos ba ang lideratong Vietnamese sa pagpalambo sa ilang nasod ug mahaw-as ang katawhang Vietnamese gikan sa kawad-on ug kawalay-trabaho. Kay unsay pulos sa ilang kadaogan sa rebolusyon ug pakiggera kon magpabiling purdoy ang ilang katawhan? (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/11 June) – Naay mga karaang tradisyon kun batasan nga namugna sa lain-laing kultura nga sa atong panlantaw karong panahona maingon natong makahadlok. Ang usa sa labing ngilngig nga tradisyon mao ang suttee sa India. Kaniadto, kon mamatay ang usa ka lalaking minyo, ilabi na kon gikan sa harianong pamilya, ang iyang balo kun biyuda paluksoon ngadto sa kalayo (pyre) nga gigamit sa pag-cremate sa iyang bana. Praktis man ugod ang cremation sa India, ug samtang sunogon ang patayng lawas sa bana, molukso ang balo ngadto sa kalayo. Kumbaga, dungan silang masunog, ugaling lang kay dakong buhi nga masunog ang asawa. Kaniadto, public spectacle pa gyod ni. Daghang tawo ang motan-aw sa pagsunog sa asawa uban sa iyang patayng bana.

Kining tradisyon masubay ngadto sa gihimo ni Sati (ginganlan usab og Dakshayani) nga uska ka diyosa sa mga Hindu kinsa nagsunog sa iyang kaugalingon tungod kay dili niya madawat ang pagpapakaulaw sa iyang amahan sa iyang bana nga si Shiva, usa sa tulo ka persona sa ginuo sa mga Hindu. Ambot nganong gisundog man ni sa mga biyudang Hindu. Ang pagtuo sa mga Hindu mao nga sa pagsunog sa asawang balo sa iyang kaugalingon, mahugasan ang mga sala sa bana ug magmalipayon kini sa pikas kinabuhi.

Naay pipila ka pagsulay sa pagban sa maong praktis sugod sa mga tuig 1500, ilabi na sa teritoryong nasakop sa mga Europeano, sama sa Goa ubos sa mga Portuges, ug sa mga teritoryo sa French, Dutch, ug British. Kapila usab nag-isyu og pagdili sa suttee ang mga Mughal emperor (kinsa mga Moslem) nga maoy naghari sa India sa mga tuig 1526-1858, apan atras-abante ang ilang kampanya. Usa sa mga regulasyon nga ilang gipagula mao nga kinahanglang ipamatuod nga boluntaryo kining buhaton sa biyuda. Diay kay daghang kaso nga pugson ang biyuda sa pagsuttee bisag dili niya gusto.

Mas gipakusgan ang kampanya batok sa suttee ubos sa kamandoang British sa India (1858-1948). Sa han-ay mismo sa mga Hindu, adunay mga repormista kinsa nagwali batok sa suttee. Giban sa harianong estado sa Jaipur ang suttee sa 1846. Sa Nepal (nga uska Hindu nga nasod), ang suttee gipraktis hangtod sa mga tuig 1900. Sa Bali (diin ang mga tawo Hindu) naundang ang suttee sa mga aristokratikong pamilya sa 1905 tungod sa pagsumpo sa mga Dutch.

Apan bisan sa modernong panahon, naa lamang gihapoy makalusot nga magsuttee sa India. Ug busa niadtong 1987, gipasa sa India ang balaod nga nagasilot sa kinsay motabang ug moaghat sa pagbuhat og suttee. Silotan sa kamatayon ang mamugos sa pagpasuttee sa usa ka biyuda. Bisan ang motambong lamang sa ritwal sa suttee pagasilotan usab. Bisan pa, ang ulahing natala nga suttee sa India nahitabo sa 1999.

Naa pay kulba nga praktis sa India nga nagatunhay gihapon karon: ang caste system. Kining caste system mao ang pagbahig-bahig sa mga tawo. Sa karaang panahon, adunay upat ka dakong klasipikasyon: Brahmins (mga pari), Kshatriyas (mga manggugubat), Vaishyas (mga mag-uuma ug artisano), ug Shudras (mga ordinaryong trabahante sa katilingban). Kon wala ka malakip sa bisan asang grupo, mahulog ka sa gitawag nga outcaste o untouchable. Kumbaga, mga hugaw nga tawo. Ang tawag kanila mga dalit, ang labing mayukmok sa tanang mayukmok.

Kapin 200 milyon ang mga dalit sa India. Kaniadto, estrikto kaayo ang paghimulag kanila. Daghang bawal. Bawal sila moadto sa mga templo ug sa mga balon. Bawal sila mohikap sa tag-as nga caste. Bawal man gani nga maigo ang ilang anino sa tag-as nga mga caste. Mahugawan kuno! Busa makaluluoy kaayo ang kahimtang sa mga dalit sa India.

Bisag karon nga aduna nay modernong balaod sa India nga naghatag og patas nga katungod sa tanang Indian, daghan lang gihapoy mahiagomang diskriminasyon ang mga dalit. Daghang dalit na ang naedukar ug nahimong taas nga opisyal sa India, pero dili sayon wagtanong ang karaang tradisyon batok sa mga dalit. “Once a dalit, always a dalit,” sumala pa sa ilang panultihon.

Sa Tsina, ang uska tradisyon nga makatingala mao ang pakkha, sa Ingles pa, footbinding, nga buhaton ngadto sa mga kababayen-ang Insek. Gidebatehan pa kon ngano ug kanus-a ni nagsugod. Sumala sa uska eksplanasyon, naay uska paboritong asawa sa emperor nga clubfooted (kimpang), ug ang iyang pagkiay-kiay kon molakaw maoy nahimong sumbanan sa kaanyag ug kaseksi?! Usa pa ka eksplanasyon nag-ingon nga ang footbinding nagsugod sa mga mananayaw sa panahon sa Tang Dynasty (Tuig 618-907). Kining mga mananayaw kuno sa Tang Dynasty seksi kaayo mokiay-kiay gumikan sa ilang gagmay nga mga tiil. Ug giawat sila sa mga kababayen-ang Insek kinsa gusto mahimong seksi pinaagi sa pagpagamay sa ilang tiil.

Ang ideyal nga gidak-on sa tiil? Tulo ka pulgada. Three inches! Mao ni ang gitawag nga golden lotus. Ug mahimo lang ni kon buhaton ngadto sa mga batang babaye nga nag-edad og duha kutob lima ka tuig. Pil-on ang mga tudlo sa tiil padulong sa lapalapa ug bugkoson kini. Dagyag na lang, sakit kaayo ni nga proseso. Mangabali ang mga tudlo sa tiil, ug kay kulang sa sirkulasyon sa dugo, kadugayan adunay mamatay nga mga parte niini hangtod nga dili na motubo ang tiil.

Kon buot hunahunaon, ngil-ad kaayo tan-awon ang piniko nga tiil, dili masabtan ang itsura, gawas nga baho pa gyod ang putos. Pero, ganahan na lang man pod kuno ang mga lalaking Insek sa pakkha. Gani, nahimo kining status symbol. Sa mga adunahang pamilya, 100 porsento sa ilang kababayen-an pakkha. Ug busa ang lalaki nga naninungha nga makaasawag pakkha kinahanglan adunahan gyod aron kaya niyang magbuhi og pamilya nga siya rang usa ang motrabaho. Ang iyang asawa igo lang magmandar sa mga sulugoon sa ilang panimalay. Sumala sa banabana, mga 40 ngadto sa 50 porsento sa mga ordinaryong pamilyang Insek nagpakkha sa ilang babayeng anak aron kunohay ingnong mayaman.

Kining tradisyong pakkha wala mapakgang bisag gidili sa pipila ka emperor sa Tsina, lakip ang ulahing dinastiya sa mga Manchu (Qing Dynasty – 1644-1912). Giban pod ni sa Nationalist Government niadtong 1912 apan wala mapatuman. Mas malamposon ang pagban sa mga komunista sa Tsina dihang sila na ang midumala sa Tsina sugod sa 1948.

Karon naa pa kay makitang mga tigulang nga pakkha, magkendeng-kendeng tawon. Apan sa modernong mata, walay moisip kanila nga seksi. Kaluy-an na hinuon sila kay giunsa man intawon ang ilang mga tiil?! Wala ra ba silay pag-uyon niana kay gamay pa sila dihang gipakkha sila. Kon wala pa ni giban sa mga otoridad, naa pa kahay pamilyang Insek nga balion ang tiil sa ilang mga anak nga babaye sa murang edad?

Sa kalibotan karon, naa pa bay mga tradisyon nga angay butingtingon kon maayo ba o dili?

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/ 14 Hulyo)–Sa rekord sa mga Katsilang paring Recoleto nga nagmisyon sa Karaang Caraga sa mga tuig 1660-1670, ilang nahinabo ang uska “nasyon” nga ilang gitawag og Tagabalooy (Tagabalooyes o Tagabaloyes). Ang sentro sa misyon sa mga Recoleto nahimutang sa Bislig nga naglangkob usab sa Hinatuan (ang duha karon sakop sa Surigao del Sur), Cateel, Baganga, ug Caraga (karon sakop sa Davao Oriental). Kining mga Tagabalooy gitawag og Tagabalooy kay nagpuyo sa mga kabukiran nga gitawag og Balooy dinhang dapita.

Kinsa man ning mga Tagabalooy nga karong panahona dili na man igdungog? Naintriga kaayo ko niining tribuha tungod sa pagdeskrayb kanila sa mga pari. Sumala pa nila, ang mga Tagabalooy kuno “maanad, malinawon, masunoron, ug kaalyado sa mga Kristiyano batok sa mga Moro. Kining rasaha tambokon, maayong pagkabuhat, maisog ug kusgan. Maayo silag salabotan ug may pagkakugihan. Matinud-anon sila sa mga kasabotan ug makanunayon sa ilang mga saad.”

Ug mao ni ang labing makaintriga sa mga Tagabalooy: Nag-ingon sila nga sila kaliwat kuno sa mga Hapon! Nga nakapareho nilag pamanit, panagway, ug pamatasan! Wala ra bay objeksyon ang mga paring Katsila sa maong pag-angkon sa mga Tagabalooy.

Dugang deskripsyon pa mahitungod sa mga Tagabalooy: Sibilisado kuno ang ilang panginabuhi. Ang uska banay, bisag unsa kadako, nagpuyo lang sa uska balay nga bahinon ngadto sa matag pamilya. Kining balay taas kaayo gikan sa yuta, ug maabot lamang pinaagi sa uska hagdan nga tangtangon kon naa nas taas ang tanang sakop sa banay. Sa maong paagi, hilwas sila sa ilang mga kaaway. Daghang mga Tagabalooy nagpuyo duol sa mga Kristiyano. Magduawan sila sa usag-usa.

Kinsa man ang kaliwat sa mga Tagabalooy karon? Kay sa mga tuig 1660 ugod, ang mga Tagabalooy natala na sa mga Katsila nga usa sa mga grupo sa tawo sa Mindanaw. Kaubang natala mao ang Caragas, Butuans, Cagayans, Dapitans, Mindanaos (Magindanaws), Malanaws, Manobos, Lutaws (mao ni sila ang mga Badjao ug Sama).

Sa mapa sa mga tuig 1740 nga gihimo sa Heswitang pari nga si Murillo Velarde, iyang gibutang ang Tagabaloyes sa kabukiran sa Bislig ug Caraga.

Kon mao, dili kaha sakop sa mga Mandaya o Kamayo ang Tagabalooy? Kay sa akong pagsabot, ang mga tawo karon dinhang dapita mga Mandaya o Kamayo man. Pero kamatikdan nga wala matala ang mga Mandaya sa mga Katsila sa mga tuig 1660. Ang usa pa nako ka obserbasyon, kining mga tawong ginganlag Caraga mao man ang mga tawong nagpuyo dihas baybayon sa Surigao ug Davao Oriental. Buot ipasabot, kining mga Caraga mao karon ang mga Mandaya o Kamayo. Pero ang mga Tagabalooy gipanaglahi man sa mga Katsila gikan sa mga Caraga ug Manobo nga mga silingan sa Tagabalooy? Sayang ug wala giila sa mga Katsilang pari ang sinultian sa Tagabalooy. Pananglit, kon pareho ba silag sinultian sa mga Caraga o Manobo?

Ang kinaulahiang impormasyon nga akong nasubay sa mga Tagabalooy mao ang report sa paring Franciscan nga si Juan Francisco de San Antonio sa mga tuig 1740. Matod pa niya, ang mga Tagabalooy nagapaitom lang gihapon sa ilang mga ngipon. Pero ang ilang katahom, kapution sa panit, ug lindog sa ilang mga nawong makailad gyod, ug masaypan nimo silang mga Katsila kon tak-opan nila ang ilang baba ug dili makita ang ilang itom nga ngipon.

Dili ka ba malipong aning mga Tagabalooy? Niadtong mga 1660 dagway silag Hapon. Sa 1740, dagway silag Katsila.

(Kon dagway silag Katsila, posibleng sila ning gitawag karon og Manurigaw, mga Mandaya nga Katsilag dagway dihas kabukiran sa New Bataan ug Manurigaw River?)

Anyway, sa mga tuig 1740 kining mga Tagabalooy tigbayad og tinuig nga tributo kon buhis ngadto sa mga Katsila. Ang ilang buhis mao ang tela nga guinaras ug medrinaques nga ginama sa abaka. Gawas niini nga detalye, wala na koy makuhang ubang impormasyon mahitungod sa mga Tagabalooy. Ang rekord sa mga Katsila sa mga tuig 1800 wala na maghisgot sa mga Tagabalooy.

Angay lang klarohon nga kining mga Tagabalooy lahi sa mga Tagabelies, Tagabili, o Tagabulu (karon mas ilado sa bansag nga Tboli nga makita sa mga probinsya sa South Cotabato ug Sarangani.) Gisaksak-sinagol man ugod kining mga ngalana sa ubang libro. Sakto ang mapa ni Murillo Velarde nga nagbutang sa mga Tagabalooy sa heneral nga direksyon sa kabukiran sa Bislig ug Caraga tungod kay niadtong panahona (1600-1800) mao ra man ni ang naabot sa otoridad sa Espanya. Wala pa gani sila makaabot sa Cape San Agustin, samot na sa Golpo sa Dabaw ug Sarangani.

Gani, huyang pa ang kontrol sa mga Katsila sa kabaybayonan sa Surigao ug Caraga nianang panahona. Niadtong 1754, gisulong ug gisunog sa kapin uska libong Moro ang kuta sa mga Katsila sa Tandag. Nailog usab sa mga Moro ang Cateel, Caraga, Baganga, Bislig, Hinatuan, Lianga, Marihatag, ug Tago. Pero lain na sab na nga hisgotanan.

(Kublai Ponce-Millan. Tipik. Hinagpat nga mga nagkadaiyang tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa Mindanaw. Poetry by Bro. Karl M. Gaspar, CSsR. With prologue by Philip Somozo and postcript by Stella Estremera. Printed by ImageWorld Digital, Davao City. 180 pages.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/3 Aug) – Unsa man ang resulta kon mag-uban sa usa ka proyekto ang duha ka tawo kinsa ang matag usa kanila naghupot og daghang talento?

Ang librong Tipik: Hinagpat nga mga nagkadaiyang tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa mindanaw

Libro kini nga puno sa mga retratong itom-ug-puti nga gisyut ni Kublai Ponce-Millan ug gidapatag mga balak ni Karl M. Gaspar.

Kinsay dili kaila kang Kublai ug kang Karl?

Si Kublai magkukulit, pintor, magbabalak, apan mas nainila gyod siya sa iyang dagkong mga obrang linilok sa semento nga karon makita sa daghang dapit sa Mindanaw. Sa una ko pa lamang makita ang iyang mga obra pipila ka tuig na ang milabay, naobserbahan dayon nako nga una, Pinoy kaayog dagway ang mga tawo nga iyang namugna, ug ikaduha, Pinoy kaayo ang iyang mga estorya ug eksena. Dili lang kay Pinoy, Mindanawon gyod, lumadnon gyod.

Ug kay adbokeyt man ko sa paggamit, pagpaila, ug paghimaya sa mga butang nga Mindanawon ug lumadnon, mibilib dayon ko kang Kublai. Kay sama niya, nagtuo ako sa kabahandianon, kamahinungdanon, ug kaanindot sa kultura ug arte nga Mindanawon ug lumandon.

Nan, karon, gihangyo ko ni Karl nga mohimog rebyu sa libro nga giundan sa mga retrato ni Kublai. Di ra ba gyod ko kabalibad kang Karl. Nako pa, maniniyut na sab si Kublai? Sa iyang dedikasyon, atong masayran nga gigasahan diay siyag kamera sa iyang amahan ug ni Sunil. Nagpasalamat siya kay tungod niini nakita niya ang katahoman.

Dihang gipakli-pakli nako ang mga panid nga puno sa iyang mga retrato, nakapasalamat usab ako kay nakaambit sa iyang nakitang katahoman sa iyang pagbagdoy-bagdoy diris atong isla sa Mindanaw. Kumbaga, naa siyay mata nga maka-espat kon unsa kadtong matahom ug angay bagtikon sa kahangtoran pinaagi sa retrato. Sapa, busay, baybayon, layang dahon, bungtod, bukid, panganod, balay, moske, pahiyom sa uska lumad nga babaye, ug katawa sa uska bata. Kon buot hunahaunon, mga ordinaryong butang o eksena. Apan kining tanan nakuha sa mga anggulo nga dili ordinaryo, ug busa napataas ang mga retrato ngadto sa arte.

Alang nako ang labing interesante sa iyang mga litrato mao kadtong mga talan-awon nga iyang “gikulit.” Komo magkukulit lagi, dili gyod kapugong si Kublai nga kuliton ang eksena. Nindot na ang talan-awon, iya pa gyong hilabtan pinaagi sa pagbutang og tawo o mga tawo sa talan-awon. Nahimuot ko dihang namatikdan nako nga duna diay mga tawo daplin sa busay nga iyang gi-syut. Tungod kay layo ang kuha sa retrato, halos dili sila mahalata. Nangita na hinuon kog mga tawo sa ubang mga eksena. Duda nako, kon puyde pa butangag tawo ang mga panganod nga iyang gi-syut iya gyong buhaton.

Tungod kay black and white ang retrato, dula kini sa kahayag ug kangitngit. Lahi kini nga natad sa arte. Kamo na lay akong pahusgahon kon giunsa ni Kublai pagpagula sa mga tekstura sa mga butang nga iyang gi-syut pinaagi sa abtik nga pagtempla sa kangitngit ug kahayag. Sa kinatibuk-an, nalipay ko niining obra ni Kublai nga nagsaksak-sinagol sa duha ka arte, potograpiya ug pangulit.

Sa maong rason lamang, angay gyod makaangkon aning libroha. Apan kulang pa kana. Dugangan pas mga balak ni Karl? Asa ka ra?

Kinsay dili kaila kang Karl? Aktor, direktor, pintor, pilosopo, teyologo, antropologo, nobelista, dramatista, etcetera. Dili na gani nako masubay kon pila na kabuok libro ang nahuman ni Karl nga nagtuki sa bisan unsang hisgotanan.

Kini si Karl usa sa pipila ka tawong akong nakaila nga dili mahimutang kondili molihok ang tiil, kamot, baba, o utok.

Nako pa, unsa na pod kaha ning papel ni Karl diris librong Tipik? Unsa pod kahay bag-o niyang makita?

Kay nasayod man ta unsa ang arte. Usa kini ka yunik nga ekspresyon o interpretasyon sa uska tawo sa iyang nakita o nasabtan sa kinabuhi. Ug niining bahina, wala ko gipakyas sa pangutok ni Karl. Tiaw mo na, kining katag-katag nga mga retrato sa mga ordinaryong tawo ug talan-awon nakapamugnag panghunhuna diha kaniya nga kini sila mga tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa Mindanaw?

Dili ba talagsaon na nga panabot? Ang tuhog-tuhogon ang nagkadaiyang mga retrato aron makamugnag balak sa kalinaw?

Kalinaw sa Mindanaw? Bitaw, ug ang mga pamatuod? Ang mga larawan ni Kublai.

Ni Karl pa, “Giduyan-duyan ko/sa akong kinailadman/ ang mga kahulogan/sa mga hulagwayng nasaksihan/ Gipamalandongan ko ang mga gihunghong nga mga mensahe nga misangko/ sa kinauyokan/ sa panumdoman…/ Kay lagi sa tumoy niini/ makaplagan ang pultahan/ ug sa pag-abri niini motagbo si Kalinaw/ nga maoy mopahinumdom kanako/ sa akong tulubagon/ nga maoy gapahipi/ sa padayonong panaw…/”

Tara, duyog ta sa padayong pagbugtaw sa kalinaw. Palit na sa libro!

Reaksyon sa “Mga Tagabalooy”: Just read your article on Tagabalooy. I forwarded it to my sister and to my sister-in-law, who belongs to the Mandaya tribe. It’s really an interesting piece. Naa pa kahay remnants ining Tagabalooy ron? Posible kaha bitaw nga ang mga Mandaya gikan sa Tagabalooy? Mga puti ug chinita baya pod ang mga Mandaya. Last month, nagsaka ko og Sangab, sitio sa Brgy Lucatan sa Caraga, kay naghataga kog journ workshop sa ilang high school. The place is close to my heart kay made in Sangab man god ko. Ang akong papa, in late 60s, maoy nag-open sa eskwelahan nila didto.
Anyway, na-obserbahan nako nga mga puti ug chinita ang ilang mga tigulang didto. Sayang lang kay wala nako nahimamat ang ilang pinakatigulang didto. Hopefully, maabtan pa nako sya next year. Leah B.
- Salamat sa imong sulat, Leah. Ang akong pangutana, naa bay bukid dinhang dapita nga Balooy ang ngalan? O balooy ba ang tawag sa bukid dinhang dapita? Mac

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 14) – Human kang Magellan, nagpadalag laing ekspedisyon ang Espanya padulong sa Pilipinas nga gipangulohan ni Jofre Garcia de Loaysa niadtong Hulyo 1525. Pito ka caravel, mga dagkong barko nga de-layag, ug kapin 450 ka tawo ang miapil niining ikaduhang ekspedisyon. Ang mga barko mao ang: Santa Maria de la Victoria (ang flagship), San Gabriel, Nunciata, Santi Spiritus, Santiago, San Lesmes, ug Santa Maria del Parral.

Gikan Espanya, mitabok ang ekspedisyong Loaysa sa Atlantic Ocean padulong sa South America. Ang Nunciata ug Santi Spiritus naguba tungod sa kusog nga mga hangin dapit sa Argentina. Ang San Gabriel mibiya sa grupo ug mibalik sa Espanya. Ang Santiago nasaag ug wala na kaapas, ug busa ang San Lesmes, Santa Maria del Parral, ug Santa Maria de la Victoria na lang ang mipadayon paglabang sa Pacific Ocean padulong sa Pilipinas ug Moluccas.

Tungod kay walay balita sulod sa duha ka tuig mahitungod sa ekspedisyong Loaysa, gisugo sa hari sa Espanya ang pagsusi kon unsay nahitabo niini. Niadtong 1527, tulo ka barko nga lulan og 110 ka tawo ang milayag gikan sa Mexico (nga nianang panahona, nakolonays na sa Espanya) ubos sa mando ni Alvaro de Saavedra. Ang duha ka barko nahimulag dayon gikan sa flagship nga Santiago ug walay nasayod unsay ilang gidangatan.

Ang Santiago nakaabot sa Mindanaw diin nila napunit ang tulo ka surbaybor sa Santa Maria del Parral. Sa Moluccas, nakita nila ang nahabiling tripulante sa Santa Maria de la Victoria, ang flagship sa ekspedisyong Loaysa. Miagig daghang adbentyur ang Santiago, ug namatay na lang si Saavedra sa 1529 nga wala makauli sa Mexico. Ang mga salin nga tripulante nahulog pa gyod sa kamot sa mga Portuges sa Moluccas. Sa 125 ka surbaybor sa Santa Maria de la Victoria ni Loaysa ug 25 ka buok surbaybor sa Santiago ni Saavedra, 25 na lang ka tawo ang nakauli sa Espanya pinaagi sa Cape of Good Hope ug Portugal niadtong 1536, siyam ka tuig sukad sila mibiya gikan sa Mexico!

Gikan sa mga testimonya niining mga surbaybor sa ekspedisyong Saavedra nga nasayran nato unsay gidangatan sa ekspedisyong Loaysa. Ang San Lesmes nawala sa pagtabok sa Pasipiko ug wala na igdungog (naay teyoriyang mitumaw karong bag-o kon unsay nahitabo sa San Lesmes, kapin 450 ka tuig na ang milabay!) Si Loaysa namatay sa pagtabok sa Pasipiko ug ang iyang barko nga Santa Maria de la Victoria natanggong sa Moluccas kay nabaldado ug dili na makalawig.

Ang pinakainteresante nga nahitabo mao ang sa Santa Maria del Parral. Napik-ap nila ni Saavedra ang uska tripulante sa Santa Maria del Parral sa kabaybayonan sa (sumala sa mga eksperto) Lingig ug Baganga. Matod pas nareskyu nga tripulante nga ginganlag Sebastian de Oporto, na-shipwreck kuno ang Santa Maria del Parral, ug gipatay sa mga netibong gipangulohan ni Catunaw ang ilang kapitan nga si Jorge Manrique, iyang igsoong si Diego, ug uban pa. Gihimo siyang ulipon sa uska chieftain, samtang gipreso kuno ang duha niya ka kauban sa ambot asa.

Sa Isla sa Sarangani, giransom ni Saavedra ang duha ka sakop sa Santa Maria del Parral nga sila si Romai ug Sanchez. Ang ilang estorya nag-ingon nga didtos east coast sa Mindanaw, nakigbarter sila sa mga netibo. Katorse ka tawo, nga gipangulohan sa uska Tarragona, ang nanaog sa barko aron mangitag pagkaon. Apan wala na kini makabalik. Hinunoa, ang mibalik mao ang mga netibo nga nagdalag pagkaon. Gipasakay sila sa barko, apan kalit lang nilang giatake ang kapitan, iyang igsoon, ug ubang Katsila. Nanagan ang mga netibo dihang gipabuthan sila. Milayag ang barko ug napadpad sa Sarangani diin kini nabangga sa mga bato. Gisulong sila sa mga netibo, gipatay ang uska Katsila, ug gibihag silang tanan.

Apan dihang nahubog si Romai, iyang gisugilon sa uska tripulante ni Saavedra ang tinuod nga nahitabo sa Santa Maria del Parral: Nag-mutiny diay sila, ug sila mismo ang nagpatay kang Jorge Manrique ug ubang lider sa barko. Kini si Romai gibitay ni Saavedra.

Sayang wala tay direktang akses sa mga dokumento didtos arkibo sa Espanya aron mabasa ang kompletong testimonya sa mga surbaybor sa ekspedisyong Saavedra ug masayran nato ang mga detalyadong panghitabo sa Santa Maria del Parral. (Unsa kahag gastosan sa atong gobyerno ang pagxerox o pagmicrofilm sa tanang dokumento didtos Espanya ug iapod-apod sa mga lokal nga library? Sa maong paagi sayon kaayo mabasa sa mga interesado ang atong kasaysayan, di ba?) Anyway, gikan sa mga tagpi-tagping tinubdan nasayod ta nga ang Santa Maria del Parral adunay gibug-atong 95 ka tonelada nga kasagarag tripulantehag 40 ngadto sa 50 ka tawo. Lagmit nadugangan silag tawo gikan sa naguba nga Nunciata ug Santi Spiritus.

Karon, daghan tag pangutana sa misteryo sa Santa Maria del Parral. 1. Asa gayod ang tinong dapit diin midunggo ang Santa Maria del Parral sa east coast sa Mindanaw ug nahinabo nila ning uska Catunaw? 2. Hain man nangadto ang kapin 50 ka tawo sa Santa Maria del Parral nga tulo ra man kanila ang nareskyu ni Saavedra? 3. Naa bay koneksyon ang lungsod sa Tarragona diha sa Davao Oriental sa tripulanteng Tarragona sa Santa Maria del Parral? 4. Naa bay koneksyon ang Santa Maria del Parral sa gitawag nga mga Tagabalooy, ang mga puti nga Mandaya? Dili kaha sila ang gitawag nato karon nga mga Manurigaw? Ato kining batbaton sa mosunod nga isyu. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/ 18 August)–Dugay na ko naintriga sa mga Manurigaw. Sa hay eskul pa ko sa Tagum, nakabati na kos mga estorya sa mga puti nga mga Mandaya dihas kabukiran sa Compostela. Dihang nagreserts ko mahitungod sa mga tribu sa Dabaw niadtong 2002, nabasa nako ang libro ni Damian Mercader Lomocso East Asian countries, culture and progress (napatik 1961) diin iyang giingon nga ang mga Manurigaw adunay puting dugo (Caucasian blood) ug puting panit. Niya pa, ang gidaghanon sa mga Manurigaw sa sensus sa 1948 sa Compostela moabot og 60 ka tawo, ug misaka sa kapin 100 sa sensus sa 1960. Dugang niya, ang mga Manurigaw “mabangis, mapintas, ug mabatokon.” Ila kunong patyon ang bisan kinsang mosulod sa ilang teritoryo. Niadtong mga tuig 1950 lamang sila mitugot nga mopakontak sa laing tawo sa gawas.

Pero kinsay kakita og mga Manurigaw? Asa sila makita? Walay makatubag. Ug busa sa hunahuna nako, basig leyenda lang sila. O kon di ba, mga saag nga mestiso. Kahibalo man tang nagsabwag og binhi ang mga Katsilang sundalo ug pari sa kabukiran. Ug mao unta nay ending sa akong diskusyon sa mga Manurigaw. Leyenda lamang. Estorya-estorya. Unya daw be, namensyon nako ni kang Doc Nato Locsin, ug miingon siya nako nga naa siyay kailang Manurigaw diras New Bataan!? Kinsang kilay ang dili motaas? Puwes, may I go dayon sa New Bataan niadtong Mayo 6, 2002 kauban si Betty de Vera. Paskang sakita sa akong sampot sa habal-habal kay layo sab ang baryo Andap sa sentro sa New Bataan.

Ang gipaila-ila ni Doc Nato nga Manurigaw mao si Mansac Lino, 92 anyos (patay na karon.) Pution siya, tangkad, pero sa akong panan-aw puyde ra siya simpleng mestiso. Medyo disappointed ko. Ingon niya, puti kaayo siya sa batan-on pa siya. Nangitom siya sa pag-uma. Nako, naa bay laing puti sa Andap? Tubag niya, akong mga apo. Ug iya ning gipatawag. Paskang hinganghaa nako sa duha ka batang babaye, sila si Archiely Pero (4 anyos) ug Aloha Jane Pero (1 ka tuig). Ugis gyod sila. Blonde ang buhok, abohon ang mga mata. Ingon pang Mansac, daghan pang lunlon puti sa kinapusoran sa bukid. Tinuod gyod diay ang puting Mandaya, ang mga Manurigaw.

Asa sila gikan? Mao na sab nay akong giproblema. Ang akong giduso nga teyoriya mao nga kining mga Manurigaw liwat sa mga tripulante sa Santa Maria del Parral, usa sa barko sa ekspedisyong Loaysa nga milayag gikan sa Espanya niadtong 1525. Ang mga tripulante sa Santa Maria del Parral nag-mutiny diha sa east coast sa Mindanaw. Nahibaw-an nato ni tungod sa report sa ekspedisyong Saavedra (1527) nga gipadala diris Pilipinas aron susihon unsay nahitabo kang Loaysa. Apan kulang kaayo kog datos ug busa walay ikadugang sa akong teyoriya.

Karong bag-o nabanhaw na sab ang akong interes sa mga Manurigaw tungod sa pagreserts nako sa mga Tagabuli kon Tboli sa Cotabato nga itapok uban sa mga Tagabalooy. Klaro sa ako nga lahi ni sila nga mga tawo/tribu, kay ang Tboli taga Cotabato, samtang kining mga Tagabalooy naa sa Davao Oriental. Ang makaintriga sa tanan kay kining mga Tagabalooy gideskrayb nga “fair complexioned” nga mga tawo. Gitawag silag Tagabalooy kay nagpuyo lagi sa balooy. Dili klaro nako kon ang balooy ngalan na sa uska bukid o kon ang balooy maoy pulong sa mga Mandaya alang sa bukid.

Sige na sab kog pangukay og impormasyon sa Tagabalooy ug sa barkong Santa Maria del Parral kay duda lagi kong aduna silay koneksyon. Dugang pa, nagtuo usab ako nga ang mga Tagabalooy mao karon ang nailhan nga mga Manurigaw.

Mahitungod sa mga Tagabalooy, ang kinaunhang mensyon kanila nga akong nasubay nagpetsag 1635. Nagpuyo kuno ang mga Tagabalooy sa kabukiran ug gustong sulngon sa taga Baganga. Walay klarong descripsyon kanila. Sa 1660, gimensyon sila sa uska pari kalabot sa ilang kombersyon ngadto sa pagka-Kristiyano. Sa 1698, gideskrayb sila nga pution sama sa mga Hapon. Sa mga 1740, miingon ang uska pari nga maalaan nimo ang mga Tagabalooy nga mga Katsila kon dili nila ipakita ang ilang itom nga mga ngipon. Buot ipasabot, kining mga Tagabalooy Katsilaon gyod og dagway.

Sa libro ni Peter Scheurs Caraga antigua (1989), iyang giingon nga ang mga Tagabalooy makita sa kabukiran sa Hinatuan, Bislig, ug Lingig. Pero sa mapa ni Francisco Alegre petsa 1751, ang mga Tagabaloyes nabutang sa kabukiran sa Baganga ug Caraga. Naay uska orihinal nga dokumento nga nahipos ni Scheurs mismo gikan sa British Library sa London nga mopaklaro kon unsa ug asa ang mga Tagabalooy. Kining dokumento apil sa gikawat sa mga British dihang ilang giokupa ang Manila niadtong 1762. Ang sensus nagtala sa mga tawo sa mga pueblo sa karaang probinsiya sa Caraga nga karon nag-apil sa Misamis, Surigao, Agusan, ug Davao. Ang gilapdon niini gikan sa Gingoog, ngadto Siargao, hangtod sa pueblo sa Caraga (ang lungsod karon sa Davao Oriental.)

Ang sensus sa pueblo sa Caraga nag-ingon nga gikan niining pueblo gingalan ang tibuok probinsiya nga Caraga ug maoy utlanan sa gingharian sa Espanya. Aduna kiniy 250 ka Kristiyano diin 50 kanila mga tributo (tighatag og buhis) ug 500 ka paganong katekumeno kun paganong bunyagonon diin 110 kanila tributo. Daghan pa kunong mga tawo sa kabukiran. Ug nia ang labing interesante nga entry sa sensus. Dinhi makita ang mga Tagabaloyes. “Son Indios blancos, y de buen cuerpo, mui dociles, y amigos de los Españoles.” Sa ato pa, kini sila mga netibong puti (Indios blancos), maayog lawas, anad, ug mga amigo sa mga Katsila.

Nabasa ko na gyod ang kopya sa orihinal nga dokumentong Kinatsila mahitungod sa mga Tagabalooy diin sila gideskryab nga mga netibong puti (indios blancos). Naa bay laing netibong puti diris Dabaw kondili ang mga Manurigaw? Buot ipasabot, sila ang mga Tagabalooy sa dokumento sa mga Katsila sa 1630 hangtod 1750?

Sa maong sensus, atong maklaro nga sakop diay sila sa pueblo sa Caraga, dili sa mga pueblo sa Hinatuan, Bislig, Lingig, Cateel, o Baganga. Asa pod kahang dapita sa Caraga? Kon tan-awon nato ang mapa, duol sa Caraga ang sapa sa Manurigaw nga mogula sa Baculin Bay, taliwala sa Caraga ug Baganga. Gani, naay baryo nga sakop sa Caraga nga gitawag og Manurigao.Aha, ang mga Tagabalooy nagpuyo diay tampi sa sapa sa Manurigaw, ug busa sa kadugayan, nailhan sila sa bansag nga Manurigaw imbes nga Tagabalooy. Nganong nawala man ang Tagabalooy?

Wala na koy masubay nga Tagabalooy human sa sensus sa 1750. Ang akong duda, misulod gyod sila sa kaulohan sa sapa sa Manurigaw tungod sa mga kasamok. Wala na sila “magpakita” dihas kabaybayonan sa Caraga tungod kay una, naglikay sila sa mga atake sa mga Moro ug ikaduha, miikyas sila sa tributo ug pugsanay nga pagpasundalo sa mga Katsila. Gawas niana, target pa gyod sila sa mga reyd sa kasilinganang tribu. Tungod sa ilang kasinatian nga sigeg atakehon, nahimo silang “fierce, wild, and hostile” sa pulong pa ni Lomocso.

Ang barkong de-layag nga Santa Maria del Parral adunay gibug-aton nga 95 ka tonelada nga kasagaran tripulantehag 40 ngadto sa 50 ka tawo. Lagmit kapin 50 ang sakay sa Santa Maria del Parral kay gidugangan nig tawo gikan sa naguba nga duha nila ka kaubang barko sa ekspedisyong Loaysa. Pila kaha kanila ang namatay sa sakit o gutom pagtabok sa Pasipiko? Pila kaha ang nakaabot sa kabaybayonan sa Surigao ug Davao? Kon pila man sila, nasayod ta nga sila nag-mutiny ug ilang gipatay ang ilang kapitan nga si Jorge Manrique ug ubang lider sa barko sa tuig 1526.

Sa mga tuig 1630, o usa ka gatos ka tuig human sa mutiny sa Santa Maria del Parral, migula na ning mga puti nga Tagabalooy nga nakapatingala sa mga paring Katsila. Ang akong teyoriya, kini sila mao ang liwat sa mga mutineer sa Santa Maria del Parral.

Sugod sa mga tuig 1700 mikusog na sab ang pangatake sa mga Moro sa kabaybayonan sa karaang probinsiya sa Caraga kutob sa Siargao ug Gingoog. Kanunay sila magbalik-balik og atake. Ang labing grabe nga atake nahitabo sa 1754. Kapin uska libong Moro ang misulong sa probinsiya ug ilang naokupa ang Cateel, Caraga, Baganga, Bislig, Hinatuan, Lianga, Marihatag, ug Tago. Ang tanang pamuy-anan sa Caraga hangtod sa Cateel nangaguba ug wala nay tawo; ang mga balay naabo, apil ang mga kombento, simbahan, ug mga estatwa. Daghang mga Kristiyano ang nabihag o napatay sa mga Moro.

Ang akong pagtuo, nangatras ang mga Tagabalooy ngadto sa kinalibliban sa sapa sa Manurigaw kutob sa bawndari sa Davao ug wala na makighalubilo sa mga tagagawas. Ang ilang mga liwat nailhan sa ngalang Manurigaw tungod kay dinha silang dapita makita. Usa si Mansac Lino sa liwat sa mga Manurigaw, nga liwat sa mga Tagabalooy, nga liwat sa mga tripulante sa barkong Santa Maria del Parral.

(Rosario Cruz-Lucero. Ang bayan sa labas ng Maynila. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2007. 240 pages.)

Ikaduha nako ning rebyu og libro sulod sa duha ka bulan. Pulos request ni Karl. Unsaon pagbalibad kang Karl? Unya, libro pa gyod ni Chari?! Si Chari! Moanhis Davao aron paglaunch sa iyang libro sa Septiyembre28. Na, hala sige, okay na lang bisag paskang bisiha.

Maayo gani kay mi-oo ko. Wala ko magmahay. Kay kining libro ni Chari Ang bayan sa labas ng Maynila lami. Mao nay paboritong ekspresyon sa akong silingang si Carlo nga upat ka tuig. Lami, lami, lami mao nay iyang isulti kon ganahan siya sa iyang kaonon nga ma-reyd sa akong refrigerator. Kon si Marge Evasco pa tingaliy mosulti, kagumkom.

Mao nang nalipay kaayo ko sa libro ni Chari nga giundan og dose ka gumalaysay kun essay. Nalipay ko tungod kay una, nalingaw ko, ug ikaduha, daghan kog nakat-onan.

Kinsay dili malipay nga mora kag nagsuroy-suroy sa Pilipinas pinaagi sa klase-klaseng teksto sa literatura nga iyang gibutingting. Mora siyag tour guide nga moestorya nimo sa mga kasaysayan ug mga leyenda sa mga lugar, ug sa mga kinabuhi sa mga tawo sa lain-laing panahon ug sa lain-laing dapit sa nasod nga naay koneksyon sa iyang ginabasa nga teksto sa literatura o ginaimbestiga nga butang o selebrasyon.

Ang opening essay The music of pestle-on-mortar naghisgot sa mitos sa pagmugna sa langit segun sa mga Bagobo. Sumala sa mitos, kaniadto mubo pa kaayo ang langit, ug naglisod paglubok si Tuglibong kay mabunggo man ang iyang alho sa langit. Busa iyang gikasuk-an ang langit ug misaka kini hangtod nga dili na nato maabot karon. Sa maong paagi, mas hayahay na ang pagpuyo sa mga tawo.

Kining mitos iyang gikonek sa daghang hilisgotan sa literatura, gikan sa pagkawagtang sa daghan natong mga karaang sugilanon, lakip ang pagkawagtang sa pipila mismo ka tribu, sama sa nahitabo sa mga Carol-an sa Negros nga gipuo sa huwes de kutsilyo sa panahon sa mga katsila.

Mora sab og si Tuglibong ni si Chari. Kay tanang butang nga iyang tun-an, iyang lubkon aron mohayahay ang pagbasa ug pagsabot sa mga magbabasa sa iyang punto. Mao na nga dili ka lang malingaw, daghan kag makat-onan. Dili lamang sa pagdugang og impormasyon, kondili hasta usab sa kasaysayan ug analisis luyo sa mga impormasyon. Mabrayt gyod ka.

Pananglit, sa uska lungsod sa Kabisay-an, naa siyay nakitang kampanaryro kun bell tower. Iya ning gisaka ug mora siyag Singer on a mango tree kansang awit miratsada sa uwagang mga prayle, ngadto kang Sharif Kabungsuwan, kang Pilanduk, ang trickster hero, ug kang Agyu, bayani sa mga Manobo diris Mindanao. Kulba, di ba?

Apan bisag taas, lapad, ug lalom ang maabot sa iyang analisis, dili ka mawala tungod kay i-ground ka kanunay ni Chari sa kasaysayan ug maayong teknik sa pag-eksplikar. Gawas nga rayter, kritiko, historian, ubpa, titser sab si Chari, ug daghang rayter, kritiko, ug historian ang makakat-on kaniya kon unsaon pagpabrayt sa iyang mga reader.

Pananglit na sab, brayt na ko karon unsay buot ipasabot sa loa. Nahinabo na nako ning pulonga nga tradisyonal form kuno sa atong literature. Pero wa gyod ko kasabot ug makakitag porma ani. Usahay tamad na magresearch.ba. Dinhi sa libro ni Chari masayran nato nga ang loa uska poem of praise diay nga originally para kang Birheng Maria o sa mga santo, nga nanukad originally sa courtly love sa Europe, nga originally ang porma uska dula; unya dihang miabot sa Pilipinas nanganak og daghang bersyon, lakip ang mga siaw ug malaw-ay nga loa o luwa sa binisaya pa. O, di ka ba mabrayt ana?

Kumbaga, tip sa mga rayter, kon naa kay imensyon nga termino, karaan man o bag-o, idefine dayon o ieksplikar gamay aron mabrayt ang imong reader. Aw lagi, kinahanglan magresearch pod ka.

Daghan pang gihisgotan si Chari nga makapataas, makapalad, ug makapalalom sa imong panghunahuna. Malingaw ka kang Mariang Makiling, mailhan nimo si Vicente Sotto, masabtan nimo ang paagi sa paghubad o translation, makigsimpatiya ka sa mga Ilocano ug Sebuano sa ilang makinasudnon ug makarebolusyong pagbati batok sa mga katsila ug mga amerikano.

Unya sa mga literature teacher, susiha ra god ang pagbasa ni Chari sa estoryang “Anabella,” ang sugilanon sa Ilonggang si Magdalena Jalandoni. Sa tinuod lang, paskang kaway lami ining estoryahana kay estoryotayp kaayo. Iapil nako nig tudlo isip usa ka genre, o tipo sa pagsulat sa uska panahon, o isip representasyon sa literaturang rehiyon. Pero human sa paglubok ni Chari sa “Anabella,” lami diay siya. Lami, lami, lami, to quote my 4-year old neighbor.

Sulti pa ni Chari mahitungod sa mga creative writer, they “are, or should be, speakers for our people’s daily lives, mediated by a
historical consciousness, and rooted in our indigenous concept of our cosmos and its laws. This basic tenet of creative writing applies, whether we are reviving folk forms or writing in the modernist, realist vein, or engaging in postmodernist, multimedia
experimentation.”

Asa kaha mahulog nga kategorya ang uska essay ni Chair nga nag-ulohag “Judas and his phallus: The carnivalesque narratives of Holy Week.” Nakabati si Chari nga didtos uska baryo sa probinsya sa Antique, adunay ritwal ang mga tawo sa panahon sa Black Saturday diin ilang iparada si Hudas kansang dako kaayong utin nanuyhakaw? Dihang miadto siya sa baryo aron mosaksi sa ritwal, nadis-appoint siya kay mikuyos na man ang utin ni Hudas.

Gusto mong mahibalo unsa ang origin sa maong ritwal ug nganong migamay ang utin ni Hudas? Palit mo sa libro. Dili mo magmahay. Malingaw mo, mabrayt pa mo.

Dugang impormasyon sa mga Manurigaw: Kahinumdoman nga gibatbat sa akong miaging mga kolum ang mga puting Mandaya dihas kabaybayonan sa Caraga, Davao Oriental nga gitawag og Tagabalooyes sa mga katsila sa mga tuig 1630. Sumala sa akong reserts, kini sila mao ang liwat sa nag-mutiny nga mga tripulante sa barkong Santa Maria del Parral nga kauban sa Ekspedisyong Loaysa nga gilusad gikan sa Espanay sa tuig 1525. Kining mga puting Mandaya nahanaw sa mga rekord sukad sa mga tuig 1760. Migula na sab ang mga puting Mandaya sa mga tuig 1950 dihas kabukiran sa Compostela Valley sa Dabaw. Manurigaw na ang tawag kanila: mga tawong tag-ason, putig panit, bulagaw o blonde ang buhok, abohon ang mga mata. Matod pang Dr. Renato D. Locsin, ang kugihang Municipal Health Officer sa New Bataan, daghang Manurigaw ang makita
karon sa Barangay Manurigaw sa lungsod sa New Bataan Compostela Valley Province. Naa sila sa mga purok Macupa, Uduan, Tagima,Cabitian, Biangunan, Tanggaan, Binantal, ug Danawan – mga lugar nga naa sa tunga sa Diwata Mountain Range dihas New Bataan.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/16 Disyembre) — Naningil na ang kinaiyahan,” komento ni Melot mahitungod sa paglampurnas sa Bagyong Pablo sa New Bataan, Compostela Valley. Wala pa gani mabalita nga grabe sab diay ang kadaot nga nahimo sa bagyo sa Davao Oriental ug ubang dapit sa Compostela Valley.

Alang sa uban, ang bagyo nga miigo sa habagatang bahin sa Mindanaw klarong signos sa giingong climate change. Talagsaon ra man maigo ang Mindanaw sa bagyo, apan karon, nagsagunson na. Niadtong miaging Disyembre lang, mihapak ang ngilngig nga Bagyong Sendong nga mikalas og kapin 1,200 ka kinabuhi sa Cagayan de Oro City ug Iligan City. Unya karon, ang super typhoon nga Bagyong Pablo (international code name Typhoon Bopha) na sab ang mihugpa sa Mindanaw. Sa pagsulat niini, kapin 900 na ang kompirmadong patay, apan lagmit motaas pa ni.

Sumala sa mga eksperto, ang Bagyong Pablo uska Kategoryang 5 nga super typhoon, kapareho sa mga urakan kun hurricane didtos Amerika. Sa wala pa motugpa sa yuta, ang dagan sa hangin niini mohapak gikan sa 140 knots (259 kilometro matag oras) ug mohaguros kutob 170 knots (314 kilometro kada oras).

Dugang pa, nagdala kinig ulan nga mahulog og 2 ka pulgada (50mm) kada oras hangtod sa 80mm kada oras, ilabi na dapit sa mata sa bagyo. Ikomparar ni sa ulan ni Sendong nga 50mm kada oras (~2 pulgada) ug kang Ondoy nga mibubo og 56.83mm matag oras sa Metro Manila niadtong 2009.

Sumala pa ni Francis nga taga Cateel, miabot ang hangin sa bagyo sa alas 12 sa gabii. Nag-anam kini kakusog hangtod sa alas tres sa
kaadlawon dihang nagsugod na pagpanglangkat ang mga atop sa mga balay.

“Morag Saddam ang tingog sa bagyo,” ni Francis. Ang Saddam maoy tawag nila sa tingog sa logging truck nga nagkarga og mga troso. Ingon niana kakusog ang tingog sa bagyo.

Sulod sa tulo ka oras gikuso-kuso sa bagyo ang Cateel. Nangalangkat ang mga atop, nangabuak ang mga bildo, nangalagpot ang mga bungbong, nangapiko ang mga bakal, nangahugno ang mga balay. Hagsa ang gym diin namakwit ang daghang tawo. Tumba ang mga lubi, o kaha gilarot ang mga dahon. Gipadpad ang mga palay. Gilabnot ang mga dagkong kahoy – bisag ang mga karaang narra ug tugas nga gitanom sa Diyos. Naupaw ang mga bungtod sa Cateel. Naay mga tawong madat-ogan og lubi o kaha maigo sa naglupad nga mga sin.

“Sugod sa sero ang mga tawo sa Cateel. Tanan sila,” matod pa ni Francis.

Nagpadayon ang Bagyong Pablo sa Compostela Valley diin kini gipugngan sa kabukiran sa Diwata Mountain Range.

“Apan igo lang miluko ang bagyo. Morag nahimong buhawi,” matod pang Doc Nato.

Sa pagluko sa bagyo, giyabo niini ang tone-toneladang tubig sa kabukiran. Kay wala nay mga kahoy, wala nay mosuyop o mohawid sa tubig. Mibul-og kini. Tayming sab nga nianang higayona, namakwit ang gatosan ka tawo sa Andap, New Bataan, inabagan sa Philippine Army. Tayming sab nga didto miagi ang bul-og sa tubig dala ang mga lapok, bato, ug troso. Gibanlas sila tanan, ug daghan kanila ang wala na igkita.

Padayon ang bul-og sa tubig ngadto sa patag nga poblacion sa New Bataan. Tayming sab nga moderetso kini sa gym diin namakwit ang mga tawo. Daghan na sab ang nangamatay.

Nangahapla ang tanang saging sa New Bataan, Compostela, ug Montevista. Walay makitang bisan usa nga nagtindog.

Mga pipila pa ka adlaw usa nasayran nga grabe sab diay ang nahiagoman sa Pagsabangan, Monkayo, Trento. Ang Boston didto sa Davao Oriental nawala sa mapa, sulti pa ni Teresa. Kapin semana na, apan wala pa makontak ni Jopriz ang iyang amahan sa Baganga. Maayo pod kuno pagkadabo-dabo sa bagyo ang Caraga, matod pang Norma.

Libu-libo sa mga biktima sa bagyo walay makaon, walay mainom, walay sinina, walay masilongan.

Makahinumdom ko sa sulti sa akong mader nga si Peryang (SLN) nga taga Negros, kon maigo kuno silag bagyo, ang ilang lubi maulian lang sulod sa duha ka tuig. Diha pa sila makakopras pag-usab. Ang gisaligan sa Davao Oriental mao ang lubi ug palay. Sulod sa duha ka tuig, walay panginabuhian ang mga tawo sa Boston, Cateel, Bangaga, ug Caraga.

Daghang sugilanon sa bagyo, daghang pagtulon-an. Makat-on pod kaha ta?

CATEEL, Davao Oriental (MindaNews/31 Dec) — At its strongest, Bagyo Pablo reached the category of a super typhoon with sustained winds of 259 kph. Its diameter was 600 km, its eye 16.6 km wide, and it was dumping 15-30 mm of rain per hour.

This was how powerful Bagyo Pablo was when it made landfall early morning of December 4, battering Boston, Cateel, Baganga, and Caraga in Davao Oriental before wreaking more havoc in New Bataan, Compostela, Montevista, and Monkayo in Compostela Valley, and Trento in Agusan del Sur.

Their leaves broken, bent, and turning brown, the coconut trees stand like ghostly sentinels guarding a desolate land. Mindanews Photo by Dr. Mac Tiu

“The howling winds and rain tore out the roofs and windows, shook and shattered the concrete walls, and flew off with the entire balcony of our house,” recounted a typhoon victim in Cateel.

Over a hundred evacuees who crowded a Cateel school gym died when the roof collapsed, triggering a deadly stampede. In Andap, New Bataan, hundreds of fleeing residents were swept by a flashflood that barreled into a gym at the poblacion, killing more evacuees.

Three weeks after the typhoon, a team of staffers and students from the Philippine Women’s College (PWC) of Davao went to Cateel to
distribute relief goods. We brought food, clothing, and water containers. We also brought boxes of medicines donated by Dr. Ruby
Simon who had solicited them from the Far Eastern University NRMHF Class ’84. Earlier, on December 9, a PWC relief team had also gone to New Bataan to deliver relief goods.

We left Davao City at 2:40am on Dec. 22 for the 8-hour trip to Cateelvia Lingig, Surigao del Sur. Nearing Boston, the landscape turned
surreal with thousands of uprooted coconut trees lying helter-skelter like spent matchsticks on the ground. Most of the coconut trees that remained standing were headless, either shorn of their fronds or cut outright at the middle. It was as if the typhoon had giant teeth and chomped off the tops of the coconut trees.
Many more coconut trees looked like giant folded umbrellas, the fronds broken and hugging the trunks. The houses along the highway showed various degrees of damage, with the residents making do with makeshift tents.
This was the scene that repeated itself on the way to Cateel. It was the same in Baganga, we have been assured. If so, the most destructive
center winds of Bagyo Pablo had spanned over seventy kilometers, flattening everything on their path.

In the poblacion of Cateel, not a single house was intact. Debris was everywhere: wood, tree trunks and branches, electrical wires, electric posts, entire rafters, signboards, barbed wires, floor and wall boards, twisted metal frames, iron roofing materials, many of them
crumpled.

Now, we understand what the phrase “Morag naagian og bagyo” means. It is said that a coconut recovers in two years after being hit by a
typhoon. That is probably true for ordinary typhoons. But not in Cateel, the way the coconuts looked. The winds were so strong even the
proverbial swaying bamboos broke.

But the Filipinos are a resilient people. We are battered by some 15 to 20 typhoons a year. And like Filipinos living along the typhoon
belt of the country, the Catelanos and other victims of Bagyo Pablo will surely bounce back.

(Dr. Macario D. Tiu, who writes the column “Bisag Unsa” for MindaViews, the opinion section of MindaNews, is the research director of the Philippine Women’s College of Davao City).

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Enero 14) — Isip adbokeyt sa mother-tongue education ug pagpalambo sa mga lokal nga lenggwahe sa Pilipinas, gikalipay nakong dako nga makadawat og balak nga Kinalagan ilabi na nga kini gisulat sa uska batan-ong Kalagan. Ang magbabalak nga Kalagan mao si Nassefh Macla, uska estudyante sa University of the Philippines-Mindanao. Partisipante siya sa Davao Writers Workshop niadtong Oktubre 2012. Ang iyang mga tampo gisulat sa Iningles. Pagkasayod nakong Kalagan siya, ako siyang gihagit sa pagsulat sa iyang kaugalingong dila, ug karong bag-o, iya kong gipadad-an og balak nga Kalagan nga giapilan og hubad sa Iningles. Gikan sa Iningles ako kining gihubad ngadto sa Bisaya. Nia ang balak:
Tabiya
Ni Nassefh Macla

Sa timpo na ilawngan ta kaw,

“Tabiya, ayaw paglubasa yang kanmo Hijab,”

Wa ako pagsagda kanmo na min’ kaw

Ng anak ko, aw ako yang ama mo;

Wa ako paglawng sinyan tungud kay

Min’ ako ng Imam ng banwa –

Bukun ako ng baraguwa, Rajamudah,

Atawaka Datu – kay ako

Misqeenan gayd.

Aw gayd na agad minini da yang Qadr ko,

Yagapanginsukor da bon ako sang Kadunan,

Sabap yamakapangadi ako, magunawa mo.

Agaw sa,

Sa timpo na ilawngan ta kaw na,

“Tabiya, ayaw paglubasa yang kanmo Hijab,”

Di kaw dayt madaman kanak. Kay asta ikaw,

Yamatigam kaw na isugo yan sa Qur’an.

Aw gayd sagaw, yang kabunna,

Yang kallini giyud ipasampay

Ng kanak pusu-pusu – kay,

“Tabiya, ayaw da paglubasa yang kanmo Hijab,

Kay agad parangay mo gayd

Yang pagkitawn ko,

Yamatigam da ‘ko na ikaw da giyud

Yang apakawinan ko,

Insha Allah.”

Palihog

Ni Nassefh Macla

Niadtong gisultian tika

“Palihog, ayaw tangtanga ang imong hijab*”

Wala ko magmando nimo nga morag

Giisip tika nga akong anak nga babaye;

Wala nako ni gisulti nga daw

Usa ako ka magwawali –

Wala ako mahimong lider, o rajamuda,

o usa ka datu – tungod kay ako

Usa ka kabos nga tawo lamang.

Apan bisan mao nay akong kapalaran,

Nagpasalamat gihapon ako sa Ginuo

Kay nakasulod ako sa madrasah sama nimo,

Ug busa,

Dihang gisultian tika,

“Palihog, ayaw tangtanga ang imong hijab,”

Dili unta ka masuko nako. Tungod kay ikaw mismo,

Nasayod nga mao nay gimando sa Qur’an.

Apan, sa pagkatinuod,

Ang gusto gyong isulti sa

Akong kasingkasing, mao kini,

“Palihog, dili kinahanglang tangtangon nimo ang imong hijab,

Tungod kay sa imong nawong na lamang

Makita na kon unsa ka kaanyag,

Ug nasayod na ako nga ikaw

Maoy akong pangasaw-on,

Insha Allah.”

*Hijab – purong nga nagputos sa buhok sa Muslim nga babaye.

Ang mga Kalagan usa sa mga lumadnong tribu sa Golpo sa Dabaw. Kamatikdan nga ang mga Kalagan walay depinidong teritoryo. Nagkatag sila sa tibuok Golpo. Ang ilang mga pamuy-anan makita sa mga sapa sa Digos, Sirawan, Davao, Lasang, Liboganon, Madaum, Lupon, ubpa.

Nganong bungkig man ang pamuy-anan sa mga Kalagan? Sa akong panuki-duki, ang orihinal nga yutang puy-anan sa Kalagan tua sa silangang kabaybayon sa Davao Oriental ug Surigao, didto sa karaang Caraga nga maoy usa sa unang narekord nga lugar sa mga Katsila sa Mindanaw. Busa man gani ang ngalan sa mga tawo Caragan o Kalagan.

Ang karaaang Caraga nahimong nataran sa mga kombate batok sa mga Katsila sugod sa mga tuig 1600, kay gustong palagpoton sa mga Caragan o Kalagan ang mga Katsila nga naghimog kuta sa Tandag. Ang mga Kalagan nakig-alyansa sa mga Magindanaw ubos kang Sultan Kudarat. Dihang nasakop sa mga Katsila ang kontra kosta, ang mga manggugubat nga Kalagan nangatras sa Golpo sa Dabaw. Ilang giokupa ang kasapaan sa Golpo ug kauban ang mga Magindanaw, ilang gidepensahan ang Golpo batok sa lampingasang mga Katsila.

Sa ilang pakig-alyansa sa mga Magindanaw, ang kadaghanan sa mga Kalagan nahimong Muslim. Mao ni sila ang mga Davao Moro sa rekord sa mga Katsila. Naglabad ang ulo sa mga Katsila kay ang mga Davao Moro dili palupig. Napildi, nasakop, ug naulipon na ang daghang tribu sa Luzon ug Kabisay-an, apan ang Dabaw, “free country” gihapon.

Niadtong 1848, ang Dabaw nailog ra gyod sa mga Katsila pinangulohan sa piratang si Jose Oyanguren. Sa pagka pildi ni Datu Bago, nahanaw sab ang impluwensiya sa mga Kalagan sa Golpo sa Dabaw. Ang Dabaw mao ang kinaulahiang teritoryo sa Pilipinas nga nahulog sa kamot sa mga Katsila, sa panahon nga unta sa daghang dapit sa kapupud-an naghinay-hinay na ang mga tribung indiyo Pilipino sa pagbangon ug pagsukol batok sa malupigong mga Katsila nga mosangko sa mahimayaong Rebolusyong Pilipino sa 1896.

Muslim ang mga Kalagan, apan tumindok gyod sila sa Dabaw. Sa laktod, Dabawenyo. Sakop sila sa dakong pamilya sa tribu nga naglangkob sa Mandaya, Mansaka, Tagakaulo, apil ang Kamayo. Kini sila pareho og sinultian, bisan tuod naa silay mga kalainan sa dayalekto. Apan silang tanan magkasinabot. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 Feb) — Dihang nagpaluto mig pagkaon sa mga Bagobo Tagabawa nga taga Sibulan, Toril isip among reserts sa PWC of Davao kabahin sa mga linutoang Lumadnon, naintriga ko sa usa ka lamas nga gisagol sa pagkaon. Polbos kini nga brawn, humot. “Mao ni among betsin kaniadto,” matod pas nagluto. Unsay ngalan niini ug asa ni gikan, kutana nako. “Karingag, gikan sa kahoy. Panit sa kahoy,” maoy tubag.

Akong gipangutana kon unsay laing ngalan sa maong lamas. Apan karingag ra man ang iyang nahibaw-an. Sa hunahuna pa nako, bag-ong lamas ni sa pagluto nga wala pa masayran sa kadaghanan. Gusto nakong makuhaan og larawan ang maong kahoy, ug kon mahimo, makakuhag binhi niini aron ipasanay. Apan talagsaon na lang diay kaayo ang maong kahoy ug didto makita sa layong lasang uska adlaw nga pagbinaktas sa bukid sa Apo. Na, kay dali na mang hangakon, hangtod na lang ko panghinaot nga one of these days, mapiktyuran ra gyod nako ang karingag ug masayran kon unsay misteryo sa maong lumadnong lamas.

Pipila tingali to ka bulan una nako nasayran unsa ang karingag. Sa tantong layag-layag sa internet, nasaghiran ra gyod nako ang pulong nga karingag. Sa Ingles, cinnamon. Pastilan, wa jod nako makonek ang brawn nga polbos sa cinnamon nga unta paborito man nako ang cinnamon bread. Unsaon man nga ang una nakong nahibaw-an nga binisaya sa cinnamon, mana. Sayop diay. Karingag diay. O kalingag, kalingak, kanila, karinganat sa lain-laing pinulongan sa Pilipinas.

Nasayod man kong adunay daghang cinnamon kun karingag sa Pilipinas. Usa man ni sa mga namensyon nga mga manggad nga nakita sa mga katsila sa una pa nilang pag-abot sa Pilipinas. Sumala sa ilang report, daghan lagi kunong karingag sa Mindanao, growing wild. Gani ang karingag usa sa mga produkto nga ginatreyd diris Mindanaw, lakip ang talo kun beeswax ug bulawan. Pero karon, wala may kaila unsay cinnamon o karingag? Diay kay talagsaon na ang mga kahoy nga karingag.Unsay nahitabo?

Ang usa ka rason nganong dili sikat ang karingag sa Mindanaw makita sa komentaryo sa uska Ingles nga kapitan sa barko, si Thomas Forrest nga nakaduaw sa Mindanaw niadtong unang mga tuig sa 1770. Niya pa, ang karingag sa Mindanaw walay tag-iya, ug busa, anihon kini ni bisan kinsa sa bisan unsang panahon. Sa pag-ani niini, laksion lang ang panit ug busa madaot ang punoan. Mao na nga nahurot ang karingag sa Mindanaw ug wala mainila. Unta ang atong karingag first class ug adunay sama nga kalidad sa karingag sa Ceylon.

Puyde pod nga gituyo sa Sultanato sa Magindanaw nga dili padaghanon ang karingag kay hadlok sila nga kolonyahon sa mga Dutch ang Mindanaw sama sa ilang gihimo sa Indonesia. Gani motubo man sab ang clove (klabo) diris Mindanaw apan wala gipasanay sa Sultanato kay aali-aligid ang mga European nga kolonayser, pirata, ug ubang mangingilog sa atong produkto ug kayutaan

Ang Ceylon karon maoy number one eksporter sa karingag (kurundu sa ilang lenggwahe). Nadebelop kini gikan sa mga plantasyon nga monopolyo kaniadto sa Portuges ug Dutch, kinsa mipatuman og estrikto ug siyentipikong pagtanom ug pag-ani sa karingag sa ilang kolonya. Duna poy produktong karingag ang Tsina, Vietnam, India, ug Indonesia. Sa Indonesia, ang tawag nila sa karingag kayu manis (tam-is nga kahoy.)

Gani kaniadto kuno, mosukol og biyahe sa dagat ang mga karaang Indonesian gikan sa Moluccas deretso sa silangang bahin sa Africa, ug gikan didto dad-on sa mga treyder ngadto sa Roma. Dugay na gyod kaayo nga gigamit ang karingag. Kay bisag sa panahon pa ni Moses, namensyon na man ang karingag.

Mahal kaayo nga manggad ang karingag, ug ang mga European wala kahibalo asa ni gikan hangtod sa panahon sa Middle Ages. Ang gisabwag nga estorya sa mga Arabo mao nga ang karingag nakuha nila gikan sa higanteng karingag nga langgam. Ambot asa kuno kuhaa sa mga langgam ang mga tukog nga karingag nga maoy gamiton sa ilang salag. Kinahanglan kuno mogamit og lansis ang mga Arabo aron makakuhag mga tukog sa karingag. Ilad god nga estorya, aron mabaligya nilag mahal ang karingag.

Ipasa sa mga Arabo ang karingag ug ubang mga lamas ngadto sa Alexandria, Egypt, ug gikan dinhi, ipadala ni sa Venice, Italy nga maoy nagmonopolyo sa treyd sa lamas sa Europe kaniadto. Dihang nailog sa mga Turko ang dakong bahin sa Middle East, naputol ang ruta sa treyd gikan Asya padulong Uropa.

Ug busa napugos ang mga European og pangitag laing agianan padulong sa Asya. Ang mga Portuges miagi sa lubot sa Aprika ug nakaabot sa India ug Indonesia, samtang si Columbus miagi pakasadpan ug napandol sa dakong kontinente sa Amerika. Si Magellan, nga usa ka Portuges, nadestino sa India ug nakalaag sa Moluccas sa Indonesia. Segun sa tsismis nga iyang nabati didtos Indonesia, puyde maabot ang mga isla sa lamas gikan sa Amerika.

Pero wala siya suportahi sa Hari sa Portugal, ug busa midepek siya ngadto sa Espanya, nga uyon kaayong mosuporta kaniya. Pipila sa nakuhang konsesyon ni Magellan gikan sa Hari sa Espanya mao ang mosunod: himoon siyang gobernador sa tibuok niyang kinabuhi (governor for life); makuha niya ang ikalimang bahin sa tanang ganansiya sa biyahe, ug naa siyay monopolyo sa negosyo hangtod napulo ka tuig.

Nakalusot tuod si Magellan gikan sa Amerika padulong sa Pasipiko ug Pilipinas, apan gitigbak siya ni Lapu-Lapu sa Mactan, Cebu. Wala niya matagamtam ang mga lamas nga iyang giambisyon. Wala siya makatilaw sa karingag sa Mindanaw.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 11 Marso) – Sa mga rekord sa Tsina, kapila natala ang Sulu nga aktibo sa internasyonal nga treyd sa wala pa moabot ang mga katsila. Niadtong 1417, nagpadalag trade mission ang Sulu ngadto sa Beijing. Ang nangulo sa misyon mao sila si Paduka Batara, Maharaja Kolamating, ug Paduka Prabhu uban ang “340 ka asawa, paryente, ministro, ug sulugoon.” Namatay si Paduka Batara sa dalan pauli sa Sulu ug gilubong siya sa Shandong. Gibilin ang duha niya ka anak aron mobantay sa iyang lubong. Ang ilang liwat tua lang gihapon sa Tsina hangtod karon.

Mao ni ang deskripsyon ni Majul sa Sulu kaniadto: “Ang ilang mga sakayan nagdalag seda, amber, pilak, humot nga kahoy, ug porselana gikan sa Tsina ug Hapon; bulawan, talo (wax), tina, salitre, ulipon, ug mga pagkaon gikan sa Luzon, Kabisay-an, ug Mindanaw; polbora, kanyon, tumbaga, kopre, bakal, rubi, ug diyamante gikan sa Malacca ug Brunei; paminta ug mga lamas gikan sa Java, Moluccas, ug Celebes.”

Sa tunga-tunga sa ika-15 nga siglo (mga 1450), ang Sulu nahimong sultanato. Sa kinapungkayan sa iyang gahom, ang iyang teritoryo naglakip sa mga isla sa Sulu ug Tawi-Tawi, Palawan, Zamboanga, ug North Borneo (Sabah).

Ang Sabah gigasa sa Sultanato sa Brunei ngadto sa Sultanato sa Sulu niadtong 1675 tungod kay gitabangan sa Sulu ang Sultan sa Brunei dihang nag-away ang duha ka harianong paksyon alang sa trono sa Brunei.

Sukad sa pag-abot sa mga katsila sa Pilipinas, walay puas ang ilang pag-atake, panganyon, ug pagmasaker aron sakopon ug uliponon ang lain-laing tribu sa kapuloan. Ang unang nangapukan mao ang katag nga tribu sa Luzon ug Kabisay-an.

Kapila gisulong, giokupa, ug gitukorag kuta sa mga katsila ang Sulu sulod sa kapin tulo ka gatos ka tuig, apan ang mga Tausug wala gayod mopaubos sa kamandoan sa mga katsila. Kini, bisan og walay standing army ang Sulu. Ang matag baskog nga Tausug usa ka sundalo ug maglalawig kinsa andam kanunay modepensa sa iyang yuta.

Apan ang sultanato mismo nahuyang ra gyod gumikan sa walay-undang nga gera sa mga katsila, ilabi na nga ang mga katsila nakapalit og mga steam boat nga nakakitag aksyon sa Balangingi ug Davao sa 1848. Niadtong 1861, nadugangan pa kinig 18 ka steam boat.

Niadtong 1851, mipirmag tratado si Mawlana Sultan Mohammed Pulalun diin iyang giila ang labaw nga gahom sa Espanya ug ang pagtipon sa Sultanato sa Sulu ngadto sa Monarkiya sa Espanya. Sumala sa tratado, magdawat siyag 1,500 pesos matag tuig aron mapadayon ang “proper splendor” nga tukma sa iyang pagkatawo ug ranggo. Ang pipila ka taas nga harianong opisyal sa Sulu magdawat ug 600 pesos o 300 pesos matag tuig.

Niadtong Enero1878, gipaabangan ni Sultan Mohammed Jamalul A’lam ang Sabah sa kantidad nga $5,000 Mexican currency matag tuig ngadto sa usa ka pribadong kompanya, ang British North Borneo Company nga sa kadugayan gisalo sa Gobyerno sa Britanya.

Sa Agosto 1878, gipirmahan ni Sultan Mohammed Jamalul A’lam ang usa ka tratado diin iyang giila ang soberaniya sa Espanya sa tibuok ginsakpan sa Sultanato. Isip bugti, magdawat siyag 2,400 pesos (kwarta sa Mexico) matag tuig.

Ang kaguliyang karon sa Sabah diin pipila ka sakop sa Royal Army of the Sultanate of Sulu ang nangamatay sa pagpamomba sa mga Malaysian nanukad sa isyu kon kinsa ang tag-iya sa Sabah. Sumala pa sa Sultanato sa Sulu, sila (ug ang Pilipinas) maoy tag-iya sa Sabah kay gipaabang ra man ni sa mga British. Tubag sab sa mga British, sila ang tag-iya kay gitugyan (cede) kini ngadto kanila sa tratado sa 1878 (ug gipasa ngadto sa Malaysia nga namugna niadtong 1963.)

Ang pulong nga gigamit sa tratado “padjak.” Tanang linggwista moingon nga “lease” ni o “arrendamiento” sa kinatsila pa. Apan ang mga British gainsister nga ang kahulogan niini “grant and cede”. Kinsay korek? Kinsa naay gahom, maoy korek.

Ang Hong Kong ug Kowloon giilog sa mga British human nila gisulong ug gilampaso ang Tsina sa duha ka Opium Wars niadtong 1842 ug 1860. Wala kaik ang Tsina sa demand sa Britanya nga ihatag kining duha ka teritoryo hangtod sa kahangtoran (in perpetuity) ngadto sa Britanya. Unsaon nga pagka losyang sa Qing Dynasty sa Tsina.

Apan niadtong 1997, giuli sa Britanya kining duha ka teritoryo balik sa Tsina uban sa “New Territories” nga giabangan niini sulod sa 99 ka tuig. Nganong wala man giwara-wara sa mga British ang mga tratadong nagpamatuod nga sila ang tag-iya sa Hong Kong ug Kowloon hangtod sa kahangtoran? Kay gibudlatan man sila sa mga Insek.

Ang Sultanato sa Sulu karon anino na lamang sa kanhi niining mahimayaong gahom nga nakapakurog sa iyang mga silingang nasod kaniadto. Sukad milampos ang mga katsila sa paghilabot sa kalihokan sa Sulu, lakip ang pagbuot-buot kinsay mahimong Sultan, ang Sultanato sa Sulu nahanaw sa tablado sa kalibotan. Walay motuo nga siya ang tag-iya sa Sabah. Walay maminaw.

Unta saloon sa kagamhanan sa Pilipinas ang pag-angkon sa Sabah, pero otro sab nga huyang ang atong gobyerno. Kanus-a kaha ta molambo ug magbaton og gahom aron naay makuratan kon mobudlat ang atong mga mata?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email sa Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Abril 29) — Natingala ko nga nahilambigit ang duha ka magsoong Chechen-American sa teroristang pagpamomba sa Boston Marathon niadtong Abril 15, 2013 nga mikalas og tulo ka kinabuhi ug nakaangol og kapin 140 ka tawo. Sa akong pagkasayod, ang kontra sa mga Chechen, nga maoy tawag sa mga mulupyo sa Chechnya, mao ang mga Russian, dili ang mga Amerikano. Ang kasagarang suspetsadong mga terorista nga motarget sa mga Amerikano mao man ang mga Arabo, o Pakistani, o Afghan. Nganong gitarget man niining duha ka magsoong Chechen-American ang Amerika nga unta ang ilang kontra mao ang mga Russian?

Ang Chechnya usa ka “republika” sulod sa Russian Federal Republic, nga maoy nahabiling mother country sa Russia human natunaw ang Union of Soviet Socialist Republics (USSR) niadtong 1991. Nahimutang kini sa kabukiran sa Caucasus ug adunay 15,300 nga kwadrado kilometro nga kayutaan. Segun sa sensus sa 2010, ang populasyon moabot og 1,269,000 ka tawo, halos pareho lang sa populasyon sa Siyudad sa Dabaw. Gamay lang tuod nga populasyon, apan kulba kaayo silag kasaysayan kay permi lang makigbugno sa mga langyawng mananakop. Niadtong mga 1500s mikombertir sila ngadto sa Islam aron makakuhag proteksyon sa Ottoman Empire batok sa pagpanakop sa Russian Empire.

Apan nasakop ra gayod sa Russia ang Chechnya sugod sa tuig 1813. Bisan na, walay undang ang paningkamot sa mga Chechen nga makalingkawas gikan sa Russia. Kanunay moulbo ang rebelyon sa Chechnya ilabi na kon adunay kasamok sulod sa Russia. Gani giakusahan sila nga midapig sa mga German sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, ug busa niadtong 1944, gideport ang TIBUOK populasyon sa Chechnya ngadto sa ubang lugar, lakip sa Siberia! Gipabalik lamang sila sa ilang yutang natawhan sa 1956.

Nabuhi na sab ang damgo sa mga Chechen sa kaugalingnan ug kagawasan sa 1991 tungod sa pagkabungkag sa USSR diin ang tagsa-tagsa sa 15 ka dagkong republika nahimong independente. Gusto sab sa Chechnya nga mahimo siyang independente ug iyang gideklara ang Chechen Republic of Ichkeria (Yuta sa mga Mineral). Apan gisupak kini ni Boris Yeltsin, ang Presidente sa Russian Federation, kay niya pa, ang Chechnya dili independenteng entidad sa USSR, kondili nahisulod sa karaang Russian Soviet Federative Republic ug walay katungod mobulag. Kon tugtan ang Chechnya mobulag sa Russia, basin unyag mobulag usab ang ubang mga autonomous nga republika, distrito, ug uban pang teritoryo sa mga minoryang nasyonalidad sulod sa Russia. Kon mahitabo ni, malanay gyod ang Russia ug mahimong insignipikanteng nasod sa Europe.

Aron mabalik ang Chechnya ubos sa ilang kontrol, gilusad sa mga Russian ang gitawag og First Chechen War (1994-1996). Gilaliman kang misukol ning gamitoy nga nasod batok sa ikaduhang gamhanang nasod sa kalibotan, nga iya rang silingan? Ang makabilib kay napakyas ang Russia sa pagpahamtang sa epektibong kontrol sa Chechnya tungod sa nagpungasing atake sa mga gerilya, lakip ang mga teroristang pamaagi. Napugos si Yeltsin sa pagdeklarag ceasefire ug pagpirmag peace treaty sa mga Chechen niadtong 1996.

Apan miulbo na sab ang gera dihang mikatay ang kalihokang separatista ngadto sa silingang Dagestan niadtong 1999. Misamot ang estilong terorista sa mga gerilya pinaagi sa pang-hostage og eskuylahan, ospital, ug sinehan, lakip ang pagpamomba og mga balay sulod mismo sa Russia. Ug busa gilusad sa Russia ang Second Chechen War. Niining higayona, mas organisado na ang pagsulong sa Russia. Gipolbos niini ang kasyudaran sa Chechnya pinaagi sa airstrike una gisulong sa mga tropa. Migamit na og mga brutal nga pamaagi ang mga Russian, sama sa pagmasaker sa mga sibilyan. Ilang gipanakop ug gitortyur ang mga pamilya sa suspetsadong terorista. Ang mga iladong separatista gipamatay. Nahuman ang kontra-teroristang kampanya niadtong 2009, ug namauli na ang kinadak-ang bahin sa mga tropang Russian.

Dayag na lang, lalom ang kaligutgot sa mga Chechen ngadto sa mga Russian. Adunay kalinaw didto apan kalinaw kini tungod sa hingpit nga pagkalukapa sa mga Chechen. Kini ra bang mga Russian way ayo modumalag mga kolonya ug kaalyado, kon basehan ang aksyon sa mga kanhing sakop nga republika sa USSR ug ilang mga kaalyado sa Eastern Europe panahon sa Cold War. Kay dihang nabungkag ang USSR, mibalhin dayon silag kampo ngadto sa US, ang numero unong kaaway sa Russia!

Busa makapatingala ang gibuhat niining magsoong Chechen-American nga sila si Tamerlan ug Dzhokhar Tsarnaev nga namomba sa Boston Marathon. Mga bakwit ni sila gikan Chechnya ug nahimong naturalized citizen sa America. Apan nganong ila na man hinuong giatake ang Amerika? Sumala sa taho, mikomento kuno si Tsarnaev sa iyang amigo nga “”It’s crazy this (ang pagpamomba sa Boston Marathon) is happening now. This is so easy to do. These tragedies happen all the time in Afghanistan and Iraq.”

Ang koneksyon lamang sa mga Tsarnaev ug sa Afghanista ug Iraq mao nga Muslim sila sama sa mga Iraqi ug Afghan. Kining duha ka nasod nakahiagom og ngilngig nga pag-atake ug okupasyon sa Amerika sugod sa 2001 (Afghanistan) ug 2003 (Iraq). Hangtod karon, sige pag pamombahay didto ug libo ka libong tawo ang mangamatay didto matag tuig. Ang trahedya niining mga lugara gibasol tanan ngadto sa Amerika. Ingon diay niana kakusog ang pakigduyog sa mga Tsarnaev sa ilang kaigsoonang Muslim aron sila manimalos batok sa Amerika nga ila man unta ning adopted country? Angay kining hinuktokan sa kadagkoan sa Amerika. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 8 May) – Yunik ni nga karakter si Bia Layag kay segun sa akong pagkasayod, siya lang ang nag-inusarang babayeng bayani sa tribung Bagobo. Ang sugilanon mahitungod kang Bia Layag nakuha nako gikan kang Datu Tomas Ito (SLN), usa ka Bagobo (Tagabawa) nga taga Digos, Davao del Sur. Iya ning gisugilon nako niadtong 2004 ug ako kining giapil sa akong libro Davao: Reconstructing history from text and memory (2005).

Sumala sa kasugiran, dihang namatay si Datu Daya, walay makapuli niya isip lider sa Tudaya kay mibalibad ang ikaduhang dako-dako nga si Datu Malang. Matod pang Datu Malang, tinuod nga isog siya ug kusgan, apan kulang siya sa ubang abilidad sama sa paggamit og mga pulong (pakig-estorya ug pakignegosasyon). Hinuon, samtang wala pay makapuli kang Datu Daya, siya gihapon ang gisaligan sa pagdepensa sa Tudaya tungod sa iyang kaisog.

Usa ka mabalyan ang mitagna nga naay ipanganak nga babaye sa Tudaya kinsa nganlag Layag tungod kay taas siyag kinabuhi. Tuod man, adunay babayeng natawo sa Tudaya, ug dihang nagdalagita na kini, nahimo siyang hanas sa pagsayaw, paghabol, ug uban pang buluhatong pangbabaye.

Dihang gisaulog ang pista sa kawayan, mao ni ang gideklara ni Datu Malang: “Ako ang inyong giilang lider, apan dili ko takos. Kini si Layag ang tinuod ninyong lider. Bisan og batan-on pa, aduna siyay katakos mangulo kaninyo. Sukad karon, siya na ang datu sa Tudaya. Siya ang atong Bia (Princess) Layag.”

Karon, naay usa ka datu sa Tudaya nga gisilotan kay miadto sa balay-habolanan sa mga kababayen-an nga higpit nga gidili. Ug tungod kay siya gimultahan, gibati niya ang kaulaw. Dako kaayong kaulawan alang sa usa ka datu nga pamultahon, ug busa mipahawa siya sa Tudaya.

Naunsa ba nga miadto siya sa mga Magindano ug gisulsolan nga atakehon ang Tudaya! Gani siya pa gyod ang miuban sa mga Magindano sa pagsulong sa Tudaya.

Ang mga Magindano adunay mga pusil. Ang mga Bagobo migamit og mga palantiganan (catapult) aron ig-on ang mga posisyon sa mga Magindano. Ang gipalagpot nga mga bala nagdilaab kay gibutangag duga sa mga kahoy.

Hasta ang mga batang kalalakin-ang Bagobo midepensa sa Tudaya gamit ang mga bangkaw nga gihimo gikan sa gipatalinis nga mga bahi.

Samtang nagpadayon ang kombate tali sa mga Magindano ug Bagobo, gisul-ob ni Bia Layag ang iyang sininang pangseremonyas ug nagsugod pagsayaw. Naggilak-gilak ang iyang sinina. Nagsayaw-sayaw usab palibot kaniya ang daghang hubo nga mga kababayen-an. Nagsayaw sila sa pakang sa tanggonggo, mao kini ang sayaw sa pakiggubat!

Samtang nagsayaw si Bia Layag, nagsabwag kinig kusog nga enerhiya nga nakapaluya sa kaaway. Nangahadlok ang mga Magindano ug nangatras. Gusto unta silang gukdon sa mga bagani sa Tudaya, apan miingon si Bia Layag: “Kon dili na sila makig-away, ayaw na sila gukda.” Ug mihugpa ang kalinaw sa Tudaya.

Ako pang ginasusi-susi kon sa unsang panahon nga nahimong lider si Bia Layag sa Tudaya. Interesante ang detalye sa pagsulong kanila sa mga Magindanaw o Magindano, sa pulong pa sa mga Bagobo. Buot ipasabot, lagmit nahitabo ni sa wala pa masakop ni Oyanguren ang Dabaw sa 1848. Kay dili man tingali mahitabo nga sulngon sa mga Magindanaw ang Sta. Cruz kon aduna nay puwersa ang mga Katsila sa Dabaw?

Kining Tudaya nahimutang sa tiilan sa Mt. Apo sa Sibulan, Sta. Cruz, Davao del Sur. Naa dinhi ang Tudaya Falls nga karon pagadebelopon ngadto sa usa ka hydroelectric plant. Kaniadto, mao ni ang pinaka importanteng sentro ug kuta sa mga Bagobo. Dinhi nagpuyo ang pinakalabaw nga datu sa mga Bagobo kinsa giila ug gitahod sa ubang mga datu nga ilang supreme leader.

Nasayod ko nga aduna nay relasyon ang mga Magindanaw ug Bagobo sugod pa sa 1600. Sa akong pagsabot, morag kaalyado ang ilang relasyon, kay sa report sa mga Dutch explorer niadtong tuig 1628, namensyon ang mga Bagobo nga usa sa mga tawo/tribu nga puyde palihokon sa mga Magindanaw aron sulngon ug palagpoton ang mga Katsila nga nagkuta sa Tandag.

Hinuon, puyde sab mainterpret ang report sa Dutch nga ang mga Bagobo dili lamang kaalyado, kondili naa gyod sa ilalom sa gahom sa mga Magindanaw ug busa mapalihok batok sa mga Katsila. Niadtong 1645, giangkon ni Sultan Kudarat ang Golpo sa Dabaw gikan sa Sarangani ngadto sa Iho nga sakop sa iyang sultanato.

Tingali dili tanang Bagobo napaubos sa gahom sa mga Magindanaw. Tingali, naay ubang mga Bagobo nga wala o dili mopailalom sa mga Magindanaw, sama sa taga Tudaya nga, sa pamunoan ni Bia Layag, malamposong napaatras ang mga manunulong nga Magindanaw. Kay kini ra bang mga Bagobo usa sa mga ngilngig nga manggugubat sa Golpo.

Naa bay laing interpretasyon diha nga puyde ninyong ipaambit? Naa ba moy nailhang mga bayaning babaye sa han-ay sa mga Lumad?

(Merlie M. Alunan. Pagdakop sa bulalakaw ug uban pang mga balak. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2012. 154 pages.)

DAKBAYAN SA DABAW: Sa gamay pa ko, kanunay ko makakitag bulalakaw nga kalit lang mosutoy gikan sa kawanangan padulong ambot asa sa kalibotan. Diha pa mi nagpuyo sa Quezon Boulevard, sa may Salmonan banda. Katunggan pa ang maong lugar kaniadto, daghang bakhaw ug waterlili, gurami ug puyo, hasta tangkig. Sa gabii kalingawan namong mga bata nga magdulag biros, tigso, ug tubig-tubig. Tingali tungod kay kanunay ko naa sa gawas sa balay sa gabii mao nga kanunay sab ko makakitag bulalakaw. Apan naa koy mahinumdoman nga usa ka dako ug siga kaayo nga bulalakaw nga mihiwa sa kangitngit ibabaw sa Isla sa Samal. Nakahinumdom ko niini kay morag duol kaayo ang bulalakaw ug dugay napalong ang iyang pagdilaab. Nakahinumdom ko nga mihunong sa pagdula ug gitutokan ang paglupad niini hangtod nga nahanaw.

Sulod sa dugayng panahon, wala koy mahinumdoman nga nakakita kog bulalakaw. Basin naa, pero walay midulot sa akong panumdoman. Busa memorable kaayo alang nako dihang nakakita na sab kog bulalakaw nga sama kadako ug kahayag sa nakita nako sa Boulevard. Didto pa gyod ni nahitabo sa Cambodia mga napulo ka tuig na ang milabay. Kauban nako ang mga amigong Pinoy nga naglingkod sa balkonahe sa usa ka hotel dihang mibutho ang bulalakaw. Dugay napalong ang siga niini. Napatunganga gyod ko sa kalipay tungod sa kaanindot niini.

Ang kinaulahiang bulalakaw nga akong nakita nahitabo sa Cebu dihang gitigayon ang Taboan Writers Festival niadtong Pebrero 2010. Nag-inom-inom ming mga manunulat sa balkonahe sa usa ka hotel dihang nakita namo ang bulalakaw nga misutoy og tidlom sa kalibotan. Hinuon dili ni sama kadako o kahayag sa akong nakita sa Boulevard ug Cambodia. Pero, nalipay lang gihapon ko. Intawon sab no, kon dili ko maglulingkod sa balkonahe sa hotel sa gabii, dili gyod ko kakitag bulalakaw.

Kaniadto, dako kaayong misteryo alang nako kon unsa ug hain gikan ang mga bulalakaw ug kon asa sila padulong diris kalibotan. Karon, dili lang kay nasayod na ko kon unsa ug hain sila gikan, kondili labaw sa tanan, nasayod usab ako kon unsay destinasyon nila diris kalibotan. Aw, tingali dili tanang bulalakaw, pipila lang. Kahibalo ba mo unsay mahitabo sa mga bulalakaw nga masaag sa atong kalibotan? Sa motuo mog dili, ang pipila kanila madakpan ug himoong binuhi sa mga magbabalak.

Karong bag-o lang gyod ko nasayod niina. Bantog ra naay mga magbabalak nga labihang makagagahom sa pulong! Matingala ka gyod nganong makahulma silag mga pulong ngadto sa mga balak nga molingaw ug motandog nimo. Diay kay gihuptan nila ang mahika sa pulong nga ilang nakuha sa bulalakaw nga ilang nadakpan. Palaran kaayo ta karong adlawa kay personal natong makahimamat kining magbabalak nga adunay binuhing bulalakaw. Walay lain kondili si Merlie.

Taodtaod na kong nakaila kang Merlie isip usa sa nag-unang magbabalak sa iningles sa nasod, kansang mga balak gideskrayb sa usa ka kritiko nga limpiyo kaayo pagkagama. Ang matag pulong kuno sa iyang balak haom gayod sa balak. Kon sa mosaic painting pa, ang matag pulong morag bato nga sakto gayod sa pagtibuok sa larawan. Walay labis, walay kulang. Sa laktod, ang matag balak perfect. Ug tuod man, sa pipila ka balak nga iningles ni Merlie nga akong nabasa, mahingangha gyod ko sa kainsakto sa mga pulong nga iyang gigamit. Niay sampol nga berso gikan sa “Mountain in her feet:”

“The mountains teach a wordless/ syllabary of wind, leaves, starlight,/darkness, the thud of timber falling/ to its doom, the blind bat screeching,/ the owl mapping the forest by scent/ or by sound with their wise wings/”

Pagkanindot paminawon. Ug niadto pa, dako na kong fan ni Merlie. Unya karon, kalit lang siya mipagula og usa ka libro sa mga balak sa dilang Binisaya?! Naunhan pa gyod ko nga usa ka Bisayista kuno! Ug dihang akong gibasa ang iyang libro, misamot ang akong kahingangha. Paminawa ning unang estansa sa “Witik-witik sa hangin”:

“Hangin maoy nagbuhi kanato/ hangin sa atong ginhawaan/ sa atong kaugatan/ sa atong utokan/ mopadagayday sa dugo/ sa pagbati sa damgo/ mopamala sa luha/ mopaluag sa nagyukot-yukot/ ug di masabtan nga tanghaga/”

Kalami sa awit sa mga pulong. Apan dili lamang kana ang imong makuha sa libro ni Merlie. Kining libro wala lamang magpakita sa iyang katakos sa pagpanalsal sa mga pulong, iyang gipakita dinhi ang iyang gahom sa paghatag og tingog sa nagkadaiyang mga tawo, gikan sa labing mayukmok ngadto sa mga diwata, gikan sa karaang panahon ngadto sa umaabot. Mabati nimo dinhi ang mga tingog sa mga biktima sa Balangiga Massacre ug sa Ampatuan Massacre ug mahingangha ka kon giunsa ni Merlie pagtagik sa mga pulong aron kining mga trahedya sa atong nasod mahimong mga balak. Paminawa ning “Bahad ni Antoy”:

“Sa pantaw sa ilang balay/ tua si Antoy nagtikungkong/ nagbaid sa iyang pinuti./ Sa kada hapyod sa pinohan/ moyamyam, magadaghong/

“- Usa para kang Talya/ nga gikuhit ni Beneton sa abaga./ Usa para kang Petra/ nga gihuboan s’ patadyong/ ni Wynton. Ug usa pod para/ sa bag-ong dalaga ni Manang Iska/ nga pugos gigakos/ sa mga ‘Mirkanong hubog/ sa tabo sa Musong-busong/ sa miaging Martes.”

Dili lamang usa ka banggiitang magbabalak si Merlie. Usa siya ka balyan kansang gahom sa pulong iyang gigamit sa pagsungog sa atong galamhan ug pagpukaw sa atong panumdoman aron kita dili makalimot sa atong nangagi isip usa ka katawhan ug nasod. Ug alang nako, usa siya sa adunay katungod sa talagsaong bansag nga magbabalak sa katawhan. Ug nasayod na ta kon asa gikan ang iyang gahom sa pulong. Nakadakop siyag bulalakaw. Ang bulalakaw maoy naghatag kaniya sa mga balak. Ang bulalakaw balak. Ug si Merlie mao ang buhing balak.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/05 June) — Ang mga Higaunom usa sa pito ka tribung Lumad nga nagpuyo sa Bukidnon. Sumala sa ilang kasaysayan, taga baybay sila kaniadto diha sa Misamis Oriental. Sila ang tag-iya sa Cagayan de Oro nga kaniadto ginganlag Nalandangan. Apan sa mga katuigan, naabog sila sa mga Dumagat ngadto sa kabukiran. Sa taho sa Ethnologue, ang populasyon sa Higaunon moabot og 30,000 sa tuig 1997.

Sama sa ubang Lumad, padayon ang pagpadaplin ug pagpagpaminorya sa mga Higaunon. Sa daghang higayon, makasinati silag bayolenteng pagpalagpot gikan sa ilang kayutaan. Ug kini nahimong unod sa mga balak ug sugilanon sa ilang mga magsusulat. Ang una nakong nahimamat nga magsusulat nga Higaunon mao si Telesforo Sungkit, Jr. kansang sa mga sinulat nagapagula sa ilang hinanakit sa katilingban. Kaduha na siya nakadaog sa Writers Prize alang sa Binisayang nobela niadtong 2007 ug 2011 nga gi-sponsor sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Tingali mahulog siya sa kategoryang protest writers, kondili man angry writers, bansag nga nag-apil nila ni Rizal ug ubang mga manunulat nga daghag kwestiyon sa atong katilingban.

Karong bag-o nakahinabo na sab kog usa ka Higaunon nga magsusulat nga fellow sa ika-20 nga Iligan National Writers Workshop nga gitigayon niadtong Mayo 20-24, 2013 sa Iligan City. Siya si Shem Salait Linohon, taga Maluko, Manolo Fortich, Bukidnon, bag-ong gradweyt sa kursong AB English sa Central Mindanao University. Lipay ko niining Iligan Writers Workshop kay modawat og mga tampo gikan sa lain-laing lenggwahe sa nasod, basta naa lay hubad ngadto sa Ingles o Tagalog. Sa Iligan, nakahimamat kog mga batan-ong magsusulat nga Waray, Ilonggo, Kinaray-a, Chavacano, ubpa. Pinaagi sa ilang mga sinulat, masayod ka kon unsay ilang mga pinagkakaabalahan karon.

Sa kabahin ni Shem, tulo ka balak ang iyang gitampo sa workshop. Duha ka balak niini mahulog nga angry poem: Inay Banuwa ( Inahang Nasod) ug Yan a Higaunon, yan a ba maraet? (Higaunon ako, daotan ba ko?) Sa Inay Banuwa, gipadayag sa manunulti sa balak ang iyang komitment nga mobalik pag-usab sa iyang yutang natawhan kay sa dugay nga panahon nabuta siya sa suwab sa kolonyalismo ug ang iyang baba gitaptapan og langyawng pinulongan.

Sa Yan a Higaunon, gipadayag sa magbabalak ang iyang kahiubos sa mga paisanong Pinoy kay ang mga Higaunon wala mahiapil sa kasaysayan ug gani gitamay kay mangadye sa mga bato, samtang sila wala mosaway niadtong mangadye sa tawong gibitay sa kahoy nga krus. Karon, nabahin-bahin na sila ngadto sa lain-laing relihiyon ug nag-away-away kon kinsa ang nagbaton sa tinuod nga ginuo. Dugang pahungaw sa magbabalak: “Inyong giilog ang yuta sa among katigulangan/… unya karon nagpuyo mi sa lasang ug kabukiran/ Daotan ba ko?/ Inyong gipatay ang akong apohang datu/ Inyong gipatay ang Bai Baylan/ … Daotan ba ko?”

Naay panelista nga mikomento nga unta ang gisulat ni Shem dili na mahitabo sa Pilipinas. Nahimong emosyonal si Shem sa iyang pag-eksplikar sa balak tungod kay ang pandaog-daog ug diskriminasyon batok sa mga Lumad nagakahitabo gihapon, reyalidad lang gihapon diris Mindanao. Adunay susamang balak niini si Telesforo nga nag-ulohag “I Higaunon.” Masabtan nato nga ang pagbati ni Shem ug Telesforo maoy pagbati sa tanang Higaunon. Gani, pagbati kini sa tanang Lumad.

Ang ikatulong balak ni Shem, Sikbit, naglarawan sa ritwal sa pagpangulitawo sa mga Higaunon sa karaang panahon. Human niya ikapadayag ang iyang tinguha ngadto sa iyang gusto pangasaw-on, maghulat ang lalaki sa tubag sa babaye sa panahon nga magtupad ang bulan ug bituon. Dinhi ning higayona, moduol ang babaye sa lalaki ug iyang isulti unsay iyang tubag sa hangyo sa lalaki. Ania ang tibuok balak sa dilang Higaunon:

Sikbit
Ni Shem Salait Linohon

Mapawa pa su hium-hium ku di hu siga
Daw sa kinam-kinam ha migpalabeneg hu kagpa ku
Iyan su kagsikbit hu bulan daw bituen
Yan hai su inikagi hi apo manmalaki
Ha si apo bahi hura balibad askuwa
Aman, ag-angataan ku iman
Su tubag nu.
Su pakauma nu ha dabuk-dabuk
Migpakayegkeg hu kada tanul hu ugat ku
Uminubay su pipi nu hu weleng ku
Ba tinulisek A imu, hu muya-muya nu
Saksi su sambag taena ha dalemana
Su pinan-ikagi nu suminenep hu dahon din
Daw su huriyan ku ha nageram
Su mahagpis nu ha alima
Huminaphap hu talikuran ku
Daw nalaag ka hu mga mata ku
Laus, ha pila libu milya su kadiyu taw
Daw pigkulumbungan hu maitem ha gabon
Su agsikbit ha bulan daw bituen.

Sikbit
Ni Shem Salait Linohon

Ang akong pahiyom mas hayag pa sa siga
Naglumpat-lumpat sa kahinam akong kasing-kasing
Tungod kay nagsikbit ang bulan ug ang bituon.
Mao kini ang takna, matod pa sa akong apohan,
Nga wala siya balibari ni lola niadtong dugay na nga panahon.
Ug karon ako nagahulat
Sa imong tubag.
Ang imong nagkaduol nga mga tunob
Nakapangurog sa akong kaugatan.
Mipaduol ang imong aping sa akong nawong
Ug imo kong giduslak sa imong hunghong.
Saksi ang sambag niadtong gabhiona
Imong mga pulong mituhop sa mga dahon
Ug ang ulahi kong nabati
Ang imong mahagpis nga mga kamot
Nga mihapuhap sa akong likod.
Ug nahanaw ka na sa akong mga mata.
Tinuod diay nga layo tag pila ka libo ka milya
Ug ang itom nga mga panganod
Mitabon sa nagsikbit nga bulan ug bituon.
(Gihubad ni Macario D. Tiu gikan sa Ingles ni Shem)

Intawon, gibasted ang ulitawo sa iyang gihalaran ug nahigmata siya sa kamatuorang layo diay kaayo sa usag-usa ang morag nagsikbit lang nga bulan ug bituon. Kining balak ni Shem maoy midaog sa Unang Ganti sa Jimmy Balacuit Literary Awards sa Iligan National Writers Workshop 2013.

BISAG UNSA: Black Pearl

BISAG UNSA: Ukay-Ukay

BISAG UNSA: Hit/WDR

BISAG UNSA: Don Quixote

BISAG UNSA: Cu Chi Tunnel

BISAG UNSA: Mga Tradisyong Kulba

Kinsa Ang Mga Tagabalooy?

BISAG UNSA: Rebyu sa Tipik

BISAG UNSA: Ang Misteryo sa Barkong Santa Maria del Parral

BISAG UNSA: Ang Mga Manurigaw

BISAG UNSA: Rebyu sa Ang Bayan sa labas ng Maynila

BISAG UNSA: Singil sa Kinaiyahan

Now, we understand what the phrase “Morag naagian og bagyo” means

BISAG UNSA: Balak nga Kalagan

BISAG UNSA: Karingag

BISAG UNSA: Sultanato sa Sulu

BISAG UNSA: Chechnya

BISAG UNSA: Si Bia Layag

BISAG UNSA: Bulalakaw

BISAG UNSA: Balak nga Higaunon