DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 Feb) — Dihang nagpaluto mig pagkaon sa mga Bagobo Tagabawa nga taga Sibulan, Toril isip among reserts sa PWC of Davao kabahin sa mga linutoang Lumadnon, naintriga ko sa usa ka lamas nga gisagol sa pagkaon. Polbos kini nga brawn, humot. “Mao ni among betsin kaniadto,” matod pas nagluto. Unsay ngalan niini ug asa ni gikan, kutana nako. “Karingag, gikan sa kahoy. Panit sa kahoy,” maoy tubag.

Akong gipangutana kon unsay laing ngalan sa maong lamas. Apan karingag ra man ang iyang nahibaw-an. Sa hunahuna pa nako, bag-ong lamas ni sa pagluto nga wala pa masayran sa kadaghanan. Gusto nakong makuhaan og larawan ang maong kahoy, ug kon mahimo, makakuhag binhi niini aron ipasanay. Apan talagsaon na lang diay kaayo ang maong kahoy ug didto makita sa layong lasang uska adlaw nga pagbinaktas sa bukid sa Apo. Na, kay dali na mang hangakon, hangtod na lang ko panghinaot nga one of these days, mapiktyuran ra gyod nako ang karingag ug masayran kon unsay misteryo sa maong lumadnong lamas.

Pipila tingali to ka bulan una nako nasayran unsa ang karingag. Sa tantong layag-layag sa internet, nasaghiran ra gyod nako ang pulong nga karingag. Sa Ingles, cinnamon. Pastilan, wa jod nako makonek ang brawn nga polbos sa cinnamon nga unta paborito man nako ang cinnamon bread. Unsaon man nga ang una nakong nahibaw-an nga binisaya sa cinnamon, mana. Sayop diay. Karingag diay. O kalingag, kalingak, kanila, karinganat sa lain-laing pinulongan sa Pilipinas.

Nasayod man kong adunay daghang cinnamon kun karingag sa Pilipinas. Usa man ni sa mga namensyon nga mga manggad nga nakita sa mga katsila sa una pa nilang pag-abot sa Pilipinas. Sumala sa ilang report, daghan lagi kunong karingag sa Mindanao, growing wild. Gani ang karingag usa sa mga produkto nga ginatreyd diris Mindanaw, lakip ang talo kun beeswax ug bulawan. Pero karon, wala may kaila unsay cinnamon o karingag? Diay kay talagsaon na ang mga kahoy nga karingag.Unsay nahitabo?

Ang usa ka rason nganong dili sikat ang karingag sa Mindanaw makita sa komentaryo sa uska Ingles nga kapitan sa barko, si Thomas Forrest nga nakaduaw sa Mindanaw niadtong unang mga tuig sa 1770. Niya pa, ang karingag sa Mindanaw walay tag-iya, ug busa, anihon kini ni bisan kinsa sa bisan unsang panahon. Sa pag-ani niini, laksion lang ang panit ug busa madaot ang punoan. Mao na nga nahurot ang karingag sa Mindanaw ug wala mainila. Unta ang atong karingag first class ug adunay sama nga kalidad sa karingag sa Ceylon.

Puyde pod nga gituyo sa Sultanato sa Magindanaw nga dili padaghanon ang karingag kay hadlok sila nga kolonyahon sa mga Dutch ang Mindanaw sama sa ilang gihimo sa Indonesia. Gani motubo man sab ang clove (klabo) diris Mindanaw apan wala gipasanay sa Sultanato kay aali-aligid ang mga European nga kolonayser, pirata, ug ubang mangingilog sa atong produkto ug kayutaan

Ang Ceylon karon maoy number one eksporter sa karingag (kurundu sa ilang lenggwahe). Nadebelop kini gikan sa mga plantasyon nga monopolyo kaniadto sa Portuges ug Dutch, kinsa mipatuman og estrikto ug siyentipikong pagtanom ug pag-ani sa karingag sa ilang kolonya. Duna poy produktong karingag ang Tsina, Vietnam, India, ug Indonesia. Sa Indonesia, ang tawag nila sa karingag kayu manis (tam-is nga kahoy.)

Gani kaniadto kuno, mosukol og biyahe sa dagat ang mga karaang Indonesian gikan sa Moluccas deretso sa silangang bahin sa Africa, ug gikan didto dad-on sa mga treyder ngadto sa Roma. Dugay na gyod kaayo nga gigamit ang karingag. Kay bisag sa panahon pa ni Moses, namensyon na man ang karingag.

Mahal kaayo nga manggad ang karingag, ug ang mga European wala kahibalo asa ni gikan hangtod sa panahon sa Middle Ages. Ang gisabwag nga estorya sa mga Arabo mao nga ang karingag nakuha nila gikan sa higanteng karingag nga langgam. Ambot asa kuno kuhaa sa mga langgam ang mga tukog nga karingag nga maoy gamiton sa ilang salag. Kinahanglan kuno mogamit og lansis ang mga Arabo aron makakuhag mga tukog sa karingag. Ilad god nga estorya, aron mabaligya nilag mahal ang karingag.

Ipasa sa mga Arabo ang karingag ug ubang mga lamas ngadto sa Alexandria, Egypt, ug gikan dinhi, ipadala ni sa Venice, Italy nga maoy nagmonopolyo sa treyd sa lamas sa Europe kaniadto. Dihang nailog sa mga Turko ang dakong bahin sa Middle East, naputol ang ruta sa treyd gikan Asya padulong Uropa.

Ug busa napugos ang mga European og pangitag laing agianan padulong sa Asya.  Ang mga Portuges miagi sa lubot sa Aprika ug nakaabot sa India ug Indonesia, samtang si Columbus miagi pakasadpan ug napandol sa dakong kontinente sa Amerika. Si Magellan, nga usa ka Portuges, nadestino sa India ug nakalaag sa Moluccas sa Indonesia. Segun sa tsismis nga iyang nabati didtos Indonesia, puyde maabot ang mga isla sa lamas gikan sa Amerika.

Pero wala siya suportahi sa Hari sa Portugal, ug busa midepek siya ngadto sa Espanya, nga uyon kaayong mosuporta kaniya. Pipila sa nakuhang konsesyon ni Magellan gikan sa Hari sa Espanya mao ang mosunod: himoon siyang gobernador sa tibuok niyang kinabuhi (governor for life);  makuha niya ang ikalimang bahin sa tanang ganansiya sa biyahe, ug naa siyay monopolyo sa negosyo hangtod napulo ka tuig.

Nakalusot tuod si Magellan gikan sa Amerika padulong sa Pasipiko ug Pilipinas, apan gitigbak siya ni Lapu-Lapu sa Mactan, Cebu. Wala niya matagamtam ang mga lamas nga iyang giambisyon. Wala siya makatilaw sa karingag sa Mindanaw.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 11 Marso) – Sa mga rekord sa Tsina, kapila natala ang Sulu nga aktibo sa internasyonal nga treyd sa wala pa moabot ang mga katsila. Niadtong 1417, nagpadalag trade mission ang Sulu ngadto sa Beijing. Ang nangulo sa misyon mao sila si Paduka Batara, Maharaja Kolamating, ug Paduka Prabhu uban ang “340 ka asawa, paryente, ministro, ug sulugoon.” Namatay si Paduka Batara sa dalan pauli sa Sulu ug gilubong siya sa Shandong. Gibilin ang duha niya ka anak aron mobantay sa iyang lubong. Ang ilang liwat tua lang gihapon sa Tsina hangtod karon.

Mao ni ang deskripsyon ni Majul sa Sulu kaniadto: “Ang ilang mga sakayan nagdalag seda, amber, pilak, humot nga kahoy, ug porselana gikan sa Tsina ug Hapon; bulawan, talo (wax), tina, salitre, ulipon, ug mga pagkaon gikan sa Luzon, Kabisay-an, ug Mindanaw; polbora, kanyon, tumbaga, kopre, bakal, rubi, ug diyamante gikan sa Malacca ug Brunei; paminta ug mga lamas gikan sa Java, Moluccas, ug Celebes.”

Sa tunga-tunga sa ika-15 nga siglo (mga 1450), ang Sulu nahimong sultanato. Sa kinapungkayan sa iyang gahom, ang iyang teritoryo naglakip sa mga isla sa Sulu ug Tawi-Tawi, Palawan, Zamboanga, ug North Borneo (Sabah).

Ang Sabah gigasa sa Sultanato sa Brunei ngadto sa Sultanato sa Sulu niadtong 1675 tungod kay gitabangan sa Sulu ang Sultan sa Brunei dihang nag-away ang duha ka harianong paksyon alang sa trono sa Brunei.

Sukad sa pag-abot sa mga katsila sa Pilipinas, walay puas ang ilang pag-atake, panganyon, ug pagmasaker aron sakopon ug uliponon ang lain-laing tribu sa kapuloan. Ang unang nangapukan mao ang katag nga tribu sa Luzon ug Kabisay-an.

Kapila gisulong, giokupa, ug gitukorag kuta sa mga katsila ang Sulu sulod sa kapin tulo ka gatos ka tuig, apan ang mga Tausug wala gayod mopaubos sa kamandoan sa mga katsila. Kini, bisan og walay standing army ang Sulu. Ang matag baskog nga Tausug usa ka sundalo ug maglalawig kinsa andam kanunay modepensa sa iyang yuta.

Apan ang sultanato mismo nahuyang ra gyod gumikan sa walay-undang nga gera sa mga katsila, ilabi na nga ang mga katsila nakapalit og mga steam boat nga nakakitag aksyon sa Balangingi ug Davao sa 1848. Niadtong 1861, nadugangan pa kinig 18 ka steam boat.

Niadtong 1851, mipirmag tratado si Mawlana Sultan Mohammed Pulalun diin iyang giila ang labaw nga gahom sa Espanya ug ang pagtipon sa Sultanato sa Sulu ngadto sa Monarkiya sa Espanya. Sumala sa tratado, magdawat siyag 1,500 pesos matag tuig aron mapadayon ang “proper splendor” nga tukma sa iyang pagkatawo ug ranggo. Ang pipila ka taas nga harianong opisyal sa Sulu magdawat ug 600 pesos o 300 pesos matag tuig.

Niadtong Enero1878, gipaabangan ni Sultan Mohammed Jamalul A’lam ang Sabah sa kantidad nga $5,000 Mexican currency matag tuig ngadto sa usa ka pribadong kompanya, ang British North Borneo Company nga sa kadugayan gisalo sa Gobyerno sa Britanya.

Sa Agosto 1878, gipirmahan ni Sultan Mohammed Jamalul A’lam ang usa ka tratado diin iyang giila ang soberaniya sa Espanya sa tibuok ginsakpan sa Sultanato. Isip bugti, magdawat siyag 2,400 pesos (kwarta sa Mexico) matag tuig.

Ang kaguliyang karon sa Sabah diin pipila ka sakop sa Royal Army of the Sultanate of Sulu ang nangamatay sa pagpamomba sa mga Malaysian nanukad sa isyu kon kinsa ang tag-iya sa Sabah. Sumala pa sa Sultanato sa Sulu, sila (ug ang Pilipinas) maoy tag-iya sa Sabah kay gipaabang ra man ni sa mga British. Tubag sab sa mga British, sila ang tag-iya kay gitugyan (cede) kini ngadto kanila sa tratado sa 1878 (ug gipasa ngadto sa Malaysia nga namugna niadtong 1963.)

Ang pulong nga gigamit sa tratado “padjak.” Tanang linggwista moingon nga “lease” ni o “arrendamiento” sa kinatsila pa. Apan ang mga British gainsister nga ang kahulogan niini “grant and cede”. Kinsay korek? Kinsa naay gahom, maoy korek.

Ang Hong Kong ug Kowloon giilog sa mga British human nila gisulong ug gilampaso ang Tsina sa duha ka Opium Wars niadtong 1842 ug 1860. Wala kaik ang Tsina sa demand sa Britanya nga ihatag kining duha ka teritoryo hangtod sa kahangtoran (in perpetuity) ngadto sa Britanya. Unsaon nga pagka losyang sa Qing Dynasty sa Tsina.

Apan niadtong 1997, giuli sa Britanya kining duha ka teritoryo balik sa Tsina uban sa “New Territories” nga giabangan niini sulod sa 99 ka tuig. Nganong wala man giwara-wara sa mga British ang mga tratadong nagpamatuod nga sila ang tag-iya sa Hong Kong ug Kowloon hangtod sa kahangtoran? Kay gibudlatan man sila sa mga Insek.

Ang Sultanato sa Sulu karon anino na lamang sa kanhi niining mahimayaong gahom nga nakapakurog sa iyang mga silingang nasod kaniadto. Sukad milampos ang mga katsila sa paghilabot sa kalihokan sa Sulu, lakip ang pagbuot-buot kinsay mahimong Sultan, ang Sultanato sa Sulu nahanaw sa tablado sa kalibotan. Walay motuo nga siya ang tag-iya sa Sabah. Walay maminaw.

Unta saloon sa kagamhanan sa Pilipinas ang pag-angkon sa Sabah, pero otro sab nga huyang ang atong gobyerno. Kanus-a kaha ta molambo ug magbaton og gahom aron naay makuratan kon mobudlat ang atong mga mata?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email sa Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Abril 29) — Natingala ko nga nahilambigit ang duha ka magsoong Chechen-American sa teroristang pagpamomba sa Boston Marathon niadtong Abril 15, 2013 nga mikalas og tulo ka kinabuhi ug nakaangol og kapin 140 ka tawo. Sa akong pagkasayod, ang kontra sa mga Chechen, nga maoy tawag sa mga mulupyo sa Chechnya, mao ang mga Russian, dili ang mga Amerikano. Ang kasagarang suspetsadong mga terorista nga motarget sa mga Amerikano mao man ang mga Arabo, o Pakistani, o Afghan. Nganong gitarget man niining duha ka magsoong Chechen-American ang Amerika nga unta ang ilang kontra mao ang mga Russian?

Ang Chechnya usa ka “republika” sulod sa Russian Federal Republic, nga maoy nahabiling mother country sa Russia human natunaw ang Union of Soviet Socialist Republics (USSR) niadtong 1991. Nahimutang kini sa kabukiran sa Caucasus ug adunay 15,300 nga kwadrado kilometro nga kayutaan. Segun sa sensus sa 2010, ang populasyon moabot og 1,269,000 ka tawo, halos pareho lang sa populasyon sa Siyudad sa Dabaw. Gamay lang tuod nga populasyon, apan kulba kaayo silag kasaysayan kay permi lang makigbugno sa mga langyawng mananakop. Niadtong mga 1500s mikombertir sila ngadto sa Islam aron makakuhag proteksyon sa Ottoman Empire batok sa pagpanakop sa Russian Empire.

Apan nasakop ra gayod sa Russia ang Chechnya sugod sa tuig 1813. Bisan na, walay undang ang paningkamot sa mga Chechen nga makalingkawas gikan sa Russia. Kanunay moulbo ang rebelyon sa Chechnya ilabi na kon adunay kasamok sulod sa Russia. Gani giakusahan sila nga midapig sa mga German sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, ug busa niadtong 1944, gideport ang TIBUOK populasyon sa Chechnya ngadto sa ubang lugar, lakip sa Siberia! Gipabalik lamang sila sa ilang yutang natawhan sa 1956.

Nabuhi na sab ang damgo sa mga Chechen sa kaugalingnan ug kagawasan sa 1991 tungod sa pagkabungkag sa USSR diin ang tagsa-tagsa sa 15 ka dagkong republika nahimong independente. Gusto sab sa Chechnya nga mahimo siyang independente ug iyang gideklara ang Chechen Republic of Ichkeria (Yuta sa mga Mineral). Apan gisupak kini ni Boris Yeltsin, ang Presidente sa Russian Federation, kay niya pa, ang Chechnya dili independenteng entidad sa USSR, kondili nahisulod sa karaang Russian Soviet Federative Republic ug walay katungod mobulag. Kon tugtan ang Chechnya mobulag sa Russia, basin unyag mobulag usab ang ubang mga autonomous nga republika, distrito, ug uban pang teritoryo sa mga minoryang nasyonalidad sulod sa Russia. Kon mahitabo ni, malanay gyod ang Russia ug mahimong insignipikanteng nasod sa Europe.

Aron mabalik ang Chechnya ubos sa ilang kontrol, gilusad sa mga Russian ang gitawag og First Chechen War (1994-1996). Gilaliman kang misukol ning gamitoy nga nasod batok sa ikaduhang gamhanang nasod sa kalibotan, nga iya rang silingan? Ang makabilib kay napakyas ang Russia sa pagpahamtang sa epektibong kontrol sa Chechnya tungod sa nagpungasing atake sa mga gerilya, lakip ang mga teroristang pamaagi. Napugos si Yeltsin sa pagdeklarag ceasefire ug pagpirmag peace treaty sa mga Chechen niadtong 1996.

Apan miulbo na sab ang gera dihang mikatay ang kalihokang separatista ngadto sa silingang Dagestan niadtong 1999. Misamot ang estilong terorista sa mga gerilya pinaagi sa pang-hostage og eskuylahan, ospital, ug sinehan, lakip ang pagpamomba og mga balay sulod mismo sa Russia. Ug busa gilusad sa Russia ang Second Chechen War. Niining higayona, mas organisado na ang pagsulong sa Russia. Gipolbos niini ang kasyudaran sa Chechnya pinaagi sa airstrike una gisulong sa mga tropa. Migamit na og mga brutal nga pamaagi ang mga Russian, sama sa pagmasaker sa mga sibilyan. Ilang gipanakop ug gitortyur ang mga pamilya sa suspetsadong terorista. Ang mga iladong separatista gipamatay. Nahuman ang kontra-teroristang kampanya niadtong 2009, ug namauli na ang kinadak-ang bahin sa mga tropang Russian.

Dayag na lang, lalom ang kaligutgot sa mga Chechen ngadto sa mga Russian. Adunay kalinaw didto apan kalinaw kini tungod sa hingpit nga pagkalukapa sa mga Chechen. Kini ra bang mga Russian way ayo modumalag mga kolonya ug kaalyado, kon basehan ang aksyon sa mga kanhing sakop nga republika sa USSR ug ilang mga kaalyado sa Eastern Europe panahon sa Cold War. Kay dihang nabungkag ang USSR, mibalhin dayon silag kampo ngadto sa US, ang numero unong kaaway sa Russia!

Busa makapatingala ang gibuhat niining magsoong Chechen-American nga sila si Tamerlan ug Dzhokhar Tsarnaev nga namomba sa Boston Marathon. Mga bakwit ni sila gikan Chechnya ug nahimong naturalized citizen sa America. Apan nganong ila na man hinuong giatake ang Amerika? Sumala sa taho, mikomento kuno si Tsarnaev sa iyang amigo nga “”It’s crazy this (ang pagpamomba sa Boston Marathon) is happening now. This is so easy to do. These tragedies happen all the time in Afghanistan and Iraq.”

Ang koneksyon lamang sa mga Tsarnaev ug sa Afghanista ug Iraq mao nga Muslim sila sama sa mga Iraqi ug Afghan. Kining duha ka nasod nakahiagom og ngilngig nga pag-atake ug okupasyon sa Amerika sugod sa 2001 (Afghanistan) ug 2003 (Iraq). Hangtod karon, sige pag pamombahay didto ug libo ka libong tawo ang mangamatay didto matag tuig. Ang trahedya niining mga lugara gibasol tanan ngadto sa Amerika. Ingon diay niana kakusog ang pakigduyog sa mga Tsarnaev sa ilang kaigsoonang Muslim aron sila manimalos batok sa Amerika nga ila man unta ning adopted country? Angay kining hinuktokan sa kadagkoan sa Amerika. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 8 May) – Yunik ni nga karakter si Bia Layag kay segun sa akong pagkasayod, siya lang ang nag-inusarang babayeng bayani sa tribung Bagobo. Ang sugilanon mahitungod kang Bia Layag nakuha nako gikan kang Datu Tomas Ito (SLN), usa ka Bagobo (Tagabawa) nga taga Digos, Davao del Sur. Iya ning gisugilon nako niadtong 2004 ug ako kining giapil sa akong libro Davao: Reconstructing history from text and memory (2005).

Sumala sa kasugiran, dihang namatay si Datu Daya, walay makapuli niya isip lider sa Tudaya kay mibalibad ang ikaduhang dako-dako nga si Datu Malang. Matod pang Datu Malang, tinuod nga isog siya ug kusgan, apan kulang siya sa ubang abilidad sama sa paggamit og mga pulong (pakig-estorya ug pakignegosasyon). Hinuon, samtang wala pay makapuli kang Datu Daya, siya gihapon ang gisaligan sa pagdepensa sa Tudaya tungod sa iyang kaisog.

Usa ka mabalyan ang mitagna nga naay ipanganak nga babaye sa Tudaya kinsa nganlag Layag tungod kay taas siyag kinabuhi. Tuod man, adunay babayeng natawo sa Tudaya, ug dihang nagdalagita na kini, nahimo siyang hanas sa pagsayaw, paghabol, ug uban pang buluhatong pangbabaye.

Dihang gisaulog ang pista sa kawayan, mao ni ang gideklara ni Datu Malang: “Ako ang inyong giilang lider, apan dili ko takos. Kini si Layag ang tinuod ninyong lider. Bisan og batan-on pa, aduna siyay katakos mangulo kaninyo. Sukad karon, siya na ang datu sa Tudaya. Siya ang atong Bia (Princess) Layag.”

Karon, naay usa ka datu sa Tudaya nga gisilotan kay miadto sa balay-habolanan sa mga kababayen-an nga higpit nga gidili. Ug tungod kay siya gimultahan, gibati niya ang kaulaw. Dako kaayong kaulawan alang sa usa ka datu nga pamultahon, ug busa mipahawa siya sa Tudaya.

Naunsa ba nga miadto siya sa mga Magindano ug gisulsolan nga atakehon ang Tudaya! Gani siya pa gyod ang miuban sa mga Magindano sa pagsulong sa Tudaya.

Ang mga Magindano adunay mga pusil. Ang mga Bagobo migamit og mga palantiganan (catapult) aron ig-on ang mga posisyon sa mga Magindano. Ang gipalagpot nga mga bala nagdilaab kay gibutangag duga sa mga kahoy.

Hasta ang mga batang kalalakin-ang Bagobo midepensa sa Tudaya gamit ang mga bangkaw nga gihimo gikan sa gipatalinis nga mga bahi.

Samtang nagpadayon ang kombate tali sa mga Magindano ug Bagobo, gisul-ob ni Bia Layag ang iyang sininang pangseremonyas ug nagsugod pagsayaw. Naggilak-gilak ang iyang sinina. Nagsayaw-sayaw usab palibot kaniya ang daghang hubo nga mga kababayen-an. Nagsayaw sila sa pakang sa tanggonggo, mao kini ang sayaw sa pakiggubat!

Samtang nagsayaw si Bia Layag, nagsabwag kinig kusog nga enerhiya nga nakapaluya sa kaaway. Nangahadlok ang mga Magindano ug nangatras. Gusto unta silang gukdon sa mga bagani sa Tudaya, apan miingon si Bia Layag: “Kon dili na sila makig-away, ayaw na sila gukda.” Ug mihugpa ang kalinaw sa Tudaya.

Ako pang ginasusi-susi kon sa unsang panahon nga nahimong lider si Bia Layag sa Tudaya. Interesante ang detalye sa pagsulong kanila sa mga Magindanaw o Magindano, sa pulong pa sa mga Bagobo. Buot ipasabot, lagmit nahitabo ni sa wala pa masakop ni Oyanguren ang Dabaw sa 1848. Kay dili man tingali mahitabo nga sulngon sa mga Magindanaw ang Sta. Cruz kon aduna nay puwersa ang mga Katsila sa Dabaw?

Kining Tudaya nahimutang sa tiilan sa Mt. Apo sa Sibulan, Sta. Cruz, Davao del Sur. Naa dinhi ang Tudaya Falls nga karon pagadebelopon ngadto sa usa ka hydroelectric plant. Kaniadto, mao ni ang pinaka importanteng sentro ug kuta sa mga Bagobo. Dinhi nagpuyo ang pinakalabaw nga datu sa mga Bagobo kinsa giila ug gitahod sa ubang mga datu nga ilang supreme leader.

Nasayod ko nga aduna nay relasyon ang mga Magindanaw ug Bagobo sugod pa sa 1600. Sa akong pagsabot, morag kaalyado ang ilang relasyon, kay sa report sa mga Dutch explorer niadtong tuig 1628, namensyon ang mga Bagobo nga usa sa mga tawo/tribu nga puyde palihokon sa mga Magindanaw aron sulngon ug palagpoton ang mga Katsila nga nagkuta sa Tandag.

Hinuon, puyde sab mainterpret ang report sa Dutch nga ang mga Bagobo dili lamang kaalyado, kondili naa gyod sa ilalom sa gahom sa mga Magindanaw ug busa mapalihok batok sa mga Katsila. Niadtong 1645, giangkon ni Sultan Kudarat ang Golpo sa Dabaw gikan sa Sarangani ngadto sa Iho nga sakop sa iyang sultanato.

Tingali dili tanang Bagobo napaubos sa gahom sa mga Magindanaw. Tingali, naay ubang mga Bagobo nga wala o dili mopailalom sa mga Magindanaw, sama sa taga Tudaya nga, sa pamunoan ni Bia Layag, malamposong napaatras ang mga manunulong nga Magindanaw. Kay kini ra bang mga Bagobo usa sa mga ngilngig nga manggugubat sa Golpo.

Naa bay laing interpretasyon diha nga puyde ninyong ipaambit? Naa ba moy nailhang mga bayaning babaye sa han-ay sa mga Lumad?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

(Merlie M. Alunan.  Pagdakop sa bulalakaw ug uban pang mga balak. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2012. 154 pages.)

DAKBAYAN SA DABAW: Sa gamay pa ko, kanunay ko makakitag bulalakaw nga kalit lang mosutoy gikan sa kawanangan padulong ambot asa sa kalibotan. Diha pa mi nagpuyo sa Quezon Boulevard, sa may Salmonan banda. Katunggan pa ang maong lugar kaniadto, daghang bakhaw ug waterlili, gurami ug puyo, hasta tangkig. Sa gabii kalingawan namong mga bata nga magdulag biros, tigso, ug tubig-tubig. Tingali tungod kay kanunay ko naa sa gawas sa balay sa gabii mao nga kanunay sab ko makakitag bulalakaw. Apan naa koy mahinumdoman nga usa ka dako ug siga kaayo nga bulalakaw nga mihiwa sa kangitngit ibabaw sa Isla sa Samal. Nakahinumdom ko niini kay morag duol kaayo ang bulalakaw ug dugay napalong ang iyang pagdilaab. Nakahinumdom ko nga mihunong sa pagdula ug gitutokan ang paglupad niini hangtod nga nahanaw.

Sulod sa dugayng panahon, wala koy mahinumdoman nga nakakita kog bulalakaw. Basin naa, pero walay midulot sa akong panumdoman. Busa memorable kaayo alang nako dihang nakakita na sab kog bulalakaw nga sama kadako ug kahayag sa nakita nako sa Boulevard. Didto pa gyod ni nahitabo sa Cambodia mga napulo ka tuig na ang milabay. Kauban nako ang mga amigong Pinoy nga naglingkod sa balkonahe sa usa ka hotel dihang mibutho ang bulalakaw. Dugay napalong ang siga niini. Napatunganga gyod ko sa kalipay tungod sa kaanindot niini.

Ang kinaulahiang bulalakaw nga akong nakita nahitabo sa Cebu dihang gitigayon ang Taboan Writers Festival niadtong Pebrero 2010. Nag-inom-inom ming mga manunulat sa balkonahe sa usa ka hotel dihang nakita namo ang bulalakaw nga misutoy og tidlom sa kalibotan. Hinuon dili ni sama kadako o kahayag sa akong nakita sa Boulevard ug Cambodia. Pero, nalipay lang gihapon ko. Intawon sab no, kon dili ko maglulingkod sa balkonahe sa hotel sa gabii, dili gyod ko kakitag bulalakaw.

Kaniadto, dako kaayong misteryo alang nako kon unsa ug hain gikan ang mga bulalakaw ug kon asa sila padulong diris kalibotan. Karon, dili lang kay nasayod na ko kon unsa ug hain sila gikan, kondili labaw sa tanan, nasayod usab ako kon unsay destinasyon nila diris kalibotan. Aw, tingali dili tanang bulalakaw, pipila lang. Kahibalo ba mo unsay mahitabo sa mga bulalakaw nga masaag sa atong kalibotan? Sa motuo mog dili, ang pipila kanila madakpan ug himoong binuhi sa mga magbabalak.

Karong bag-o lang gyod ko nasayod niina. Bantog ra naay mga magbabalak nga labihang makagagahom sa pulong! Matingala ka gyod nganong makahulma silag mga pulong ngadto sa mga balak nga molingaw ug motandog nimo. Diay kay gihuptan nila ang mahika sa pulong nga ilang nakuha sa bulalakaw nga ilang nadakpan. Palaran kaayo ta karong adlawa kay personal natong makahimamat kining magbabalak nga adunay binuhing bulalakaw. Walay lain kondili si Merlie.

Taodtaod na kong nakaila kang Merlie isip usa sa nag-unang magbabalak sa iningles sa nasod, kansang mga balak gideskrayb sa usa ka kritiko nga limpiyo kaayo pagkagama. Ang matag pulong kuno sa iyang balak haom gayod sa balak. Kon sa mosaic painting pa, ang matag pulong morag bato nga sakto gayod sa pagtibuok sa larawan. Walay labis, walay kulang. Sa laktod, ang matag balak perfect. Ug tuod man, sa pipila ka balak nga iningles ni Merlie nga akong nabasa, mahingangha gyod ko sa kainsakto sa mga pulong nga iyang gigamit. Niay sampol nga berso gikan sa “Mountain in her feet:”

“The mountains teach a wordless/ syllabary of wind, leaves, starlight,/darkness, the thud of timber falling/ to its doom, the blind bat screeching,/ the owl mapping the forest by scent/ or by sound with their wise wings/”

Pagkanindot paminawon. Ug niadto pa, dako na kong fan ni Merlie. Unya karon, kalit lang siya mipagula og usa ka libro sa mga balak sa dilang Binisaya?! Naunhan pa gyod ko nga usa ka Bisayista kuno! Ug dihang akong gibasa ang iyang libro, misamot ang akong kahingangha. Paminawa ning unang estansa sa “Witik-witik sa hangin”:

“Hangin maoy nagbuhi kanato/ hangin sa atong ginhawaan/ sa atong kaugatan/ sa atong utokan/ mopadagayday sa dugo/ sa pagbati sa damgo/ mopamala sa luha/ mopaluag sa nagyukot-yukot/ ug di masabtan nga tanghaga/”

Kalami sa awit sa mga pulong. Apan dili lamang kana ang imong makuha sa libro ni Merlie. Kining libro wala lamang magpakita sa iyang katakos sa pagpanalsal sa mga pulong, iyang gipakita dinhi ang iyang gahom sa paghatag og tingog sa nagkadaiyang mga tawo, gikan sa labing mayukmok ngadto sa mga diwata, gikan sa karaang panahon ngadto sa umaabot. Mabati nimo dinhi ang mga tingog sa mga biktima sa Balangiga Massacre ug sa Ampatuan Massacre ug mahingangha ka kon giunsa ni Merlie pagtagik sa mga pulong aron kining mga trahedya sa atong nasod mahimong mga balak. Paminawa ning “Bahad ni Antoy”:

            “Sa pantaw sa ilang balay/ tua si Antoy nagtikungkong/ nagbaid sa iyang pinuti./ Sa kada hapyod sa pinohan/ moyamyam, magadaghong/

“- Usa para kang Talya/ nga gikuhit ni Beneton sa abaga./ Usa para kang Petra/ nga gihuboan s’ patadyong/ ni Wynton. Ug usa pod para/ sa bag-ong dalaga ni Manang Iska/ nga pugos gigakos/ sa mga ‘Mirkanong hubog/ sa tabo sa Musong-busong/ sa miaging Martes.”

Dili lamang usa ka banggiitang magbabalak si Merlie. Usa siya ka balyan kansang gahom sa pulong iyang gigamit sa pagsungog sa atong galamhan ug pagpukaw sa atong panumdoman aron kita dili makalimot sa atong nangagi isip usa ka katawhan ug nasod. Ug alang nako, usa siya sa adunay katungod sa talagsaong bansag nga magbabalak sa katawhan. Ug nasayod na ta kon asa gikan ang iyang gahom sa pulong. Nakadakop siyag bulalakaw. Ang bulalakaw maoy naghatag kaniya sa mga balak. Ang bulalakaw balak. Ug si Merlie mao ang buhing balak.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/05 June) — Ang mga Higaunom usa sa pito ka tribung Lumad nga nagpuyo sa Bukidnon. Sumala sa ilang kasaysayan, taga baybay sila kaniadto diha sa Misamis Oriental. Sila ang tag-iya sa Cagayan de Oro nga kaniadto ginganlag Nalandangan. Apan sa mga katuigan, naabog sila sa mga Dumagat ngadto sa kabukiran. Sa taho sa Ethnologue, ang populasyon sa Higaunon moabot og 30,000 sa tuig 1997.

Sama sa ubang Lumad, padayon ang pagpadaplin ug pagpagpaminorya sa mga Higaunon. Sa daghang higayon, makasinati silag bayolenteng pagpalagpot gikan sa ilang kayutaan. Ug kini nahimong unod sa mga balak ug sugilanon sa ilang mga magsusulat. Ang una nakong nahimamat nga magsusulat nga Higaunon mao si Telesforo Sungkit, Jr. kansang sa mga sinulat nagapagula sa ilang hinanakit sa katilingban. Kaduha na siya nakadaog sa Writers Prize alang sa Binisayang nobela niadtong 2007 ug 2011 nga gi-sponsor sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Tingali mahulog siya sa kategoryang protest writers, kondili man angry writers, bansag nga nag-apil nila ni Rizal ug ubang mga manunulat nga daghag kwestiyon sa atong katilingban.

Karong bag-o nakahinabo na sab kog usa ka Higaunon nga magsusulat nga fellow sa ika-20 nga Iligan National Writers Workshop nga gitigayon niadtong Mayo 20-24, 2013 sa Iligan City. Siya si Shem Salait Linohon, taga Maluko, Manolo Fortich, Bukidnon, bag-ong gradweyt sa kursong AB English sa Central Mindanao University. Lipay ko niining Iligan Writers Workshop kay modawat og mga tampo gikan sa lain-laing lenggwahe sa nasod, basta naa lay hubad ngadto sa Ingles o Tagalog. Sa Iligan, nakahimamat kog mga batan-ong magsusulat nga Waray, Ilonggo, Kinaray-a, Chavacano, ubpa. Pinaagi sa ilang mga sinulat, masayod ka kon unsay ilang mga pinagkakaabalahan karon.

Sa kabahin ni Shem, tulo ka balak ang iyang gitampo sa workshop. Duha ka balak niini mahulog nga angry poem: Inay Banuwa ( Inahang Nasod) ug Yan a Higaunon, yan a ba maraet? (Higaunon ako, daotan ba ko?) Sa Inay Banuwa, gipadayag sa manunulti sa balak ang iyang komitment nga mobalik pag-usab sa iyang yutang natawhan kay sa dugay nga panahon nabuta siya sa suwab sa kolonyalismo ug ang iyang baba gitaptapan og langyawng pinulongan.

Sa Yan a Higaunon, gipadayag sa magbabalak ang iyang kahiubos sa mga paisanong Pinoy kay ang mga Higaunon wala mahiapil sa kasaysayan ug gani gitamay kay mangadye sa mga bato, samtang sila wala mosaway niadtong mangadye sa tawong gibitay sa kahoy nga krus. Karon, nabahin-bahin na sila ngadto sa lain-laing relihiyon ug nag-away-away kon kinsa ang nagbaton sa tinuod nga ginuo. Dugang pahungaw sa magbabalak: “Inyong giilog ang yuta sa among katigulangan/… unya karon nagpuyo mi sa lasang ug kabukiran/ Daotan ba ko?/ Inyong gipatay ang akong apohang datu/ Inyong gipatay ang Bai Baylan/ … Daotan ba ko?”

Naay panelista nga mikomento nga unta ang gisulat ni Shem dili na mahitabo sa Pilipinas. Nahimong emosyonal si Shem sa iyang pag-eksplikar sa balak tungod kay ang pandaog-daog ug diskriminasyon batok sa mga Lumad nagakahitabo gihapon, reyalidad lang gihapon diris Mindanao. Adunay susamang balak niini si Telesforo nga nag-ulohag “I Higaunon.” Masabtan nato nga ang pagbati ni Shem ug Telesforo maoy pagbati sa tanang Higaunon. Gani, pagbati kini sa tanang Lumad.

Ang ikatulong balak ni Shem, Sikbit, naglarawan sa ritwal sa pagpangulitawo sa mga Higaunon sa karaang panahon. Human niya ikapadayag ang iyang tinguha ngadto sa iyang gusto pangasaw-on, maghulat ang lalaki sa tubag sa babaye sa panahon nga magtupad ang bulan ug bituon. Dinhi ning higayona, moduol ang babaye sa lalaki ug iyang isulti unsay iyang tubag sa hangyo sa lalaki. Ania ang tibuok balak sa dilang Higaunon:

Sikbit
Ni Shem Salait Linohon

Mapawa pa su hium-hium ku di hu siga
Daw sa kinam-kinam ha migpalabeneg hu kagpa ku
Iyan su kagsikbit hu bulan daw bituen
Yan hai su inikagi hi apo manmalaki
Ha si apo bahi hura balibad askuwa
Aman, ag-angataan ku iman
Su tubag nu.
Su pakauma nu ha dabuk-dabuk
Migpakayegkeg hu kada tanul hu ugat ku
Uminubay su pipi nu hu weleng ku
Ba tinulisek A imu, hu muya-muya nu
Saksi su sambag taena ha dalemana
Su pinan-ikagi nu suminenep hu dahon din
Daw su huriyan ku ha nageram
Su mahagpis nu ha alima
Huminaphap hu talikuran ku
Daw nalaag ka hu mga mata ku
Laus, ha pila libu milya su kadiyu taw
Daw pigkulumbungan hu maitem ha gabon
Su agsikbit ha bulan daw bituen.

Sikbit
Ni Shem Salait Linohon

Ang akong pahiyom mas hayag pa sa siga
Naglumpat-lumpat sa kahinam akong kasing-kasing
Tungod kay nagsikbit ang bulan ug ang bituon.
Mao kini ang takna, matod pa sa akong apohan,
Nga wala siya balibari ni lola niadtong dugay na nga panahon.
Ug karon ako nagahulat
Sa imong tubag.
Ang imong nagkaduol nga mga tunob
Nakapangurog sa akong kaugatan.
Mipaduol ang imong aping sa akong nawong
Ug imo kong giduslak sa imong hunghong.
Saksi ang sambag niadtong gabhiona
Imong mga pulong mituhop sa mga dahon
Ug ang ulahi kong nabati
Ang imong mahagpis nga mga kamot
Nga mihapuhap sa akong likod.
Ug nahanaw ka na sa akong mga mata.
Tinuod diay nga layo tag pila ka libo ka milya
Ug ang itom nga mga panganod
Mitabon sa nagsikbit nga bulan ug bituon.
(Gihubad ni Macario D. Tiu gikan sa Ingles ni Shem)

Intawon, gibasted ang ulitawo sa iyang gihalaran ug nahigmata siya sa kamatuorang layo diay kaayo sa usag-usa ang morag nagsikbit lang nga bulan ug bituon. Kining balak ni Shem maoy midaog sa Unang Ganti sa Jimmy Balacuit Literary Awards sa Iligan National Writers Workshop 2013.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Kardo: “Pre, unsa man nang tanom diha sa imong tugkaran? Kanang nagkatay sa trelis, unya naay daghan kaayong morag buhok nga nagbitay?”

Berto: “Mao nay gitawag nila nga buhok ni Maria, Pre. Ambot, wala pa ko kahibalo unsay scientific name niana, pero nindot tan-awon, sa?”

Kardo: “Unsay nindot. Morag samokan man ko motan-aw.”

Berto: “Wala lang kay appreciation for beauty, Pre. Kay kanang mga buhok, sa pagkatinuod, mga gamot na sa tanom. Sa hangin nagtubo! Di ba na yunik? Makalingaw siya tan-awon, ilabi na tayhopon sa hangin.”

Kardo: “Imo na lang na, Pre. Kay ako, mga bulak sa tanom ang akong ganahan, dili ang mga buhok, aw, gamot. To each his own na lang gyod ta, sa Ingles pa.”

Berto: “Hahaha, nakahinumdom na hinuon ko kang Onyot, Pre.”

Kardo: “Ngano man, Pre?”

Berto: “Kini si Onyot, Pre, inis kaayo sa mga feeling shampoo model.”

Kardo: “Feeling shampoo model?”

Berto: “Kana gong mga babayeng tag-as buhok unya astag mga model sa shampoo. Hilas daw. Pero ako, Pre, ganahan kaayo sa mga babayeng tag-as ug shinampohan nga buhok. Guwapa tan-awon, humot pa gyod.”

Kardo: “Wa koy problema, Pre, kon pamatig shampoo model ang mga tag-as og buhok. Bahala silag madala sa advertisement sa mga shampoo. Ang akong problema, Pre, kanang mga buhok nga morag windshield wiper!”

Berto: “Buhok nga morag windshield wiper? Bag-ong tigmo na, Pre?”

Kardo. “Kana bang naa ka sulod sa jeep, unya ang katupad nimo taas og buhok, unya pagkusog sa hangin, ang iyang buhok magsigeg nusnos sa imong nawong!”

Berto: ”Hahaha. Gihimong windshield imong nawong!”

Kardo: “Kinsay dili maestorbo ana? Mga buhok nga mosulod sa imong mata, ilong, baba, dalunggan!”

Berto: “Bampira!”

Kardo: “Bampira? Unsay bampira?”

Berto: “Hadlok ka sa bampira. Di ba, mga buhok sa bampira ang mosulod sa atong mata, ilong…”

Kardo: “Yabag man ka, Pre, uy! Hyperbole ra tong ako. Motuo ba diay kag bampira? Ang akong gikabalak-an basig matakdan kog lusa, kuyamad, kuto, kaspa, kurikong, ketong…”

Berto: “Aw, imo lang gong badlongon ang imong katupad, Pre.”

Kardo: “Lagi. Ang kadaghanan mosabot ra man. Apologetic pa gani ang uban. Pero kausa nia na, Pre, nakatupad kog etudyanteng babaye. Paspas kaayo ang dagan sa jeep ug ang iyang buhok sigeg witik-witik sa akong nawong?! Dihang akong gibadlong, giingnan ko niya, politely, take note, nga magtaxi daw kon kon dili gustong maestorbo?”

Berto: “Brayt siya, Pre.”

Kardo: “Ako siyang gitubag, ‘Day, ikaw ang magtaxi aron dili makaestorbo ang imong buhok sa ubang pasahero. O kon di ka ka-afford og taxi sama nako, palihog kupti, hikti, kimpiti, bandanahi ang imong buhok kay nagtrespassing na sa akong nawong.’ Very polite sab ko niya, Pre.”

Berto: “Hahaha. Masungit nga tigwang. Pero kabalo ko nganong maka-atrak kag mga buhok.”

Kardo: “Ngano man?”

Berto: “Upaw na man god ka. Gustong mobalhin ang mga buhok ngadto sa imong ulo.”

Kardo: “Pagka yabag nimo, Pre, uy!”

Berto: “Joke only. Yabag man god ning atong estorya. Gikan sa tanom, miabot na man ta sa buhok sa mga shampoo model ug windshield wiper.”

Kardo: “Parehong topic man na. Buhok.”

Berto: “Na hala, buhok na kon buhok. Karon, tigtan-aw ka bag mga historical Korean telenobela? Kaobserba ka sa mga karaang Koreana? Puyde ba nimo maeksplikar nganong naglukdo na silag pagka dako ug pagka baga nga koronang ginama sa buhok?”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 27 Aug) – Nahimuot ko sa sulat sa Katsilang prayleng Agustinian nga si Gaspar San Agustin (O.S.A) nga nagdeskrayb sa kinaiya sa mga Pilipinong nabuhi niadtong mga tuig 1720. Kay kini si Padre Gaspar gitaptan sa sakit nga oryentalismo, nga matod pang Edward Said, mao ang sakit sa mga Westerner (lakip ang mga Katsila) nga nagatan-aw sa mga Asyano (lakip tang mga Pilipino) isip mga ubos nga matang sa tawo, kinsa gihan-okan na tingali sa tanang negatibo ug daotang kinaiya sa tawo.

Mao ni ang mga pulong ni Padre Gaspar sa mga Pilipino (nga gitawag nilag Indiyo kaniadto): “Sila mabalhinon, bakakon, malisyoso, bugo, ug tamad…” “Wala silay utang buot, walay batasan, arogante, impertenente, ignorante, ug matuo-tuohon.”

Kon unsa-unsa pa tong saway ug libak ni Prayle Gaspar San Agustin sa mga Pilipino. Niya pa, sa kabadlongon sa mga Pinoy, angay lang gyod sila latigohon og uway. Ayaw kuno gamita ang kamot sa pagbunal sa mga Pinoy, kay ang ilang lawas morag bakal. Uway gyod.

Aw, di ba sab ka maglagot kon makahibalo ka nga mao ni ang pagtratar sa mga Katsila sa atong katigulangan? Unsa pod kahay reaksyon sa mga Pinoy kaniadto atubangan sa pandaog-daog ug pagpahimulos sa mga Katsila kanila?

Nasayod ta nga daghang insureksyon ug rebelyon ang nahitabo kaniadto batok sa mga Katsila. Pananglit sa Luzon, ang magtiayong Diego ug Gabriela Silang. Sa Kabisay-an, sila Dagohoy sa Bohol ug Sumuroy sa Samar. Labi na diri sa Mindanaw, kay naglisod gyod ang mga Katsila sa pagtisok sa ilang gahom kay sigeg sukol ang mga mulupyo.

Sa laing bahin, pasibo na lang ba gyod ang mga Pinoy sa mga lungsod ug baryo diin kusog ang gahom sa mga Katsila? Dili baya. Kay dili makasukol og inatbangay batok sa mga Katsila, mogamit silag laing paagi sa pagsupak nga dili mahalata sa mga banyaga.

Tan-awa ra god ning paagi sa pagpanimalos sa mga Pinoy batok sa mga Katsila gikan mismo sa sulat ni Padre Gaspar: “Di gyod ka kabati nga nakabuak ang mga Indio (Pinoy) sa mga pinggan sa ilang kaugalingong balay, ug busa daghan kang makitang pinggan nga ilang naangkon sa wala pa moabot ang mga Katsila. Pero sa kombento ug balay nga ilang gialagaran, daghan kaayong pinggan ang ilang mabuak nga makaingon ka nga ilang gituyo aron maperhuwisyo ang ilang among Katsila.”

“Kusog kaayo silang magbundak-bundak sa ilang mga tiil kon naa sa kombento ug balay sa mga Katsila nga makapungot gyod, ilabi na kon nagatulog ang pari. Pero sa ilang balay, pagkahinay nilang molakaw, morag nagtamak og itlog.”

“Matingala ka nganong ang mga iro nagdumot sa mga Katsila. Kon makakitag Katsila, matuk-an sila sa pagpinaghot. Ug kon ang mga bata makakitag pari, manghilak dayon, ug busa gikan pa sa duyan, mahadlok na sila makakitag puti nga nawong.”

Natural, kay ang mga kolonyalistang Katsila mga mumu, ungo, ug bampira sa kinabuhi sa mga Pinoy. Ug ang mga prayle usa sa target sa rebolusyong Pilipino niadtong 1896. Pero, in fairness, naa pod bayay paring Katsila nga midepensa sa mga Pinoy. Ato ning hisgotan sa sunod isyu.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/02 September) — Ang Katsilang prayleng Agustinian nga si Gaspar de San Agustin adunay sulat niadtong 1720 nga nagdeskrayb sa mga Pilipino nianang mga panahona. Pagka negatibo kaayo sa pari sa iyang pagtana-aw ang mga Pilipino. Tanang daotang gawi ug batasan sa tawo iya na tingaling gihan-ok sa mga Pilipino. Apan, makatingala, tungod kay kon kabahin sa kababayen-an ang hisgotan, lahi ang iyang pagtan-aw.

Kon unsa kamarama kuno ang mga lalaking Pinoy, mao sab ang pagka buotan sa mga kababayen-ang Pinay. Niya pa, mas maayo ang pamatasan sa kababayen-an. Masulogton, mahigalaon, ug nagpakitag dakong pagmahal sa ilang mga bana. Maligdong sila sa ilang mga lihok ug pakig-estorya, ug mahadlok makabatig mga law-ay nga pulong. Dugang ni Prayle Gaspar, ang natibuok sa iyang hunahuna mahitungod sa mga babayeng Pinay mao nga sila honorable kaayo, ilabi na ang mga minyo nga mga babaye. Sa kaso sa mga Tagalog ug Kapampangan, dili kuno ka makakitag babaye nga mamaligya sa iyang kaugalingong lawas; dili sila pakawala sama sa makita sa ubang babaye sa laing rehiyon sa Pilipinas.

Ang mga babayeng Tagalog ug Kapampangan wala gyoy amor sa mga Katsila; ang ilang gusto mao ang kaangayan sa ilang kaminyoon sa ilang kaugalingong rasa. Panagsa ra gyod nga naay mahigugmag Katsila. Ug aduna pa silay laing kinaiya: dili sila ganahag kapre ug negro.

Komentaryo pa sa prayle, kon ang mga Indiyan sa Amerika dili sab unta ganahan og mga negro, dili unta magdaghan ang mga mulato (mestiso itom) didto sa Amerika, mga mabangis ug daotang rasa. Grabe kaayo pagka rasista kini si Prayle Gaspar, sa?

Hadlok gyod daw kaayo ang mga Pinay sa mga kapre ug negro nga mas maayo pa silang mamatay kay sa maliwatag itom. Sobra pod ning paria. Naa pa siyay komento: Sa laing bahin, ang mga babayeng Bisaya andam sa bisan unsa. Dili sila kaayo pilian. Andam kaayo sila mosugot sa bisan unsang tentasyon. Mosugot mo ana, mga Bisdak?

Padayon ta kang Prayle Gaspar: Ang mga babaye diyosnon kaayo ug sa kinatibu-an maayo silag gawi. Ang hinungdan niini tungod kay sila nahikot sa daghang trabaho, kay sa daghang mga balangay sila ang nagasuporta sa ilang bana ug mga anak nga lalaki, kinsa walay laing trabaho kondili maglaag, magsugal, ug magsuot og maayong sinina. Ang kalipay sa mga babaye mao ra ang pagsilbi sa ilang mga bana ug mga anak nga lalaki. Posturado kaayo ang mga lalaki samtang ang mga babaye simple kaayog pamisti.

Mao ni ang paghulagway sa uska Katsilang Prayle sa mga kababayen-ang Pilipina niadtong mga tuig 1720, hapit 300 ka tuig na ang milabay. Unsa na man ang hulagway karon sa modernang Pilipina sa tuig 2014?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Sumala sa tradisyong binaba, ang Zamboanga gikan sa pulong “saboan,” o tukon, nga nahimong “samboangan,” o dunggoanan. Gitawag usab kining Jambangan nga sa kadugayan nahimong Zamboanga. Ang mga lumad sa Zamboanga mao ang mga Subanon, mga tawong nagpuyo sa suba. Aduna usay mga Samal o Badjao. Sa wala pa ang mga katsila, ang Zamboanga ubos sa gahom sa Sulu. Tungod sa estratehikong lokasyon sa Zamboanga nga nahimutang sa tumoy sa Zamboanga peninsula, giyak-an ni sa mga katsila ug gitukorag kuta. Mao niy ilang panukaran sa pagpanulong ug pagkolonisa sa katawhan sa Mindanaw.

Ang unang kuta gitukod sa mga katsila sa Caldera Bay niadtong 1598, apan wala madugay, ila ning giabandona. Mibalik ang mga katsila niadtong 1635 ug gitukod ang Fort San Jose sa lugar nga karon maoy sentro sa Zamboanga City. Niadtong 1662, mialsa balotan ang mga katsila aron tabangan ang Manila kay gihulga nga sulongon sa piratang Insek nga si Koxinga.

Mibalik ang mga katsila sa Zamboanga niadtong 1718 human sa 56 ka tuig nga pagkawala. Nagtukod na sab silag kuta nga ilang ginganlag Real Fuerza de Nuestra Señora del Pilar de Zaragosa. Nakompleto ni sa tuig 1719 ug karon nailhan sa ngalang Fort Pilar.

Tungod kay ang garison sa Zamboanga daw usa ka balaraw nga mitaop sa teritoryo sa mga sultanato sa Jolo ug Magindanaw, nahimo kining target sa mga atake sa mga Moro. Sa wala pa mahuman ang unang kuta, gisulong kini sa kapin 5,000 puwersang Moro niadtong 1636. Apan tungod kay ang mga katsila adunay mga kanyon, napildi ang mga Moro. Daghan pang atake ang gilusad sa mga Moro apan walay milampos sa pagpukan sa kuta sa mga katsila.

Ang Zamboanga maoy nahimong sentro sa mga katsila sa Mindanaw. Mao ni ang ikaduhang kinadak-ang estasyong pangdagat human sa Cavite. Gikan dinhi, bisag asa manulong ang mga katsila aron manakop sa kayutaan sa mga Moro ug lumad. Klase-klaseng tribu ang nagsagol sa Zamboanga tungod kay gikan sa lain-laing lugar ang mga netibong sundalo nga girekluta o kaha gipugos pagpasundalo sa mga katsila. Nadugangan pa sila sa mga tawo nga gilabay sa Zamboanga, ang mga eksayl nga naay kasong kriminal o kaha politikal sa Luson o Kabisay-an. Aron sila magkasinabot, magkinatsila sila sa ilang estorya, ug kay dili lagi kahibalo, namugna ang dilang chavacano nga nakabase sa dilang katsila. Mao ni ang sinultian karon sa mga netibo sa Zamboanga.

Tungod tingali kay ang kadaghanan sa mga tawo sa Zamboanga nagtrabaho alang sa mga katsila ug nga gilibotan silag mga tribung kontra sa mga katsila, napugos sila nga mahimong loyal sa mga katsila. Wala kunoy nahitabong mga pag-alsa batok sa mga katsila sa Zamboanga. Kon aduna man, dili apil ang mga netibong Zamboangueno, kondili kadtong mga eksayl o kolono lamang. Busa sa munisipiyo sa Zamboanga nakadisplay ni nga berso: Espana con fe sencilla/ se confunde en un abrazo/ con esta valiente villa,/ que es un glorioso pedazo/ del corazon de Castilla. “Sinsero ug masaligon, gigakos sa Espanya kining lungsod nga maisog, usa ka bahin sa kasingkasing sa Katsila.”

Hinuon, niadtong rebolusyon sa naghinapos nga dekadang 1890, miulbo usab ang pag-alsa sa Zamboanga. Sa kataposan, ang mga molupyo sa Zamboanga mitapon ra sa katawhan sa tibuok kapupud-an aron palagpoton ang mga banyagang katsila. Si Vicente Alvarez maoy nangulo sa maong pag-alsa. Gipili siyang unang presidente sa rebolusyonaryong gobyerno sa maong siyudad.

Mipuli ang mga amerikano isip kolonayser sa Pilipinas. Dinhi sa Mindanaw, ilang gihimong kapital ang Zamboanga sa Moro Province nga naglangkob niining lima ka distrito: Zamboanga, Lanao, Sulu, Cotabato, ug Davao. Ang labing mauswagon niining lugara mao ang Zamboanga. Dinhi naglingkod ang gobernador sa Moro province ug dinhi usab nakabase ang ilang kinadak-ang armadong puwersa sa Mindanaw.

Kulba ang rekord aning mga puwersang kano sa unang mga tuig sa ilang pagsakop diris Mindanaw. Sa Jolo, kapin 500 ka mga tigulang, babayeg, bata nga midepensa sa Bud Daho ang ilang gimasaker, samtang sa Davao del Sur, naglusad silag huwes de kutsilyo batok sa mga Lumad isip panimalos sa pagkapatay kang Davao District governor Edward Bolton niadtong 1906.

Sa paglabay sa panahon, midaghan ang mga setler sa Zamboanga peninsula, ilabi na gikan sa Cebu, ug busa sa hinay-hinay ang dakong bahin sa Zamboanga binisaya nag sinultian. Apan ang mga dako-dako sa lungsod naningkamot aron ipatunhay ang chavacano. Sa TV (ug sa ilang radyo?) karon sa Zamboanga, chavacano ang gamit sa ilang pagbalita. Daghan na sab ang mogamit og chavacano sa mga molupyo, bisag bisaya silang dako.

Pag-abot nimo sa ilang tugpahan, tagboon ka niining anunsyo: “Zamboanga, the only Latin City in Asia.” Dugang ni sa iyang bansag isip siyudad sa mga bulak.

Gawas sa Pasonanca Park, ang usa sa mga lugar nga bisitahonon sa Zamboanga mao ang Fort Pilar, ang karaang kuta sa mga katsila. Gihimo na kining museyo. Ang labing pamosong parte niini mao ang pinabugdong bahin sa pader nga naghulagway sa imahen sa Nuestra Senora del Pilar de Zaragosa. Nabaniog nga milagroso ang maong imahen, ug dili lamang mga Kristiyano, kondili hasta ang mga Muslim ug Buddhist, moduaw sa maong lugar aron makadawat og kabulahanan kondili man milagro gikan sa Birhen sa Pilar.

Bisan sa panahon na sa republika, ang Zamboanga mao gihapon ang kinadak-ang base sa Southern Command sa Philippine Army, nga karon nabahin na ngadto sa duha: ang una nakabase gihapon sa Zamboanga, samtang ang ikaduha nakabase sa Dabaw. Unta lain na ang mga kontra nga pakigbatokan sa atong sundalo dihas Zamboanga, apan daw gi-replay lang nato ang atong kasaysayan. Kay ang ilang kontra mao lang gihapon tong mga sakop sa tribu nga kaniadto misukol sa mga katsila ug amerkano.

Makasubo palandongon nga sa palibot sa Zamboanga (ug sa ubang dapit sa Mindanaw) nagpadayon ang kagubot. Matag karon ug unya kalit lang moulbo ang kasamok, nga nanukad sa dugay nang mga mulo sa mga tumindog dinhing dapita.

Sa laktod, daghang mga Moro ang wala malipay sa ilang kahimtang sa Pilipinas, ug kusog gihapon ang demand alang sa ilang kaugalingnan.

Sa komperensyang gitigayon niadtong 2 Mayo 2007 sa Ateneo de Zamboanga nga gipasiugdahan sa tulo ka reliyohosong grupo, ang Heswita, Marist, ug Oblate, namensyon didto nga ang tanang solusyon sa pagsulbad sa kagubot wala maghimpos. Pipila na ka peace talks ang gihimo ug pipila na ka peace agreements ang nalatid, apan hangtod karon, gubot lang gihapon sa Mindanaw.

Ang mga partisipante sa komperensya gikan sa mga kolehiyo ug unibersidad nga gidumala niining mga relihiyoso. Ang ilang tumong: Sa unsang paagi nga ang akademya makatabang sa pagpatunhay sa kalinaw sa Mindanaw.

Usa ka obserbasyon ang sa tan-aw nako importanteng palandongon: walay usa ka kailhanan (kun identity) ang Mindanaw. Dili kita usa ra ka katawhan. Nabahin kita sa tulo ka dakong grupo: settler (Kristyano), Moro, ug Lumad. Kining tulo ka dakong grupo nabahin pa gyod ngadto sa pipila ka grupo. Pananglit, ang Moro nabahin ngadto sa Tausug, Magindanaw, ug Maranaw.

Ang mayoriya karon mao ang settler/Kristyano. Ang pangutana, hangtod asa kutob ang ihatag natong mga mayoriya sa mga demand sa Moro? Unsay atong panlantaw mahitungod sa otonomiya ug sesesyon alang sa mga Moro? Ang mga tubag niini maoy mohukom kon magpadayon o dili ang kagubot diris Mindanaw.

Kanus-a kaha nato makita ang streamer nga motagbo nato sa tugpahan sa Zamboanga nga nag-anunsyo: “Syudad sa Kalinaw?” (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka propesor sa Ateneo de Davao University. Usa siya ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

          Berto: “Haing planeta man ka gikan, Pre?! Mao nay unod sa tanang balita ron, unya wala ka masayod?”           

Sa ilang paminaw, daw wala pa mahuman ang selebrasyon sa Kadayawan Festival. Kining Kadayawan ginasaulog og pito ka adlaw sa tunga-tunga sa Agosto isip pasalamat sa kaabunda sa klase-klaseng mga produkto sa dakbayan.

Ang durian mohapak og gikan 18 pesos hangtod 25 pesos ang kilo, Ang rambutan ug lansones 20 pesos, ug motidlom gani ngadto sa 10 pesos ang kilo; samtang ang mangosteen nga usahay mosaka ngadto sa 80 pesos karon beynte na lang.

Kulang na lang ang booths sa PTA grounds ug ang ubang mga aktibidades, sama sa indak-indak sa kadalanan, floral parade, mga contest, ug mga mabulokong kostyum sa mga Lumad, ug daw nagkadayawan lang gihapon diri. Morag walay undang ang pasalamat sa mga molupyo kay wala poy undang ang pag-abot sa mga prutas gikan sa kabukiran.

Ambot unsang lugar sa Pilipinas ang makatupong sa kaabunda sa Dabaw kon prutas ang hisgotan. Posibleng Jolo? Dugay nang nainila ang Jolo nga tig-export og mga prutas, ilabi na sa mangosteen ug lansones.

Gibalita to nga didtos Jolo ang mangosteen tag 5 pesos ang kilo? Ang durian kuno tag 10 pesos ang buok (dili kilo, kondili usa ka tibuok durian?!) Mas barato tuod kaysa presyo sa Dabaw.

Pero kining mga taga Dabaw dili gyod palupig. Ilang ipanghambog nga ang ilang durian maoy kinalamian sa tanan! Misikat kaniadto ang chanee variety nga durian gikan sa Thailand pero dili mamalit ang mga Dabawenyo niini kay dili kuno lami. Mora ra kunog kamote nga nanimahong durian ang lasa.

Mas pabor ang mga Dabawenyo sa netibong durian kay dili malupigan ang kalami, ilabi na ang malagkit variety. Ang labing kinaham mao ang mga durian nga gikan sa Sirib, Calinan. Kon makatayming kag gikan sa mga century-old nga punoan, wow!

Gawas sa chanee ug mga netibong variety, naa pay ubang variety ang durian, sama sa montong, cobb, puyat, ug arancillo. Kining arancillo maoy gipangita sa mga ungo sa durian kay daghag unod ug mosukol sa lasa sa netibong durian nga kinahanaglan pait-pait gamay.

Sa laing bahin, ang netibong lansones giatbangan og Jolo variety ug Thai variety nga duco ug longkong. Ang Jolo lansones usahay sama kadagko sa itlog sa pato ug adunay dagkong lusok ug dagkong liso. Dili kaayo lamian ang mga Dabawenyo niini, mao tingaling mas barato ni. Kon maimprub pa ang lami sa Jolo variety, lagmit moklik gyod ni.

Ang duco tam-is, dili pait ang liso, ug dili tagokon. Pero naay ubang duco nga daghag liso. Wala pa ko katilaw og longkong variety. Lami sab kuno. Apan kay menos pa ang nananom og longkong, 80 pesos ang kilo niini.

Sa akong kabahin, pabor gihapon ko sa netibong lansones. Pero tan-awon nato asa niining mga variety ang molahutay sa panilaw sa mga Dabawenyo.

Kinsay magdahom nga moawas sab ang mga mangosteen sa kadalanan sa Dabaw? Sa mga tuig 1630, makita lang ang mangosteen sa Jolo, apan karon malamposon kining misanay sa Dabaw.

Kon ang durian mao ang “hara sa mga prutas,” ang mangosteen mao ang giilang “prutas sa mga bathala.”

Morag angayan lamang nga mosanay ang mangosteen sa Dabaw kay ang Dabaw maoy giilang “hardin sa mga bathala.”

Mao nay gibansag sa mga Amerkanong sundalo sa Dabaw dihang giokupa nila ni niadtong 1899. Nahingangha sila sa katabunok sa yuta kay bisag unsa kunoy itanom, motubo.

Sa panahon sa ilang kamandoan, giugmad sa mga Amerkano ang dinagkong plantasyon sa abaka ug lubi sa Dabaw. Ang boom sa abaka mao ang nag-enganyo sa mga Hapon ug ubang settler nga moanhi sa Dabaw. Niadtong mga tuig 1930, kapin 17,000 ka mga Hapon ang nagpuyo sa Dabaw.

Dihang wala na mauso ang pisi nga abaka, ang gipuling tanom mao ang saging Cavendish (kaamgid sa bungan variety). Pang-export ni. Maayo ra sab kay dili lamian ang mga Dabawenyo sa Cavendish. Hangtod karon, walay undang ang pagpalapad sa mga plantasyon sa Cavendish diris Dabaw.

Gawas sa nahisgotan na sa taas, naa sab ang buongon, mangga, pinya, papaya, nangka, labana, marang, ug atis.

Makahinumdom ko, sa gamay pa ko, sa mga prutas nga baluno, kandiis, ug kalape. Pupanagsa na lang ko makakitag kalape nga bunga sa uway, pero wala na koy makitang baluno (bawno) ug kandiis.

Dili lang prutas ang produkto sa Dabaw. Naa say klase-klaseng bulak ug ornamental plants. Ug ang mga orchid! Ang waling-waling! Gawas sa Baguio City, unsang syudad ang makig-indigay sa Dabaw kon padaghanay sa bulak ang hisgotan? Dugay na niyang nailog ang titulo nga “syudad sa mga bulak” gikan sa Zamboanga!

Sa panahon pa sa katsila, nakita na ang dakong potensyal sa Dabaw. Bisag dako pa kaayo ning lasang, mao ni ang gisulat ni Fr. Saturnino Urios niadtong 1893:

          O Dabaw, sa bahanding gibatonan niini karon, dili madugay nga mahimo

          kining labing maayong probinsya sa Mindanaw. O mga anindot nga walog

          sa Dabaw, mga palarang luok sa Dabaw ug Sarangani! Tabunok ang imong

          kayutaan, tin-aw ang imong katubigan, ug daghang molupyo ang mosanay

          sa imong sabakan.

Mao sab ni ang nakita sa mga Amerkano, ug busa ilang gitawag nga hardin sa mga bathala ang Dabaw. Sulat pa sa Amerkanong planter nga si Capt. James Burchfield sa pag-abot niya sa Dabaw niadtong 1900-1901:

          Nakita namo ang yuta nga 10 ka tiil ang giladmon, tabunok nga yutang

          bolkanhong abo, diin motubo ang bisan unsang motubo sa tropiko. Nakita

          namo ang kayutaang maayo kaayo pagkatubig, usa ka dakong rehiyon palibot

          sa Golpo (sa Dabaw) nga adunay mga sapa-sapa sama kadaghan sa agianan

          sa mga binaw.

Sama sa ubang dapit sa Mindanaw, kining Dabaw nahimong labayanan sa mga eksayl gikan sa Luzon ug Kabisay-an sa panahon sa katsila. Gisundan sila sa mga Amerkano, Hapon, ug ubang settler. Silang tanan, lakip ang mga Lumad nga mao ang orihinal nga molupyo, maoy nakapalambo sa Dabaw ug gihimo kining tinuod nga hardin sa mga bathala.

Ang ilang kakugi maoy nakapausab sa dagway sa Dabaw.  Karon ang Dabaw maoy giilang labing maayong puy-an nga syudad sa Pilipinas — the “most livable city” in the Philippines.

Reaksyon: “Maayong adlaw diha kanimo, nakabasa kos imong panulat sa Mindanews didto sa blog sa akong amiga nga taga Pikit ug nalingaw kaayo kong nagbasa… Ako si Sinbad Maurin nga taga Pikit, Cotabato. Walay mga newspapers nga baligya diri sa among lugar ug karon pa sad ko nasayod nga naay Mindanews. Bisan og sa blog lang ko nakabasa nagpasalamat gihapon ko sa Dios nga adunay sama kanimo nga makahatag og mga katin-awan sa panghitabo nga nagapalibot kanato.”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)  

Naikag na hinuon kong mobasa sa maong libro ug tinuod nga molutaw ang mga temang incest ug panapaw kun adultery sa mga sugilanon diin ang mga karakter mga Tibetan. Apan kay exposed ko sa nagkadaiyang balasahon, dili ko segurado kon mouyon ko sa panlantaw sa gobyerno sa Tsina nga bastos ug malaw-ay ang libro.

Dayag na lang, supak gyod ko nga idili ni. Aw, tingali lahi kog sukdanan. Pero, alang kanako, dili ni ang tipong basahon nga maka “arouse.” Hinunua, maka “depress” ni nga basahon, sama niining eksena:

        Kon mangahubog sila (ang duha ka magsuong lalaki nga minyo sa usa ug parehong babaye),             mabati sa mga taga baryo ang singgit ni Myima (ang asawa) tibuok gabii. Nakita pa gani ang             manghod nga igsuon nga nakighilawas kang Myima samtang kini nagsakay og kabayo gikan sa             Templo sa Wangdan. Mapdos si Myima niadtong higayona.

Ang labing grapikong eksena sa libro mao ang paglarawan sa sex act sa relihiyosong ritwal nga gitawag og Pakighiusa sa Duha ka Lawas tali sa usa ka birhen ug usa ka monghe.

        Wala madugay, gibati niya ang mahait nga sakit taliwala sa iyang mga paa ug ang makatuok             nga gibug-aton sa lawas nga nagadat-og kaniya. Sa iyang paminaw, ang babaye nga nahigmata         sulod sa iyang lawas  pipila pa lamang ka oras ang milabay hinay-hinay nga gibitas-bitas. Miligid         siya ug mikurog samtang si Labrang Chantso milihok paubos ug pataas ibabaw kaniya. Mora             siyag naglutaw sa itom nga lungag…

Sa akong pagsabot, kining ritwal mao ang perpektong unyong espiritwal tali sa usa ka lalaki ug babaye nga kalagmitan ipakita sa posturang tantric yoga diin ang babaye naggakos ug naglingkis sa iyang mga tiil palibot sa usa ka lalaki nga naglingkod sa lotus position. Giingon sa sugilanon nga ang ritwal nagsimbolo sa panaghiusa sa kaalam ug kapuangod. Apan sa kamot ni Ma Jian, kining ritwal nahimong usa ka makalilisang nga kasinatian sa usa ka batan-ong babaye kansang kaputli gipusgay sa usa ka tigulang nga mongheng bahog ginhawa. Sa kataposan kining babayhana nabagtok sa kabugnaw samtang naghimog laing ritwal sa yelong sapa. Ang eksena sa kamatayon lunlon mahikang reyalista (magic realist):

        Naghayang siya, napilit sa yelo nga nagbanig sa sapa. Mga mabugnaw nga silak sa Adlaw                 midigo kaniya sa hanap nga kahayag. Ang tanan nagtutok sa iyang mga organo nga nanglutaw         sa iyang sihag nga lawas. Usa ka isda nga nakakitkit pasulod sa iyang patayng lawas                         nagsalom-salom sa iyang tinae.

Dihang gi-ban ang libro isip pornograpiya, mga yanong tawo sa Tsina nakyuryos sa pagbasa niini. Ang uban naghimog piniratang kopya pinaagi sa panulat sa kamot. Ambot, na-arouse kaha sila ni Ma Jian?

Apan mas importante kanako mao ang isyu sa “pagdaot sa dungog” sa mga Tibetan, sumala sa akusasyon sa gobyerno sa Tsina. Kon basehan nako ang mga sugilanon ni Ma Jian, makaingon gyod ko nga ang mga Tibetan madagmalon sa ilang kababayen-an ug nga sila nagpuyo ubos sa usa ka malisod ug brutal nga kinabuhing dominado sa mga primitibo ug masokistang ritwal. Nasayod ko sa gitawag nga sky burial diin ang patayng lawas tadtaron ug ipakaon sa mga buwitre, apan sa sugilanon ni Ma Jian, iyang gitahi sa ritwal ang sugilanon ni Myima kinsa gibaligya dihang bata pa, unya gipanguwagan sa iyang ama-ama, ug gipaminyo ngadto sa duha ka luog nga magsuong mangulata kaniya. Namatay siya sa hemorrhage sa pagpanganak; ang bata tua pa sa iyang sabakan dihang “gilubong” siya sa langit. Ang amahan sa bata dili baya bisan asa sa magsuon kay si Myima nagbaton og hinigugmang Insek nga sakop sa mayoriyang Han.

Sa akong pagsabot, kon modila ta (“stick out one’s tongue”), nanungog ta, o nakatamay ta, o kaha nagmasinupakon ta. Abi nakog ang tumong ni Ma Jian sa iyang mga sugilanon mao ang paghagit sa censorship sa Tsina. Apan sa iyang libro mismo iyang gitin-aw ang kahulogan sa iyang titulo: ipagawas ang imong dila aron eksaminon sa doctor. Isip usa ka Buddhist, miadto si Ma Jian sa Tibet aron mangitag kaluwasan, apan didto diay sa sagradong yuta, si Buddha mismo dili makaluwas sa iyang kaugalingon kay kining lugara hingpit usab nga gikontrolar sa Chinese Communist Party.

Apan nganong ngilngig man ang tema sa iyang mga sugilanon? Iyang patin-aw, “… ang mga Kasadpanon (Westerners) naga-idealize sa mga Tibetan isip mga malumo ug diyosnong mga tawo nga wala mantsahi sa talamayong mga tinguha ug kahakog. Apan sa akong kasinatian, ang mga Tibetan mamahimong korap ug brutal usab sama kanato. Kon ibayaw nato sila gihikaw nato kanila ang ilang humanidad kun pagka tawo.”    

Ang reaksyon batok sa naturalistang panulat ni Ma Jian naggikan sa gobyerno sa Tsina. Unsa kahay reaksyon sa ordinaryong mga Tibetan sa mga sugilanon? Sa Pilipinas, ug sa ubang nasod, daghang mga magsusulat ug ubang alagad sa arte ang karon nagmatngon na sa ilang paglarawan sa mga minoriya. “Cultural sensitivity,” mao nay mga pulong.  Unsaon man paglarawan sa usa ka magsusulat gikan sa mayoriya ug dominanteng kultura ang ilang mga minoriya? Unsaon man pagbalanse sa artistikong kagawasan ug pagbati sa mga minoriya?

Kon atong giakusahan ang mga Kasadpanon sa sala nga Oryentalismo, buot ipasabot, ang negatibo ug makadaot nga paglarawan sa mga Asyano, dili ba posible nga ang mga magsusulat gikan sa dominanteng kultura makahimo usab og sala nga minoritismo?  Ang negatibong pagsulat ug paglarawan sa mga minoriya?

Si Ma Jian gikan sa mayoriyang Han, ug base sa akong limitadong kontak sa mga Insek, kadaghanan kanila nag-isip sa mga Tibetan nga “ubos nga matang sa Insek.” Naka-estorya kog usa ka Insek nga paring Katoliko gikan sa Beijing ug mao usab kanay iyang panlantaw. Anti-komunista tuod siya, pero una sa tanan, Insek siya nga Han, mapasigarbohon sa ilang superyor nga kultura.

Apan ang nakalahi ni Ma Jian sa ubang Insek mao nga nagtuo siya sa dili-kapugngang pagbulag sa Tibet gikan sa China. Hugot niyang gikondena ang padayong kontrol sa Beijing ngadto sa Tibet nga misangpot na sa 1.2 ka milyong kamatay gumikan sa panghasing politikal, pamiriso, tortyur, ug kagutom sukad 1949. Nagtuo ako nga sa iyang kasingkasing si Ma Jian misimpatiya sa kawsa sa mga Tibetan, apan angay siyang magmatngon sa minoritismo. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Sukad gipasa-pasa ang sulo (torch relay) gikan sa Tsina, ug pagsindi niini sa syudad sa Olympia sa Gresya, ug pagdala niini sa lain-laing syudad sa kalibotan hangtod nga moabot og balik sa Beijing, nag-isig gimikay sab ang mga aktibista ug ubang kritiko sa Tsina. Ang labing nakadani karon og news mao ang mga tigsuporta sa Tibet kay naningkamot gyod silang guboton ang torch relay aron ipahinumdom sa mga tawo ang pit-os nga kahimtang sa Tibet.

Nahitabo kining pagsulay pagsamok sa torch relay sa mga syudad sa Paris ug London. Daghang aktibista sa human rights sa ubang nasod nagpakita usab og suporta sa mga Tibetan. Naa gani mga demonstrasyon sa mga embahada sa Tsina aron molanog ang isyu sa kahimtang sa Tibet.

Ang mga sakop sa PEN International (Poets and Playwrights, Essayists, and Novelists) naglusad usab og malinawong protesta pinaagi sa usa ka poem relay aron masayod ang kalibotan sa kahimtang sa piniresong mga magsusulat sa Tsina.

Hangtod karon ugod, bisan sa dakong tikang sa Tsina sa natad sa ekonomiya, higpit lang gihapon ang pagpadagan sa katilingban sa ilang gobyerno. Limitado o  kaha wala pa ang gitawag nga bukas nga demokrasya.  Daghang bawal. Bawal mag-organisa. Bawal mopadayag og mulo. Bawal magrali. Bawal mosaway sa gobyerno.

Bawal ni, bawal na.

Kon mosulat ka nga dili hiangayan sa gobyerno, dili lang kay ma-ban ka, kondili posible pa gyong mapreso ka. Morag ubay-ubay sab ang mga magsusulat nga gipreso sa Tsina. Usa niini si Shi Tao. Kini si Shi Tao naay gisulat nga balak nga nag-ulohan og “Hunyo.”

Ang unod sa “Hunyo” mao ang nahitabong Masaker sa Tien An Men Square niadtong Hunyo 4, 1989. Niadtong panahona, moabot og 10,000 ka estudyante, batan-on, mamumuo, ug intelektuwal ang nagsit-in sa Tien An Men aron modemanda sa reporma sa gobyerno. Nagsugod ang protesta nianang Abril pa, ug kada adlaw nagkadaghan ang moapil sa protesta, dili lamang sa Beijing kondili hasta usab sa ubang syudad sa Tsina.

Bisag unsaon pagwarning sa gobyerno, dili mopahawa ang mga demonstrador, ug niadtong Hunyo 4, gikahig sa mga tanke de gera ang Tien An Men. Nagkalain-lain ang taho kon pila ang namatay nianang adlawa. Ang tala sa gobyerno sa Tsina 200-300 ang namatay, sa New York Times 400-800, ug ang Chinese Red Cross ug mga asosasyong estudyanteng Insek 2000- 3000. Misunod ang nationwide crackdown diin daghan ang giaresto. Ang mga sakop sa Partido Komunista nga misimpatiya sa mga demonstrador gi-house arrest.

Sa poem relay, ang balak ni Shi Tao nga “June” basahon sa tagsa-tagsa ka chapter sa PEN International nga gihubad sa lain-laing pinulongan sa tibuok kalibotan. Ang poem relay nagsugod niadtong Marso 25. Kon hain mahitabo ang torch relay, didto usab mahitabo ang virtual poem relay kutob sa naay chapter sa PEN.

Kining hinubad nga mga balak girekord ug busa madunggan sa nagkalain-laing lengguwahe sa kalibotan. Kadtong gusto mosubay sa inadlaw-adlaw nga dagan sa poem relay mahimong molink niini: http://www.penpoemrelay.org/

Sa Pilipinas, ang “Hunyo” ni Shi Tao nahubad ngadto sa Tagalog, Ilocano, Kapampangan, Chavacano, Ilongo, Kinaray-a, Cebuano, ug Matigsalog.

Mao kini ang hubad ngadto sa Ingles, Bisaya Cebuano, ug Matigsalog:

June
By Shi Tao
As translated by Chip Rolley, Sydney PEN

My whole life

Will never get past “June”
June, when my heart died
When my poetry died
When my lover
Died in romance’s pool of blood

June, the scorching sun burns open my skin
Revealing the true nature of my wound
June, the fish swims out of the blood-red sea
Toward another place to hibernate
June, the earth shifts, the rivers fall silent
Piled up letters unable to be delivered to the dead

Hunyo
ni Shi Tao
Cebuano (Philippine language) translation by Macario D.Tiu, Philippine PEN

Ang tibuok kong kinabuhi

Dili makalabang sa Hunyo
Hunyo, dihang namatay ang akong kasingkasing
Dihang namatay ang akong balak
Dihang ang akong hinigugma
Namatay sa romansang baganaw sa dugo

Hunyo, gibuka sa makapasong Adlaw ang akong panit
Nagbutyag sa tinuod nga kinaiya sa akong samad
Hunyo, misalom ang isda sa dugoong-pula nga dagat
Padulong sa laing dapit aron matulog
Hunyo, ang kalibotan miirog, mihilom ang mga sapa
Nagtipun-og nga mga sulat nga dili mahatod ngadto sa mga patay.

Hunyo
Ni Shi Tao
Matigsalog (Philippine language) translation by Dadong A. Gumatao

Kas kod-din natim-man no goynawa

Konog pakalapas to Hunyo
Hunyo sikas namatoy ka pusong ku
Sikas namatoy kas kod-din pogpanangansangan
Sikas igkaalihan ku
Namatoy to romansa’t balan-ow no langosa

Hunyo, sikas oglayab-layab no aldow nog pakatutung to kod-din laplap
Impalopow ka malohot no batasanon to kod-din pali
Hunyo, onlumbuk kas ngalap to langosang-malalab no dahat
Paandiyo to duman ingod ko-ondii sikandan og-ulop
Hunyo, kas ingod onwoil-woil, poonong-onong kas bo-uhon
Nalibliburung kaso mongo suwat no konog pakaatod
Diyo to mongo minatoy.

Si Dadong A. Gumatao usa ka fourth year student nga BSEd major sa History sa Ateneo de Davao University. Ang Matigsalog usa ka lumadnong komunidad sa Davao ug Bukidnon. Ang ilang populasyon gibana-bana sa 15,000.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Said he: “For the first time in my life, I’m going to volunteer to serve our country. I’ve never done this before. Not even during the Second World War. But now, I’m going to do it.”

“Volunteer to do what?” I asked.

He said he was going to volunteer to become a soldier and defend the Republic of the Philippines. The Moros, he said, want to dismember the country, and he will never allow it.

I asked: “Why, what’s your interest in Mindanao? Do you have relatives there? Are you doing any business there?”

He said: “What do you mean do I have interests in Mindanao. I’m a Filipino. I’m protecting my country.”
“Protect it from whom?” I asked. “Who’s invading us?”

My Zamboangueño writer friend chimed in. He said: “We Zamboangueños have always considered the Moros our enemy. For centuries they’ve been trying to get Zamboanga and for centuries we’ve been fighting them off. Zamboanga is ours. We will never give it to them.”

“How about the Ilocanos? Do you consider any part of Mindanao, yours?” I asked the Ilocano.

“As a Filipino, I do,” he answered without hesitation.

Further questioning showed my Ilocano friend had no personal stake in Mindanao. He had no relatives in Mindanao, he had no business concern in Mindanao, and he had no plans to settle in Mindanao. He was simply operating from the framework of being a Filipino citizen whose duty it is to defend the motherland from any threat.

But the Zamboangueño’s reaction was gut level. Zamboanga was his home and he will not give it to anybody. He felt and knew deep in his bones that as a Zamboangueño, he owns Zamboanga.

So I asked, “What if the Moros don’t include Zamboanga? What if they will claim only those that they own? That is, areas that have an all-Moro population, areas that have no other claimants except the Moros?”

He said that is difficult to determine, almost impossible. I cited Jolo Island, where the native population is Tausug Moro. “They’re not stealing it from anybody, are they?” I asked. “If Zamboanga belongs to you, then Jolo belongs to the Tausugs. Agree or disagree?”

After some thinking, the Zamboangueño writer said: “Well, okay. That I will concede. The Tausugs do own Jolo.”

But he resisted the idea of dividing the big island of Mindanao itself to give way to the Bangsamoro. He said the population is so mixed up it is impossible to separate the different tribes from each other, not to mention the settlers who have penetrated deep into the original tribal territories.

“You mean,” I asked, “there are no areas that have Maguindanao or Maranao majority?”

He conceded that indeed there are still areas in Mindanao where the Moros constitute the absolute majority. But he feared they might demand more territory. What if, I followed up, they only want to get what is theirs? He said delineating the boundaries would be very difficult. To which I agreed. But I said, isn’t it better to break our heads at the negotiating table rather than at the battlefield? And he said,

“Okay, I’m listening.” So, at least he was now open to negotiate what is “theirs” and what is “his.”

The Ilocano writer, meanwhile, merely listened as I probed into the Zamboangueño’s positionality. I wondered what other framework, political theory, or social doctrine my Ilocano friend was going to cite to strengthen his resolve to bear arms and fight the Moros in Mindanao.

The Ilocos is too far away. The Moros are not claiming the Ilocos. But apparently the idea that he was a Filipino and that Mindanao is part of the Philippines was enough to stir up his nationalist sentiments, and so at age eighty or ninety he is ready to go to battle to save the territorial integrity of the country..

Not surprisingly, my students in Discourse Analysis had varied reactions to the text of the MOA-AD. One Davao-born student of mixed Lumad and settler parentage couldn’t imagine dividing the Philippines, certainly not Mindanao! She wouldn’t give an inch of territory to the Moros because, she was very sure, t
hey would demand more. They might include Davao, where the Moros have an infinitesimal presence.

“Kung ayaw nila sa Pilipinas, paalisin sila, paalisin!” she said. When told that the Moros are natives of Mindanao, she seemed surprised. But her bottom line was that any arrangement with the Moros should be within the framework of the Republic of the Philippines, not outside it.

In that class I also had a mainland Chinese student whose position on the Moro issue mirrored his view on Tibet, which matched the view of the Chinese government — Tibet belongs to China, and the Tibetans are Chinese. I pointed out to him that the Tibetans do not consider themselves Chinese; they dress differently, they have a different language, and a different religion. “No, no,” he said. “They are Chinese.
They are not Han Chinese. They’re a different kind of Chinese. But still Chinese.”

I said, “Okey, the Tibetans say they are Tibetans and not Chinese. And you say, they are Chinese. Who decides their identity?” And my mainland Chinese student said, “Okay, you don’t agree, then fight! Let’s fight.”

He didn’t mean me and him, he meant the opposing parties – the Chinese government and the Tibetans.
“Fighting decides identity issues?” I asked. “Of course,” was his quick reply.

I was rather surprised by his hawkish stance and power talk, but on reflection, it’s actually the same thinking that animates government policy on the Moro issue as expressed in the total war policy, all-out war policy, and what other war policy to defend such noble principles as constitutionality, territorial integrity, national sovereignty, etc. It’s the same stance taken by my Ilocano friend.

But not all of my students had a statist, Filipinist position. Surprisingly a Manileño was all for giving the Moros their own territory. He didn’t worry at all about the constitution and other legal complications, the problematic territorial division, the economic viability of a bangsamoro republic. Or whether the new political entity should be merely autonomous, part of a federation, or completely independent. What he worried about is whether that will buy peace in Mindanao. “If they’re not Filipinos, then they’re not Filipinos,” he said. “And if it’s their territory, then it’s their territory,” he added.

My Manileño student’s attitude reminded me of an interesting incident at an international conference I attended several years ago. A hefty woman in her brilliant sari suddenly stood up when a diminutive man who looked southeast Asian – he could pass for a Filipino, Indonesian, or Thai – introduced himself as a Naga to the entire body.

“What do you mean you are Naga. You are Indian!” the woman boomed indignantly.

“I am not Indian. I am Naga!” the Naga man said defiantly.

This exchange went for about a minute or so, with the tall Indian woman getting more agitated, and the short Naga man standing his ground. “I am Naga. I am not Indian,” he insisted with his chin up.
So we had this curious spectacle of a tall mixed Aryan-Dravidian, typically Bombay-looking woman staring down at a small Tibeto-Burmese Naga man who proudly insisted he was not Indian but Naga.

Finally, the Indian woman said: “Okay, if you are Naga, show me your passport that proves you are Naga. Show me your passport.”

The man, of course, could not show his Naga passport, and so the Indian woman sat down in triumph. But the Naga man said: “With or without a Naga passport, I am Naga.”

Political scientists know the nature of the conflict between the Indian and the Naga. The Indian woman was working within a political framework – the framework of a legal, internationally recognized, citizenship identity as proven by her passport, while the Naga was operating within a social framework — his ethnic, minority nationality identity that has no legal, national, or state personality under international law.
Like the Nagas of northeastern India, the Moros have no passport to show they are Moros. But they insist they are Moros, not Filipinos. Who decides what their identity should be, and how is it to be decided? Do we insist that they are Filipinos because they live in a territory internationally recognized as part of the Philippine Republic? Do we want to go the way my mainland Chinese student has suggested? “You don’t agree, then fight!”

In fact, our government has followed that route for a long, long time already, following a policy instituted by the Spanish and American colonial governments. For decades now, hundreds of thousands have been killed, and thousands upon thousands more have been displaced in pursuit of that policy, adding to the misery of people already burdened by poverty and underdevelopment.

Government is an impersonal, almost abstract entity, but at bottom it is still composed of people who are supposed to represent the will of the majority. I wonder, does the government position on the Moro demand represent the thinking of the majority of Filipinos? Do majority of the Filipinos insist that Moros are Filipinos?

If so, how do we explain the fact that a lot of Filipinos themselves do not want to be Filipinos? Indeed, thousands have resigned as Filipinos or are planning to resign as Filipinos and migrate abroad. Why do they want the Moros to become Filipinos? It seems to me many Moros do not want to be Filipinos, but they do not want to migrate, either. They just want to stay in their own homeland and have control over it.

That Mindanao continues to bleed reflects the fact that all approaches and solutions that have been tried so far have failed to solve the fundamental issue of the Moro’s demand for a homeland of their own. This is a centuries-old dream that refuses to die, and those of us who struggle for peace in Mindanao should confront it squarely if we want peace in our country..

The conference theme counterposing sovereignty and autonomy seems to do just that, but may I add another perspective? The term sovereignty carries with it a concatenation of weighty principles such as constitutionality, inviolability of territorial integrity, nationalism, etc. As we have seen, these principles are upheld not only by government, but also by a host of individuals who will volunteer to defend them.

On the other hand, autonomy is only one option of another fundamental principle: the people’s right to self-determination. The concept of people carries with it a concatenation of weighty principles such as identity, ethnicity, homeland, and nationhood. As we know these principles act as powerful motivators to many people to volunteer to fight, not only in Mindanao, but also all over the world. Furthermore, we know that when conditions are ripe, these people will push the right to self-determination to its logical conclusion: secession and the formation of a new, independent country.

Autonomy can be accommodated within sovereignty. But secession directly challenges an existing sovereignty because it seeks to become another sovereignty. As we know, that is the reason why the map of the world keeps c
hanging. It is identity politics at work.

There are a thousand and one issues that can be discussed and explored about the Mindanao conflict. But I suggest that we should begin with confronting our own individual position on the core issue of the identity assertions of the Moros. The first question is, do you accept that the Moros are not Filipinos, even if they are inhabitants of the Republic of the Philippines? The second question is, if they are not Filipinos, are they entitled to their own homeland?

Obviously a negative answer means maintaining the status quo. In effect, it is taking the position of my mainland Chinese student: fight. And like my Ilocano friend, it means willingness to volunteer to defend the constitution, national sovereignty, and the country’s territorial boundaries. It means war.

I suggest that an affirmative answer, although fraught with many dangers, provides hope for genuine peace. Like my Zamboangueño friend, we must be willing to break our heads at the negotiating table to determine what is “theirs” and what is “mine.” We must be willing to reimagine a new Philippines. And we must be aware how difficult that is. For one, we have to ensure that the rights of the Lumad communities and settler communities in the affected areas are protected. Our Moro brothers must be made aware that if Moros do not want to be Filipinos, many Filipinos, including Lumads, do not want to be Moros too. Or to be precise, they do not want to acquire a Moro citizenship in a Bangsamoro Republic. If we respect each other’s rights, there will be peace in our land and hopefully all of us can attend to the urgent tasks of eradicating poverty and breaking underdevelopment in our respective homelands.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.phThis e-mail address is being protected from spam bots, you need JavaScript enabled to view it

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/17 Mayo) –
Berto: “Tiaw mo na, mga Pare, 9 milyon lang gihapon ang nakuhang boto ni Erap? Wala ba tay nakat-onan sa atong kasaysayan?”

Kardo: “Unsay buot nimong ipasabot, Pre? Mibotar ko kang Erap, noh.”

Juan: “Unsa, Pareng Kardo? Kawalay pulos niya nga presidente! Sige lag inom sa Malakanyang! Nahukman pang sad-an ug napreso sa pangurakot, unya mibotar ka lang gihapon kang Erap?”

Kardo: “Uy, hinay-hinay ka diha, Pre. Sa panahon ni Erap barato ang bugas, barato ang gasolina. Kaduha o katulo niyang giusbawan ang pensyon sa mga retayri. Mao nay walay pulos? Kapin duha ka tuig ra siya sa pwesto. Daghan pa unta siyag nahimo alang sa mga kabos kon wala siya gikudeta ni GMA!”

Berto: “Maayra! Kon nagdugay siya sa pwesto, naunlod na unta ang Pilipinas!”

Kardo: “Ngano, dili diay ta unlod karon? Aber, kinsay nagdumala karon sa Pilipinas?”

Juan: “Mao bitaw na, Pre, nga ang gipili unta nato, kadtong hawod ug adunay katakos. Kanang … ”

Kardo: “Wakakuyawi? Wala pa ka matagam kang GMA? Gidyokdyok ug gigarsibalos ang eleksyon niadtong 2004! Dili lang tikasan, korap pa gyod! Busa tan-awa ang kahimtang sa Pilipinas karon!”

Juan: “Unsay labot niana ni Gibo?”

Kardo: “Pre, tawo na ni GMA. Tanang sipsip ni GMA, itsa-puyra gyod nako.”

Berto: “Actually, Pre, si Gibo nailad ni GMA. Abi niya og kusog kaayo ang makinarya ni GMA tungod sa kadako sa ilang koalisyon. Wala siya masayod nga mihugop ang mga politiko kang GMA kay abig apod-aporag datung para sa eleksyon sama niadtong 2004. Unya kay wala man miabot? Bungkag langaw sila!”

Juan: “Bisan na, Pre, hawod gyod na si Gibo. Kabati ka niyang mobatbat sa iyang programa? Kon nahatagan siyag higayon mangulo, molupad gyod ning Pilipinas sa kalamboan. Sa iyang pagka pildi, napildi usab ang nasod.”

Berto: “Hmmp! Wala gani siyay agi. Unsay iyang ikapanghambog? Sa tanang kandidato, si Villar lang ang adunay klarong kalamposan. Gikan sa pagka pobre, nahimong adunahan! Real estate magnate. Dili ba na pagpakita og kahawod ug katakos?”

Kardo: “Bakak na. Dili sila purdoy. Middle class na sila…”

Berto: “Intriga na. Kinsa sa mga kandidato ang nakatrabaho sa palengke ug kinsa ang makaingon nga ang iyang inahan nakatrabaho sa palengke?”

Kardo: “Tingali. Pero mas daghan siyag eksperyensya sa C-5 ug susamang proyekto. Dinha siya nadato. Otro sab nang kurakot. Si Erap wala mangurakot sa panudlanan sa nasod. Midawat lag suborno sa huweteng.”

Juan: “Si Gibo walay rekord sa pangurakot o huweteng.”

Berto: “Wala siyay bisan unsang rekord.”

Kardo: “Bahala nag daghag rekord si Erap. Ang importante nakatabang siya sa mga kabos!”

Juan: “Pre, buksa imong mata. Gamay ray nahatag ni Erap, nalipay ka na? Wala kay damgo alang sa kaugmaon sa Pilipinas?”

Berto: “Mao lagi nay sulti nako. Si Villar mahirap at nangarap!”

Juan: “Mas habog ang damgo ni Gibo! Piloto god. Naay galing at talino!”

Kardo: “Pwes, mag-aplay siya sa PAL.”

Berto: “Ikaw, Pareng Pablo, nganong wa kay tingog-tingog dinha? Unsay imong ikasulti?”

Pablo: “Hay, gikapoy kog paminaw ninyo. Wa mo kasabot nga kining eleksyon sambunot tali sa maayo ug daotan. Ug ang nakadaog mao ang maayo! Ang mga tawo dili na padalag ilad. Ang ilang gipangita integridad!”

Berto: “Pre, labaw ka nang nailad. Unsaon nimo ang integridad kon walay abilidad? Di gani niya masulbad ang Asyenda Luisita, ang mga problema pa kaha sa Pilipinas?”

Pablo: “Nadala kag intriga, Pre. Dili si Noynoy ang tag-iya sa asyenda.”

Juan: “Sa ilang pamilya gihapon na, Pre. Kamag-anak, Inc. Di siya kapanghunaw sa masaker nga nahitabo didto.”

Pablo: “Ayaw ipahid kaniya ang sala sa uban. Nagtuo ko sa iyang integridad. Mao kanay naghatag paglaom sa milyon-milyong Pinoy nga mausab ang Pilipinas. Paglaom. Sa ingles, hope.”

Kardo: “Pre, kumita na yan. Ang mga tawo di gustog paglaom. Gusto nila pagkaon. Di sila gustog hope, gusto nila hopia. Si Erap naay kongkretong nahatag sa tawo. Ang uban way gihatag bisag mumho sa katawhan!”

Juan: “Segurado kong mohatag si Gibo.”

Berto: “Ilabi na si Villar!”

Pablo: “Na, sori na lang mo, kay mas daghan ang mituo kang Noynoy.”

Kardo: “Uy, si Pareng Kulas. Pareng Kulas! Pareng Kulas! Hapit sa diri! O, nganong nagsusapinday na man ka?”

Kulas: “Naglagot ko, Pre. Hik. Gusto kong mag-amok! Gisabotahe kos COMELEC. Ang mga hinampak! Hik! Nawala akong ngalan sa presinto. Sayang ang akong boto! Hik!”

Berto: “Tan-awa?! Dakong tikas ang eleksyon! Gikawatag boto si Erap!”

Kulas: “Di man si Erap akong botohan.”

Juan: “Si Gibo!”

Kulas: “Dili, hik!”

Kardo: “Natural, si Villar.”

Kulas: “Dili sab.”

Pablo: “Hahaha! Walay lain, si Noynoy!”

Kulas: “Labaw nang dili, hik!”

Berto, Juan, Kardo, Pablo: “Kinsa untay botohan nimo?”

Kulas: “Si Marcos! Marcos, Marcos, Marcos pa rin!”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 3) — Bisag kaniadto pa, ang mga langyaw nga makataak sa Dabaw mahubog gyod sa kanindot ug katabunok sa  kayutaan niining dapita. Niadtong 1893, mao ni ang gisulat ni Padre Saturnino Urios, usa ka Katsilang Heswita nga naasayn dinhis Dabaw:

O, Dabaw, sa tanang kaabunda nga imong giangkon karon, dili madugay ikaw maoy  mahimong labing mauswagong probinsya sa Mindanaw. O, maanindot nga walog sa Dabaw, palarang mga luok (bays) sa Dabaw ug Saranggani. Tabunok ang imong kayutaan, dalisay ang imong mga tubig, daghang populasyon ang imong buhion dinhi.

Apan walay mga Katsila nga nadani sa pangagda ni Padre Urios aron manimpalad sa Dabaw. Sa tuig 1894, misulat na sab si Padre Urios:

Walay mianhi aron mopuyo sa kinatumyang bahin sa Pilipinas bisan sa katabunok sa yuta, sa kamaayo sa panglawas nga matagamtam sa mopuyo dinhi, ug sa nagkadaiyang bahandi sa yuta ug dagat nga bukas alang kang bisan kinsa nga gustong manginabuhi dinhi – pawikan, balat, klase-klaseng isda; mga mahalong prutas sa lasang; yuta nga maayong tamnan og kakaw, abaka, ug kape.

Tingali ang mga Katsila gilay-an ra sa Dabaw, gawas nga tamad sila motrabaho sa yuta. Kon ila lang untang nakita ang Dabaw, dili gyod sila mag-ukon-ukon pagpuyo sa Dabaw, sama sa nahitabo sa mga sundalong Kano nga naasayn sa Dabaw sugod sa Gubat Pinoy-Kano niadtong 1898.

Mao ni ang gisulat ni Capt. James Burchfield sa iyang pagkakita sa Dabaw sa mga tuig 1901-1902:

Nakita namo ang yuta nga napulo ka tiil ang giladmon, tabunok nga yutang abo sa bulkan diin motubo ang bisan unsa nga motubo sa mga dapit nga alindanga (tropics). Nakita namo ang yuta nga maayo ang patubigan, halapad nga rehiyon liyok sa Golpo (sa Dabaw) diin ang mga sapa-sapa sama kadaghan sa agianan sa mga binaw.

Wala pa gani mahuman sa iyang serbisyo isip sundalo, nakapalit nag asyenda si Burchfield sa Daliao, Toril, Dabaw niadtong 1901. Misunod kaniya ang 200 pa ka mga Kano  — mga sundalo o kaha magtutudlo (mga Thomasite)  kinsa mitukod og mga plantasyon sa abaka ug lubi liyok sa Golpo sa Dabaw—gikan sa Don Marcelino hangtod Mati. Ang tawag nila sa Dabaw — ang hardin sa mga bathala. Niadtong 1905, mao kini ang paghulagway sa Mindanao Herald, usa ka mantalaan alang sa mga Kano nga nakabase sa Zamboanga, mahitungod sa Dabaw isip usa ka hardin sa mga bathala:

Walay bisan kinsa nga nakatilawg puyo sa kayutaan sa Golpo sa Dabaw ang makalimot sa iyang kasinatian. Natural nga kaanyag sa yuta ug dagat, mga hanayhay ug bakilid nga giputos og baga nga lasang, ang kakahoyan nga wala pa maagiig atsa o bolo, ang mga tawong katunga-luog nga mahinabo nimo sa nagliko-likong dalangtas ug sa kataposan apan dili labing menos, ang pagkamaabi-abihon ug maayong panaghigalaay nga iyang makaplagan sa panimalay sa uska planter nga Kano – kining tanan modulot sa iyang panumdoman. Sa mga dalan-dalan nga sinabwagan og mga dahon sa ilalom sa kalasangan, ang kahayag sa Adlaw bisan sa udtong tutok salaon ug pahanapon nga daw mokilom-kilom ug molakaw ka dinhi nga batiog gamay lamang kaayong alingasa o kakapoy. Ang Bukid Apo, ang kinatas-ang taluktok sa Pilipinas, nagtuybo ibabaw sa mas mubong mga bungtod sa iyang tibuok himaya nga dose mil ka tiil. Ang bulkanikong kono (cone) niini gitaptapan og asupre ug abo nga daw sa napurongan kinig niyebe; puyde kining tawgong Fujiyama sa Pilipinas. Ang iyang mga handag wala pa gyod mahibaw-an sa mga puting tawo, samtang ang iyang mga lasang nakadani nag atensyon sa mga naturalista sa London ug Estados Unidos. Tinuod nga daghan pang kalisdanan ang masinati sa pagtadlas dinhi sa kinalay-ang pronterang Amerikano diin wala pay dalan, wala pay hotel, ug walay  pay linya sa telepono. Pero moabot ra ang panahon nga kining daot nga dalan pagapulihan og maayong dalan, ang lasang mamahimong halapad nga kaumahan nga moprodyus og abaka, kopra, ug goma, ug mga bapor na ang magbahis-bahis sa mga dunggoanan sa Golpo imbis maot nga mga sakyanang de layag nga maoy makita dinhi karon.

Tungod sa mga propagandang sama niini, daghang Kano ang na-enganyong mamuhunan sa Dabaw. Niining panahona, ang Dabaw maoy giilang “most Americanized town” sa Pilipinas tungod kay dinhi sila kinadaghanan nagpuyo bisan tuod og nakatag sila sa tibuok golpo sa Dabaw. Nag-isig angkonay silag kayutaan aron himoong plantasyon. Dayag na lang, ang naalaot mao ang mga netibong Dabawenyo. Nailogan na silag yuta, gipugos pa gyod silag patrabaho sa mga plantasyon tungod sa kakulang sa pamuo niadtong panahona. Busa dili ikatingala nga niadtong 1906 nahitabo ang usa ka rebelyon sa mga Lumad sa Dabaw. Usa sa mga hero mao si Mangulayon nga maoy nagpatay kang Davao District Governor Lt. Edward C. Bolton sa Hunyo 1906 sa Malita, karon sakop sa Davao del Sur.

Napakgang ang rebelyon ug padayon ang paglambo sa mga plantasyon.  Sa kalapad sa mga plantasyon, nangalata ang mga abaka tungod sa kakulang sa mga trabahante. Hinay ang pagsulod sa mga sakada gikan Kabisay-an. Napugos hinuon pagrekrut ang mga Kano og mga trabahanteng Hapon. Unya nakita sa mga negosyanteng Hapon ang potensyal sa abaka, ug busa sila sab nagtukod og ilang kaugalingong plantasyon. Pag-abot sa 1918, nalabwan na sa mga Hapon ang mga Kano sa gidaghanon ug gilapdon sa mga plantasyon! Nahimong “Little Tokyo” ang Dabaw o kaha tawgon nig “Davao-kuo.” Niadtong 1939, miabot og 17,900 ang populasyon sa mga Hapon sa Dabaw.

Sa laing bahin, sugod sa mga tuig 1930, tag diyes mil ka Sugboanon na ang manglalin sa Dabaw matag tuig. Tungod kana sa ilang nabati nga daghang katrabahoan sa Dabaw ug daghang yuta sa Dabaw. Nianang panahona, mas taas ang sweldo sa trabahante sa Dabaw kaysa ubang parte sa nasod, walay labot sa Manila. Ang mas taas nga sweldo maoy paagi sa mga asyendero aron makadanig mga trabahante, ilabi na nga nag-boom ang industriya sa abaka. Wala gyod masayop si Padre Saturnino Urios sa iyang prediksyon niadtong 1893 nga dili madugay ang Dabaw maoy mahimong labing mauswagong dapit sa Mindanaw.

Pag-abot sa 1939, ang mga Sugboanon na ang kinadaghanang setler sa Dabaw. Padayon ang pagdagsa sa mga Bisaya, ug busa sa kasamtangan, kapin 80 porsyento na ang mga Bisaya sa populasyon sa Dabaw.

Karon, ang probinsya sa Dabaw nabahin na ngadto sa upat ka probinsya, ug nanganak na nig lima ka syudad. Nagpabilin kining usa ka hardin sa mga bathala. Walay laing dapit sa Pilipinas diin ka makakitag nagkadaiyang mga bulak, prutas, ug gulay nga sama sa imong makita sa Dabaw. Ang sentrong pangrehiyon nga mao ang syudad sa Dabaw usa ka mauswagong syudad nga adunay mga industriya ug mga plantasyon. Daplin kinig dagat, ug gialirongag mga bugnaw nga kabukiran.

Hangtod karon, padayong nagadani ang Dabaw og mga negosyante ug setler. Alang kanila, ang Dabaw hardin gihapon sa mga bathala. Apan alang sa uban, ang Dabaw nagkaanam na usab kaguot. Daghan na kaayo ang populasyon niini ug taliwala sa hardin, aduna nay mga pulo sa kawad-on. Matod pa sa mga batid, makubsan ang kawad-on kon maindustriyalisado ang nasod. Kanus-a kaha mahimong   gam-anan kun pabrika sa mga bathala ang Dabaw aron modaghan ang trabaho ug masulbad ang kawad-on?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 30)– Kinsa ang mga Bisayang magsusulat sa Dabaw? Kini ang pangutana nga gustong tubagon sa among reserts ni Satur Apoyon ug ako mahitungod sa kasaysayan ug katikaran sa literatura sa Dabaw. Sa pagkakaron ugod, ang nainila lang nga mga magsusulat sa Dabaw mao sila si Tita Lacambra-Ayala ug Aida Rivera Ford nga pulos nagasulat sa dilang Iningles. Kining duha maoy haligi sa literatura sa Dabaw kansang mga obra kanunay malakip sa mga antolohiya nga gamiton sa mga pagtuon sa hayeskol ug kolehiyo.

Kaniadto misikat usab si Geronimo Sicam, apan karon morag nahanaw na siya sa mga antolohiya. Aduna pay ubang magsusulat sa Iningles sa Dabaw, sama nila Margot Marfori, Josie Tejada, ug Boy Pena Nadugangan ang ilang han-ay sa mga premyadong magsusulat nga nakabase sa University of the Philippines-Mindanao sama nila ni Ricky de Ungria, Tim Montes, ug Jhoanna Cruz. Gikan ni sila sa laing dapit sa Pilipinas apan karon ginaisip nila ang ilang kaugalingon nga Dabawnon na.

Sa laing bahin, wala intawon mailhi ni maestudyohi ang mga magsusulat nga Bisaya gikan sa Dabaw. Tingali ilado sila sa mga magbabasa sa mga mantalaang Binisaya, apan wala gayoy obra nila ang maapil sa mga libro sa literatura nga tun-an sa mga estudyante. Kon mao, mahikalimtan na lang gyod ni sila sa umaabot, kay ang pokus sa atong mga tunghaan mao man ang mga sinulat sa dilang Iningles ug Tinagalog.

Mao nang natingala baya ko dihang nagsugod mig lista ni Satur sa mga magsusulat nga Bisaya sa Dabaw ug akong nasayran nga ubay-ubay man sab diay sila. Ang kadaghan sa lista gikan kang Satur. Nakahatag kog duha ka ngalan sa lista kay tayming usab nga gihimo silang subject sa graduate thesis sa akong mga estudyante sa Ateneo de Davao University. Ug kining duha nga akong nailhan pulos mga magdudula — sila si Herculano Borneo ug Guillermo Dagohoy.

Kadaghanan sa mga magsusulat nga Bisaya sa Dabaw mga setler gikan sa Kabisay-an. Sila Borneo ug Dagohoy gikan sa Leyte. Bisag si Satur nga usa sa labing aktibong magsusulat, gikan sa Bohol. Apan dugay na kaayo sila sa Dabaw nga Dabawnon na gyod sila. Gamay ra tingali ang lunlon Dabawnon o kaha Mindanawon nga tigsulat sa Binisaya – apil na ko ug si Arnel Mardoquio, nga gipanganak gyod sa Dabaw, ug si Don Pagusara, taga Tangub, Misamis Occidental, ug Sheilfa Alojamiento nga taga Lanao.

Base sa bakgrawn nila ni Borneo ug Dagohoy, uso diay kaniadto ang mga dula nga ipasundayag sa tablado panahon sa pista ug ubang espesyal nga okasyon diris Davao. Silas Borneo ug Dagohoy nahilig mosulat tungod kay sa Leyte kusog ang tradisyon sa mga dula, ilabi na ang linambay kun moro-moro. Si Borneo ginaimbita sa lain-laing lugar aron ipagula ang iyang mga dula, samtang si Dagohoy adunay kaugalingong odyens sa isla sa Samal.

Sa Tibungco, ang magdudula diha mao si Elpidio Barriga. Wala pa koy bakgrwan aning raytera, apan naa nay thesis nga nahimo sa lima niya ka dula. Tingali matag lugar, naay kaugalingong magdudula? Pagka anugon nga wala pay nakatuon kanila o kun naa bay kopyang nabilin sa ilang mga obra. Karong panahona ugod, nahanaw na ning mga dula sa tablado, gilampaso sa sine, TV, ug DVD player. Wala nay naghago-hagog himog mga dulang Binisaya gawas sa pipila ka grupo nga maghimog mga “shows” nga sagol kanta ug sayaw.

Sa listahan ni Satur, si Raul Acas ang kanunay nakong makita sa mantalaang Bisaya. Taga Tagum ni ug bag-o lang mitaliwan. Nagsulat nig nobela, mubong sugilanon, ug balak. Ang tinuod diay ngalan ni Raul Acas mao si Jose Virtudazo, apan gawas niana wala na miy nasayran mahitungod kang Raul kon Jose. Kinsa kahay paryente o nakaila kang Jose Virtudazo alyas Raul Acas aron makahatag namog dugang impormasyon mahitungod kaniya?

Gani, daghan pang magsusulat sa Dabaw ang wala pa gayod tay bakgrawn. Kinsa sila, taga asa, unsay ilang nasulat, mga ganting nadawat, ubp. Nia ang ubang ngalan nga nahipos namo ni Satur nga basin naay magbabasa nga kaila ug puydeng mosulat namo aron maundan ang among reserts: Ambrosio Suico, Alfredo Jagdon ug Rodrigo Jagdon (taga Panabo?) Vidal T. Armamento (taga Sto Tomas ug tua na sa California?), Cipriano H. Francisco, Jesus Ibanez, Rey de Guzman (taga Sto. Tomas), Rosendo Boncales (taga Malita), Balbino Tocmo, (taga Dumoy, Toril), Jorge S. Batoctoy, Sabino Suello, Virginia Marquiso, (taga Mintal?) ug nag-apelyidog Rabaya nga taga Malita.

Ang usa sa angay tun-an sa mga obra sa mga magsusulat nga Bisaya mao ang paagi, kombensyon, teknik, ug estayl nga ilang ginasunod, lakip ang mga tema. Interesante kaayo ni nga isyu. Angay gyod natong tun-an ang atong kaugalingong paagi sa pagsulat aron makasabot ta sa atong kaugalingong proseso sa pagsulat. Pananglit, unsa man ang atong kaugalingong paagi nga lahi sa western nga paagi? Sa akong kabahin, dako kaayog impluwensya ang western nga panugilon sa akong pagsulat bisan tuod nga ang akong mga tema puro lokal. Ang ubang magsusulat kaha? Kinsay nag-impluwensya kanila? Kon ila ning kaugalingong estilo, unsa man ang mga lindog niini? Kining mga pangutanaha matubag lamang kon naa tay mga kopya sa mga obra sa atong lokal nga magsusulat.

Nanghinaot ko nga adunay magbabasa nga makahatag namog tip ni Satur kon unsaon pagkontak sa mga Bisayang magsusulat nga among natala sa itaas. Aw, basin ganig naa pay laing magsusulat nga wala namo matala ni Satur. Kon mao, ikalipay usab namo nga mapahibawo mi aron maapil sila sa among reserts. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo siya sulatan sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (Hulyo 20/MindaNews) — Si Donya Victorina maoy usa ka iladong karakter sa mga nobela ni Jose Rizal nga “Noli me tangere ug “El filibusterismo.” Sa paghulagway ni Rizal, gihimo siyang perpektong modelo sa colonial mentality. Sa pagbukas sa nobelang “Noli me tangere,” mahimamat dayon nato si Donya Victorina sa balay ni Kapitan Tiago diin gihimo ang uska party. Gideskrayb siya nga usa ka tigulang nga india kon Pilipinang netibo nga nagpablonde sa iyang pinakulong nga buhok (ringlets), nakameyk-ap, ug nagsuot og sininang European. Dili ordinaryo ang meyk-ap ug sinina ni Donya Victorina. Ang iyang nawong baga sa pinolbos nga humay (rice powder), ug ang iyang saya taas kaayog ikog. Perte niyang lagota kay gitumban sa usa ka Katsilang liyutenan ang ikog sa iyang saya! “Senyor, wala ka bay mata?” singhag niyang daw bitin nga natumban.

“Naa man. Nalinga lang ko sa imong buhok,” tubag sa Katsilang liyutenan.

Dili lang mga Katsila ang magbiay-biay kang Donya Victorina. Hasta ang iyang ka-netibong Pinoy usab. Trying hard man ugod siya nga mahimong Katsila. Pamati niya nga Katsila gyod siya. Gusto niya nga ang mga netibong mahinabo niya mopataas sa ilang mga kalo ug motimbaya kaniya sama sa ilang buhaton ngadto sa mga Katsila. Sige siyag saway ug pamalikas sa iyang kapwa Pilipino, kesyo tamad ug hugawan kuno.

Ang basehan sa iyang garbo? Nakaasawa siyag Katsila, si Don Tiburcio de Espadana, uska piang nga nagagamit og sungkod ug nagpakaaron-ingnong doktor. Dihang nasakpan nga pekeng doktor diay siya, napobre pa nis ilaga. Karon, kinis Donya Victorina adunahan ug desperado nga makaasawag Katsila – ug busa nagminyo ang duha. Gusto ni Donya Victorina nga tawgon siyag Madam Doktor Donya Victorina de los Reyes de de Espadana. Doble “de” gyod aron kuno mailhang dunay dugong bughaw. Ander kaayo sa iyang saya ang iyang bana. Gusto untang sultian ni Don Tiburcio si Donya Victorina nga panipsan ang kabaga sa polbos nga humay sa iyang nawong, apan dili gyod siya ka-ik sa iyang asawa. Kay kon masuko ni, makatilaw gyod siya.

Ug mao nay nahitabo dihang nanuroy silang duha ug naagian nila ang balay ni Donya Consolacion. Niadtong tungora, nanambo si Donya Consolacion sa bentana nga nanabako. Kini siya otrong india o netibo nga nakaasawa sa Katsilang liyutenan. Sira ulo sab ning bayhana. Dihang nagtagbo ang mga mata niining duha ka donya, miluwag kaduha si Donya Consolacion.

“Nganong ingon ka niana makatan-aw nako? Nagselos ka nako?” pangutana ni Donya Victorina.

“Ako? Nagselos nimo?” mayubitong tubag ni Donya Consolacion. “Aw, bitaw. Nagselos ko sa imong kulot nga buhok!”

Ug nag-insultohanay na ang duha ka Donya gamit ang baliko nga Kinatsila. Pulos man unta sila netibong Tagalog. Ni Donya Victorina pa, ang bana kuno ni Donya Consolacion nga usa lang ka liyutenan, dili gyod makasulod sa iyang balay, maghulat gyod sa gawas kay low-class. Tubag ni Donya Consolacion, dili makasulod ang liyutenan, pero ang piang puyde, ug mibahakhak nig kusog. Misamot kalagot si Donya Victorina. Iyang ipalaba ang iyang mga sinina kang Donya Consolacion kay nasayod siyang labandera lang ni kaniadto. Tubag ni Donya Consolacion, usa ra ang iyang bana, apan si Donya Victorina mokaog salin sa uban. Nag-wild na gyod si Donya Victorina. Iyang gilukot ang bukton sa iyang sinina, gikumo ang iyang kamot, ug gihagit ang “burikat nga nakigdulog sa tibuok batalyon!” Paspas kaayong mikanaog si Donya Consolacion nga naggunit og latigo sa iyang bana.

Magsampokay na unta ang duha kon wala moabot ang banang liyutenan ni Donya Consolacion. Siya na sab ang giyawyawan ni Donya Victorina kesyo angay kuno niyang palitag nindot nga sinina ang iyang asawa. Nagbinayloay na sab silag mga insulto. Sa kataposan, naulang ra sila sa usa ka pari nga miabot, apan wala mahuwasan ang kalagot ni Donya Victorina. Gusto niyang hagiton ni Don Tiburcio og duwelo ang liyutenan, ug kay mibalibad ang piang, gihulbot ni Donya Victorina ang pustiso ni Don Tiburcio ug gitamak-tamakan. Walay mahimo ang pekeng doktor kay si Donya Victorina may nagbuhi kaniya.

Nagdumot gyod si Donya Victorina sa liyutenan ug giharas niya ang pag-umangkon ni Don Tiburcio, si Linares, aron maoy moatubang sa liyutenan. Kon dili ni mosugot, na, iya ning ibisto nga wala ni kanahot-nahot sa Espanya. Iya man gong gipanghambog nga kuno daghan nig koneksyon sa Espanya. Pag-ando, way jamo diay ni nga Katsila. Gusto unta ni Donya Victorina nga maasawa ni Linares si Maria Clara, ang anak ni Kapitan Tiago ug uyab ni Crisostomo Ibarra, ang hero sa nobela.

Sa sumada, matapobre, maldita, ug bulgar nga pagka tawo si Donya Victorina, apan sa pikas bahin, makaluluoy usab siya tungod kay ginakataw-an ug ginalibak sa tanan, Katsila man o netibo. Aron mahimong European, nagpablonde siyag buhok ug gipunog polbos-humay ang iyang nawong aron siya moputi. Wala pa may block and white kaniadto. Bisag wrong grammar sa Kinatsila, hala, paka-paka lang ang iyang baba nga makig-estorya kang bisan kinsa. Samtang nagkadugay, pamati niya nga mitaas usab ang iyang ranggo ug busa sige siyag dugang sa iyang titulo, ringlet sa iyang buhok, ribon, ug sapaw sa polbos-humay sa iyang nawong. Komentaryo pa sa nareytor sa nobela, maglibog na kuno ang mga antropologo kon unsang tribu o rasa siya ibutang.

Wala na tingali makaantos sa pag-ander sa iyang asawa, kausa niana, nabunalan gyod ni Don Tiburcio si Donya Victorina sa iyang sungkod. Ug kay hadlok lagi sa iyang asawa, milayas dayon ni ug nagtago-tago. Sa pangbukas nga esena sa sumpay nga nobelang “El filibusterismo,” usa si Donya Victorina nga sakay sa bapor nga molayag padulong sa Laguna kay nahiringan niya nga tua didto nagtago ang iyang bana. Nahuman na lang ang nobela, wala gyod niya makita ang iyang bana. Wala gani siya masayod kon buhi pa ba ni o patay na. Ang iyang gikalagotan kay maghulat pa siyag napulo ka tuig usa makabanag usab! Aplikable na tingali nianang panahona ang balaod nga ideklarar nga patay lamang ang uska tawo kon dili igkita sulod sa napulo ka tuig. Na, samot na gyod siyang wala nay asim pag-abot anang panahona!

Sa mga komentaryo mahitungod kang Donya Victorina, halos tanan ang nakatamay kaniya. Siya ang gihimong ngil-ad ug komikerang ehemplo sa usa ka tawong gitaptan og colonial mentality. Gilaliman kang iyang gisalikway ang iyang kaugalingong pagka tawo isip netibong Pinoy ug gigakos sa hingpit ang langyaw nga identidad kon kailhanan? Total make-over gyod. Apan nakabasa baya kog usa ka komentaryo nga nag-ingong mao ni ang paagi ni Donya Victorina aron buntogon ang higpit nga makihut-ong nga estrukturang kolonyal sa mga Katsila. Wala na ko kahinumdom sa tagsulat, pero interesante ang iyang panlantaw. Nianang panahona ugod, ang naa sa itaas nga hut-ong mao ang netibong Katsila – buot ipasabot, kadtong natawo gyod sa Espanya. Ang labing gamhanan kanila mao ang mga prayle, mga paring sakop sa mga relihiyosong pundok sama sa Dominikano, Agustino, ubp. Mosunod sa mga Katsilang natawo sa Espanya mao ang mga Katsilang natawo sa Pilipinas, dayon ang mga mestiso, ug mga netibong opisyal. Naa sa kinaubsang ang-ang ang mga Insek ug ubang netibo nga tawgog indio sa mga Katsila. Kon naa ka sa ubos niadtong panahona (aw, bisag karon, di ba?), masilhig ka gyod sa daplin ug dili maapil sa dis-og sa katilingban.

Netibo tuod siya, apan kay tubig-tubigan man, dili siya mosugot nga esmolon ni bisan kinsa. Ang iyang gihimo? Nagpaka-Katsila siya! Gikopya niya ang mga Katsila. Hitsura, bisti, gawi, sinultian! Sa maong paagi, subersibo kuno si Donya Victorina. Kumbaga, iyang gihagit ang mga lagda sa katilingbanong relasyon sa kolonyal nga sistema. Ang mga indio, angay man magpadaplin. Bow gyod kanunay sa mga Katsila. Apan dili na puyde kaniya. Dili siya mopadaplin. Dili siya mo-bow. Katsila siya! Moadto siya kon asa siya gustong moadto ug makighalubilo siya kang bisan kinsa nga gusto niyang makahalubilo. Sa unang esena sa “Noli me tangere,” diin mitambong siyag usa ka party, atong makita si Donya Victorina nga mihasmag sa pundok sa mga Katsila ug nakigdebate sa mga gamhanan ug mapahitas-ong prayle! Walay indio nga mangahas mohimo niana. Kulatahon tingali, ibalibag sa bentana, o ibalhog sa presohan. Apan si Donya Victorina, makalusot!

Sa pagbukas sa “El filibusterismo,” atong makita si Donya Victorina sa upper deck sa bapor kauban ang mga Katsila. Take note. Siya lang ang bugtong babaye sa maong pundok. Walay laing babaye, Katsila man o india. Busa, malamposon kuno si Donya Victorina sa iyang proyekto nga makasulod sa mga lugar nga gidili ngadto sa mga indio. Hinuon, sigeg likay kaniya ang mga Katsila. Usahay dili nila tagdon. Pero nungka nila mapapahawa si Donya Victorina. Sa ato pa, baga siyag nawong. Pero walay pakialam si Donya Victorina. Ang importante kaniya mao nga nakasulod siya sa eksklusibong kalibotan sa mga Katsila. Bahala nag unsay isulti sa uban.

Makapangutana ta: Gituyo kaha ni Rizal nga himoong subersibo si Donya Victorina o iya ning gituyo aron himoong kataw-anan nga sanglitanan sa hilaw nga kopyador sa mga Katsila? Maka-intriga sa? Sa pagkatinuod, si Rizal baya gusto sab nga dawaton sa mga Katsila ug trataron nga Katsila. Wala lang siya moawat kang Donya Victorina nga nagpausab sa iyang dagway. Wala siya magpablonde, ug wala magpakloroks sa iyang panit. Ug samtang gitortyur ni Donya Victorina ang pinulongang Kinatsila, si Rizal larino kaayo niini. Mas hawod pa siya mosulti ug mosulat og Kinatsila kaysa mga Katsila nga ang uban no read no write gani.

Nagdula-dula sa akong hunahuna nga gituyo ni Rizal ang paghimog kataw-anan ug taphaw nga pagkatawo si Donya Victorina aron gamiton niyang hinagiban batok sa mga Katsila. Mora bag miingon si Rizal nga ang mga Katsila bagay lamang sa mga tawong sama ni Donya Victorina. Nga luyo sa ilang pagkamapahitas-on ug pagkamadaog-daogon, ang mga Katsila sa kinauyokan, mga taphaw ug kataw-anang tawo sama ni Donya Victorina. Unya giliso pa gyog samot ni Rizal ang iyang pakahulogan, tungod kay sa nobela, iyang gipakita nga mipatigbabaw si Donya Victorina. Kon kataw-anan si Donya Victorina, mas kataw-anan ang iyang puro Katsilang bana nga si Don Tiburcio de Espadana. Piang, mini nga doktor, ug parasitiko ni si Don Tiburcio, sama sa tibuok kolonyal nga kagamhanang Katsila nga nabuhi sa singot sa mga indio. Pilyong Rizal. Gigamit niya si Donya Victorina aron yaga-yagaan ang mga kolonyalistang Katsila. Kon masuko si Donya Victorina, iyang labnoton ang pustiso ni Don Tiburcio ug yatak-yatakan. Mao na ang paagi ni Rizal sa pagyatak sa gahom sa mga Katsila, bisag sa nobela man lang. Wala niya tuyoa, iyang naduslitan ang pabilo sa rebolusyon diin aktuwal nang giyatak-yatakan ang kailhanang Katsila sa mga indio Pilipino kinsa, sa kataposan, mideklarar nga sila mga tawo nga adunay katungod mahimong gawasnon.

- oOo -

Reaksyon sa “Mga bisayang magsusulat:” Gikan kang Cris. “Ubay-ubay pod baya ang akong nailhan nga gasuwat sa Bisaya dire sa Davao (dili pa mainstream). Apan, sa akong panglantaw, ang gidaghanon sa gasuwat sa Binisaya mag-agad ra pod sa panginahanglan sa komunidad. Sa karon, samot nawad-an og “incentive” ang gasuwat sa Bisaya kay gawas nga walay tarong nga kita diha, wala say grupo nga nagatabang aron mapakaylap ang Binisaya nga pagsuwat, o aron matabangan man lang gani sila nga mapalambo ang ilang sinuwatan. Duna kahay paagi nga ang mga naa sa AM radyo or katong gasuwat para sa ila magkatapok pod sa mas propesyonal nga paagi aron magkabinayloay og mga sinuwatan sa Bisaya? Salamat diay sa pagpagawas ani nga isyu.” – Mahitungod sa mga magsusulat nga Bisaya diris Davao, puyde sila makaapil sa Davao Writers Guild (DWG) kon naa na silay namantalang sinulat sa uska nasodnong publikasyon, sama sa Bisaya Magasin. Mao man nay bugtong kwalipikasyon para makaapil sa DWG. Aplay lang pinaagi sa usa ka sakop sa DWG, o tan-awa ang ilang website sa Dagmay.kom.ph. Puyde sab mag-organisa silag kaugalingong pundok sa mga Bisayang magsusulat, sama sa gihimo ni Satur Apoyon niadtong mga tuig 1960. Kon naay organisasyon, sayon makaaplay og grant gikan sa NCCA alang sa mga workshop o proyekto. Puyde sab sila makakonek sa DWG para sa mga treyning, o bisag magbayloay lang og mga ideya. Dili pa ko kakomento sa mga magsusulat sa radyo kay wala ko kahibalo sa ilang panginahanglan, pero angay sab sila mag-organisa para matabangan ang ilang kaugalingon.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (December 9) — Si Franz Fanon (Fa-NONG, 1925-1961) uska mestiso Pranses-itom nga taga Martinique, uska isla sa Carribean nga sakop sa Pransya. Sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, miboluntaryo siya pagka sundalo, nakakitag aksyon batok sa mga German, ug nakadawat sa medal nga Croix de Guerre sa pagka bayani sa kombate. Human sa gubat, nagtuon siya pagka doktor ug nagpakaespesyalista sa psychiatry. Niadtong 1953, naasayn siya sa Algeria nga uska kolonya sa Pransya sa Aprika, apan miresayn siya sa 1956 ug mitapon sa kawsa sa mga rebolusyonaryong Algerian nga nakigbisog alang sa ilang kaugalingnan batok sa Pransya. Sukad niadto gidangop na niya ang kawsa sa nasyonalismo sa mga Aprikano. Daghang nasulat si Fanon; natingob kini sa upat ka libro.

Matod pang Fanon sa iyang librong The wretched of the earth (1961), ang tawong nakolonays, ilabi na ang intelektwal ug alagad sa sining, moagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Ang unang ang-ang sa kahimatngon mao ang pagpangopya sa kolonayser, ang puti nga agalong kolonyal. Kining pagpangopya iya nang nadetalye sa Black skin, white mask nga napatik niadtong 1952. Niya pa, ang mga itom adunay negatibo ug ubos nga pagtan-aw sa kolor sa ilang panit nga resulta sa paghari sa mga puti sa katilingbang kolonyal. Tungod sa ubos nilang kahimtang, ang mga itom napugos pagkopya sa mga puti pinaagi sa pagsuot og white mask kun puting maskara. Gikopya nila ang puti nga agalong kolonyal, dili lamang sa pamisti, gawi, ug lenggwahe, kondili hasta usab sa ilang dagway ug panit. Sa maong paagi, nagtuo sila nga motaas ang ilang pagka tawo kay mapareho na sila sa ilang puti nga agalon.

Kining pagkopya sa puti nga agalon nasinati usab sa ubang mga nakolonays, dili lamang sa mga itom. Kitang mga tabonong Pinoy na mismo ang mga ehemplo: hilig kaayo ta mangopya sa atong puti nga mga agalon – kaniadto sa mga Katsila, ug karon sa mga Amerikano. Kon nabasa ni Fanon ang Noli me tangere ug El filibusterismo, mahimuot gyod siya kang Donya Victorina nga maoy perpektong ehemplo sa pagpangopya sa agalong kolonyal nga Katsila. Aron siya moputi giaplayan ni Donya Victorina og baga nga polbos humay ang iyang nawong, gipablonde ug giparinglet ang iyang buhok, ug bisag magbilikis ang iyang gramar ug dila, hala, magkinatsila gyod siyag taman sa tanan niyang kaestorya, indio man o Katsila.

Sa ato pa, gisalindot niya ang iyang pagka siya, ang iyang pagka netibong Pinay, pinaagi sa pagsuot og white mask aron bation siyag taas nga panlantaw sa iyang kaugalingon. Mao kanay ngil-ad nga epekto sa kolonyalismo. Human ta nasakop pinaagi sa gera, gihugasan ang atong utok aron tamayon ang atong kaugalingong pagka tawo, ang atong kultura ug tradisyon, ug ang atong lenggwahe. Atong gisimba ang atong mga agalong kolonyal. Perte natong pangopya kanila. Mas daghang nakopya mas maayo. Kay kon dili ka kakopya, alaot ka gyod, kay wala kay kapaingnan sa kolonyal nga katilingban diin ang nagbuot-buot mao ang mga Katsila.

Apan bisag unsaon nimog awat sa mga agalong puti, dili man gyod ka nila dawaton.  Bisag unsaon nimog paputi sa imong maskara, bisag magsuot ka pag amerikana, dili man gyod ikalilong nga lagom ka ug bisayag nawong. Intawon, ang mga Pinoy sa panahon sa Katsila, bisag naedukar na sa Uropa ug nahimo nang mga propesyonal, third o fourth class lang gihapon. Reklamo pa ni Rizal, unsa pa may kinahanglan ninyo? Nakristyanays ug nahispanays na man mi? Nganong wala man mi representasyon sa Cortes kun balay balaoranan sa Espanya? Luoy. Kinis Rizal brayt kaayo. Doktor, rayter, sayantis, ubpa. Apan bisan sa iyang mga nahimo, dili gyod siya madawat sa mga Katsila nga katupong nila. Natural, kay dili man gyod dawaton ang mga kolonisado sa mga kolonayser. Gisakop ka god. Ulipon. Awat-awat ka lang.

Ug busa, matod pang Fanon, motikang sa ikaduhang ang-ang sa kahimatngon ang uska kolonisadong intelektwal. Mangutana siya: Kinsa o unsa ba ko? Asa siya nahisakop? Unsang klase siya nga pagka tawo? Dinhing ang-anga, pangitaon sa netibo ang iyang mga gamot (sa Ingles pa, roots), ang sinugdanan sa iyang pagka siya. Gihimo pod baya ni ni Rizal. Perteng utingkay ni Rizal sa karaang mga dokumento sa mga Katsila mahitungod sa Pilipinas aron mangitag pruyba nga kita isip katawhan adunay sibilisasyon sa wala pa moabot ang mga Katsila. Iyang gi-anoteyt ang Sucesos de las Islas Filipinas ni Antonio de Morga (napatik 1609) aron ihaylayt ang mga kahimoan sa atong mga katigulangan. Nangolekta sab siyag mga leyenda ug mitos nato, sama sa gihimo nila ni Isabelo de los Reyes ug ubang makinasudnong Pinoy.

Kining pagkutkot sa gamot ug kagahapon nauso sa mga kalihokang nasyonalista sa tibuok kalibotan. Nagtumong kini sa pagtibuok og larawan kon kinsa siya usa siya giputlag ulo ug gihimong pahoy sa mga kolonayser. Sa maong paagi, makita niya ang iyang lunsayng pagka siya ug matugkad ang lintunganay sa iyang pagka tawo. Dayon, iyagyag niya ang mga kahimoan ug kalamposan sa iyang katigulangan, ug makabati siyag garbo sa iyang kaugalingon isip usa ka katawhang adunay dignidad. Magbaton siyag pagsalig sa iyang kaugalingon ug motuo sa iyang kaugalingong katakos.

Ang ikatulong ang-ang sa kahimatngon mao ang pagbarog ug pagpamatuod sa iyang kaugalingong pagka tawo. Sa pulong pa ni Fanon, mohukom siya nga siya na ang magmugna sa iyang kaugalingong kasaysayan ug hasmagan ang mga lugar ug pwesto nga gihikaw kaniya sa mga kolonayser. Sa laktod, sakmiton niya ang gahom. Mao ni ang fighting stage, diin ang intelektwal ug rayter makighiusa sa katawhan, mokat-on gikan kanila, ug tudloan sila sa pagsagop sa pakigbisog aron maangkon ang kagawasan nga mahimong tawo.

Tingali kini sa Fanon nakasinatig diskriminasyon isip uska mulato kun mestiso itom ug miagi sa tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Bisag nadoktor na siya sa psychiatry dili gihapon siya madawat sa mga puti. Nakita usab niya nga dili siya nag-inusara sa iyang kasinatian kay mao kini ang reyalidad sa milyon-milyong kolonisado sa tibuok kalibotan, ilabi na sa Aprika. Ug sama sa iyang obserbasyon, kini sila miagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon padulong sa pakigbisog aron makab-ot ang kaugalingnan ug kalingkawasan.

Kon gamiton nato ang gambalay sa kahimatngon ni Fanon, unsa may ikasulti nato kang Rizal? Sa akong analisis, si Rizal miabot sa ikatulong ang-ang, apan dili hingpit. Gawas nga aktibo sa kalihokang propaganda, gi-organisa ni Rizal ang La Liga Filipina. Nindot ug progresibo baya ang tumong sa Liga; naa gyoy pagtagad sa kaayohan sa mga netibong Pinoy.  Pero kon basehan ang iyang aktwal nga lihok, nagpaling-paling si Rizal sa iyang direksyon.  Nagtinikling siya sa tulo ka ang-ang. Saway pa sa uska kritiko, “Aa, upat ka tuig siya sa Dapitan, wala gyod siya moikyas? Wala man siya hikti. Puyde man niya langoyon ang Bohol!” (Puyde ba god?)

Hangtod sa kataposan, ang hangyo ni Rizal mao lang gihapon ang representasyon sa Pilipinas didtos Cortes sa Espanya. Nagboluntaryo pa gyod siya sa Cuba dihang miulbo ang rebolusyon didto. Kumbaga, gipakita niya ang iyang loyalti sa Espanya. Bisan pa, wala gihapon malipay ang mga Katsila ug ila gyong gipusil si Rizal. Siyaro no? Wala masabti ni Rizal ang malinglahon, malupigon, ug balasubas nga kinaiya sa kolonyalismo? Aw, hero gihapon siya alang nako. Hero ang si bisan kinsang nakigbisog sa bisan unsang paagi batok sa mga langyawng mananakop, labi na kadtong aktwal nga mihasmag sa mga kuta sa mga Katsila. Pagka mahimayaong yugto ni sa atong kasaysayan! Imadyin, gideklarar sa atong katigulangan nga sila mga Pilipinong adunay dungog ug gawasnon, dili mga ulipon sa Katsila!

Unsa kaha ang dagway sa mga Pilipino ug Pilipinas kon nahingpit ang atong kaugalingnan niadtong 1898? Kon kitang mga Pinoy ang nagbuot-buot sa atong kapalaran, ang naghupot sa atong kasaysayan, ug nagpanday sa atong kaugmaon nga walay nanghilabot nga mga langyaw? Aw, lisod na mag-espekyuleyt kay nasayod man ta unsay ikaduhang anib sa atong pakigbisog. Gidabo-dabohan na pod tag laing langyaw. Gipilde na sab ta sa gera ug gihugasan na sab ang atong utok. Wala kuno tay alamag, dili kahibalong modumala sa atong kaugalingon, wala kasabot unsay demokrasya. Balik tas sero. Gihungitan na sab tag laing kultura. Hala, perte na pod natong awat sa mga Amerkano. Ang atong modelo dili na mga Katsila, mga Kano na. Bisag gawasnon na kuno ta, kusog lang gihapon ang impluwensya sa mga Kano sa tanang natad sa atong nasodnong kinabuhi, ilabi na sa kultura.

Ang pangutana: unsa man ang ang-ang sa kahimatngon sa mga intelektwal nato karon subay sa gambalay ni Fanon? Kon lenggwahe ang hisgotan, moingon kong 96 porsento sa mga intelektwal naa sa unang ang-ang. Perte natong awat sa Ingles, nga giduso sa atong sistema sa edukasyon hangtod karon. Kon dili ka kahibalo moiningles, bugo ka. Kadaghan nilag rason aron ipabiling dominante ang Ingles. Kesyo international language, kesyo gusto sila nga basahon ang ilang obra sa Ingles sa ubang tawo, kesyo kesyo. Niay rason sa nagdepensa sa pagpabilin sa dilang Portuges sa Mozambique, usa ka kanhing kolonya sa Portugal: “Ang dilang Portuges mohatag namog bentana sa kalibotan.” Hah?! Intawon, gamay kaayo na nga bentana. Kon si Fanon pay mosumada sa ilang argumento, usa ra ang tinuod nga rason nganong dominante gihapon ang kolonyal nga lenggwahe: Ubos ang pagtan-aw sa mga tawo sa ilang kaugalingon. Ubos ang ilang pagtan-aw sa ilang kaugalingong dila.

Sa Pilipinas, lagom tag panit, apan puti ang atong dila.

Makuti ang isyu sa pinulongan tungod kay kalanggikit kini sa atong haybrid nga kultura. Unsaon nga gitingal kini kanato sa tibuok panahon sa kamandoang Amerkano ug lisod purgahon kay mituhop na sa atong pangutok. Gawas pa, padayon gihapon ang ilang impluwensya. Tibuok sistema sa kolonyal nga edukasyon ang imong kontra ug ang bagang duot sa mga intelektwal nga malipayong naglunang sa unang ang-ang sa kahimatngon. Gusto pa gyod nilang mas moputi ang atong dila. Unsaon na pagbangbang? Ambot kanus-a ta makatikang sa ikaduha ug ikatulong ang-ang aron lumpagon ang dominasyon sa langyawng dila ug palagpoton kini sa mga sagradong lugar diin kini naghari-hari – eskuylahan, gobyerno, pamalaod, hustisya, midya, ug komersyo! Kinahanglan natong ilogon og balik kining mga institusyon ug barogan ang atong pagka Pilipino. Kinahanglang mopatigbabaw ang ATONG kaugalingong dila sa tanang suok sa atong kaugalingong teritoryo ug katilingban. Kinahanglang tibuokon nato ang atong lawas, utok, ug kalag. Yutang tabonon, tabonog dila. Bisayag panit, bisayag nawong, bisayag dila.

Reaksyon sa “You’re bad.” Gikan kang Raffy C.: “Hoy, Macario, dalum imong Bisaya. Wala akong maintidihan, maliban dun sa Amerikana na sinabihan kang bad dahil sige ka criticize sa Pilipinas. Buti nga sa iyo, LOL.” – Hoy, Rafael, asa na nimo napunit ang dalum? – Mac.

Gikan sa uska reader: “Sakto tingali ka sa imong pagkomparar sa Thailand ug Pilipinas, pero wala ko kauyon sa imong statement nga, ‘Ang tanang proyekto (sa gobyerno) kikbakan.’ Imo na mang gikondenar ang tanang taga gobyerno nga korap. Fair ba na?” -  Wala baya ko moingon nga ang tanang taga gobyerno korap. Mao ra ni ang akong gisulti: ‘Ang tanang proyekto kikbakan.’ Nagpunting na sa mga dako-dako sa gobyerno nga nagapasiugda, nagahupot, o nagapadagan og proyekto. Hinuon, morag sweeping ra na, no. Basi diay og naay pipila ka opisyal sa gobyerno nga limpyog kamot kon proyekto ang hisgotan. Buyno, ilisan nako ang akong sentens ngadto sa ‘Ang mga proyekto kikbakan.’ Dili na tanan. – Mac

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)