DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 Marso) – Kinsay magdahom nga sa akong edad nga 63 anyos, maigo kog dengue? Sa panahon nga dili na ni uso? Pero mao gyod nay nahitabo nako. Naospital kog unom ka adlaw, sa Pebrero 12-18, tungod sa dengue. Tayming pa gyod nga bisi mi sa Davao Writers Guild (DWG) sa pagpadagan sa Ika-3 Taboan International Writers Festival nga gitigayon niadtong Pebrero 10-12 sa Mandaya Hotel. Kining Taboan uska dakong komperensya sa mga magsusulat sa tibuok nasod nga giapilan og pipila ka dinapit nga mga langyaw.

Ambot haing dapita ko napaakag lamok nga nagdalag dengue. Pero nakabati kog grabeng labad sa ulo sa Pebrero 8, adlawng Martes. Nakatala ni sa akong pocket planner kay dili ko makatulog. Abi nakog tungod sa hayblad, mao tong akong gidugangan ang akong tambal sa hayblad. Pagka ugma, nagpahilot ko, pero wala mawala ang labad sa akong ulo tibuok adlaw. Wala pod ko sultii sa hilot nga gihilantan ko. Pagsugod sa Taboan Festival sa Pebrero 10, Huwebes, nagsige na kog kurog sa hotel. Abi ra pod nako tog tungod sa kakusog sa aircon. Sa Pebrero 11, mihapit kos doktor sa eskuylahan kinsa miingon nga uso ang flu ug gitagaan kog paracetamol ug mefenamic acid. Nianang pagka gabii, perte nakong kurog. Duha ka t-shirt ang akong gisul-ob ug nagbukot kog duha ka bagang habol. Kaduha ko nag-ilis og t-shirt tungod sa grabeng singot.

Tungod kay gibati nako ang tumang kakapoy, nagpahulay kos buntag sa Pebrero 12, adlawng Sabado. Sa alas kuwatro sa hapon, mihapit kos Davao Adventist Hospital una miadto sa hotel alang sa ulahing adlaw sa Taboan. Taas kuno ang akong hilanat, sulti sa doktor ug ila kong gikuhaag dugo. Kay usa pa man ka oras ang resulta, miingon kong moadto una ka sa Taboan. Didto sa hotel, estorya-estorya pa ko sa ubang delegado. Luya kaayo ang akong paminaw sa akong kaugalingon.

Mga alas sais to dihang nahunahunaan nakong tan-awon ang akong selpon nga naka-silent mode. Naa koy missed call. Gikan sa Davao Adventist Hospital. Naa sab silay teks nga ilang gipadala mga alas singko beynte pa. Pabalikon kuno ko nila kay abnormal ang akong blood count. Naghunahuna pa gyod kong mobisita sa akong mama una moadto sa ospital. Maayo na lang gani kay mideretso kos hospital ug miabot didto mga alas siyete sa gabii. Ila kong gitambagan nga magpaadmit dayon kay 30 na lang ang akong platelet. Wala ba kuno ko malipong, magsuka, mag-bleeding? Ingon ko, wala. Puyde ba ko moulig balay aron mokuhag mga sinina ug ubang gamit? Ingon sa doktor, dili na. Basig matumba na kuno ko. Ug busa nagpa-admit na lang ko ug ila dayon kong gitusokan og dekstros.

Bilib ko sa gihimo sa Davao Adventist Hospital. Bisag wala koy mga kard nga nadala sa health insurance ug wala ko makadeposito, ila dayon kong giadmit kay delikado na diay kaayo ang akong kahimtang. Si Dr. Nur Suharto man toy ilang giingon nga maoy nagpaadmit nako. Ang akong attending doktor mao si Dr. Mervin Marcos ug giresetahan dayon kog upat ka bag sa platelet ug upat ka plasma. Regular ang ilang injeksyon nga tambal alang sa bloodclotting aron likayan nga mag-bleeding ko.

Giteks nako ang akong igsoong si Eddie ug mga higalang sila Betty De Vera ug Nato Locsin. Nagkapuliki si Eddie ug iyang asawang ni Jie-Jie sa pagpangitag platelet nga type 0+. Miabot pa gyod silas Carmen, Davao del Norte kay tulo lang ka bag ang nahatag sa Red Cross sa Davao. Ang estayl diay sa Red Cross, kinahanglan imong kambiyohan ang platelet og bisag lab-as nga dugo. Leksyon ni sa mga himsog. Pagdoneyt mog dugo aron naa moy makuha gikan sa Red Cross panahon nga imo ning kinahanglan.

Kada unom ka oras, gikuhaan kog dugo aron susihon ang dagan sa akong platelet. Mao ni ang dagan sulod sa 24 oras. Gikan 30, mikanaog ni ngadto sa 22 ug 17. Sa Domingo sa buntag, miubos pa gyod sa 12. Nianang pagka hapon, gibisitaan kos mga amigo nga si Betty de Vera ug Helen Gaspar nga nagdalag durian shake ug durian pie. Miabot sab si Doc Nato Locsin ug mirekomendar sa medisinang Insek nga gitawag og magic ball. Herbal medicine ni nga mapalit sa Suy Ho (upat ka buok ang gipatomar nako matag adlaw.) Sa sunod nga bloodcount misaka kos 16, sunod mikanaog sa 13, midukot sa 13 ug 14. Mao ni ang ilang gitawag nga plateau, buot ipasabot, morag na-estabilays na ang pag-unlod sa akong platelet. Tuod man, sa sunod ihap, misaka ni ngadto sa 18 ug 24. Pero gidugangan kog reseta nga upat ka bag sa platelet, ug maayo na lang kay tayming nag-bloodletting ang mga empleyado sa Ateneo Grade School ug pinaagi kang Helen ug iyang amigang nars nga si Luz Ando, nakakuha kog duha ka donor. Si Doc Linda Martinez, akong klasmeyt sa kolehiyo ug amigo nila Eddie ug Jie-Jie, nakahatag og duha ka bag pinaagi sa iyang mga koneksyon.

Gawas nila Betty, Helen, ug Nato, mibisita usab nako sa Domingo silas Erning Semilla ug Sonny Mendoza. Si Becca Jolito nagdalag pipila ka litrong tawa-tawa. Sulod sa unom ka adlaw, kapin lima ka galon nga tawa-tawa tingali ang nahatod ni Becca sa ospital. Si Anna Mae Morallas nagdalag tawa-tawa powder nga ginama sa mga madre sa Mati, ug unsa pa tong klaseng tsaa. Mibisita usab silas Maria Morales ug Pet Cacayan. Si Pet kapila maghatod og tawa-tawa didtos ospital, sama ni Ester Roluna. Si Viki Pre sab nagpadalag tawa-tawa pinaagi sa iyang banang si Elmer.

Gikan sa 24, misaka ang akong platelet ngadto sa 29, pero mikanaog ni ngadto sa 28 nianang pagka Martes, Pebrero 15. Basi kinahanglan kuno ko dugangan og platelet, sulti sa doktor, ug busa giteks nako ang akong mga kaila kon kinsay puyde modoneyt og dugo aron ikambiyog platelet. Daghan ang miboluntaryo. Silas Rene Estremera, Nonoy Narcisco, Ester Roluna, ug iyang igsoong si Uldarico Cunado. Ang akong igsoong si Nonoy nakakuhag pasalig gikan kang Barangay Captain Albert Baguilod sa Catalunan Pequeno, samtang si Don Pagusara nangandam sab og mga boluntaryo sa Bago Aplaya. Gimobilisa ni Gail Ilagan ang iyang kailang mga sundalo ug pila kuno ka batalyon ang akong kinahanglan? Siaw ni si Gail.

Maayo na lang gani kay sa sunod ihap, misaka na sab ang akong platelet ngadto sa 33, 48, ug 71. Ni Nato pa, paskang hinaya, uy. Pero, sulti sa doktor, at least, pasaka na. Walay undang ang akong pag-inom og tawa-tawa ug pagtomar sa magic ball. Kaduha ko hatdig lab-as nga durian sa akong pag-umangkong si Lovely. Nianang pagka Miyerkoles, (Pebrero 16), tag-dose ka oras na ko kuhaag dugo. Miabot kog 90. Ingon sa doktor, kon manormal na ngadto sa 140 ug kapin, iya na kong i-discharge. Sa Huwebes, miabot kog 97. Sa buntag sa Biyernes (Pebrero 18), miabot na kos 169, ug nianang pagkahapon, gipagula na kos ospital.

Unom ka adlaw ko walay ilis-ilis og t-shirt. Dili man ko makahukas kay sa tibuok panahon gitusokag dekstros ang akong kamot. Gawas ni Lovely, nag-ulos-ulos og bantay nako sa ospital silas Nikki ug Myca, mga pag-umangkon sab nako. Ang mga sakop sa DWG nga nakabisita nakos ospital mao silas Ricky de Ungria, Jhoana Cruz, Dom Cimafranca, ug Rene Estremera. Gibisataan sab kos akong mga estudyanteng English majors. Mihapit sab si Maricar Panda, ang chair sa Humanities Division sa Ateneo de Davao University nga nagdalag mga pagkaon. Si Maricar ug Jo Dizon maoy naghikay sa mga dokumento gikan sa Ateneo aron makuha nako ang akong Philhealth card. Si Tetet, akong pag-umangkon sab, maoy nakignegosasyon sa SSS. Silas Betty de Vera ug iyang anak nga si Tina Feliciano, pinaagi kang Ditdit Aguilon, maoy nagtabang pagproseso sa akong Philhealth card. Busa nakadiskwento ko sa balayranan sa ospital. Laing leksyon na sab ni: hikaya ug kompletoha dayon ang inyong health insurance. Ayaw langay-langaya.

Sa kinatibuk-an, bilib ko sa serbisyo sa Davao Adventist Hospital, gikan sa ilang pagtawag ug pagteks nako, sa akong pagka-admit, sa pag-atiman sa akong attending physician, sa mga nars nga mapahiyomon ug madasigon, ug sa pasensyosong si Galen Rey Calacar sa billing section kinsa mihulat gyod sa akong kard. Vegetarian diay ning Adventist Hospital. Nakakaon kog barbekyu, ham, ug unsa pa to nga abi nakog karne, pero gikan diay sa gulay. Aw, lami ra man pod.

Daghan kaayo kog pasalamatan niining unang higayon nga seryoso kong nagkasakit ug naospital gyod. Daghan ang mitabang kanako, lakip tong nagteks lang nga nagpaabot sa ilang pagtimbaya ug pagpakitag pagtagad.
Ug ulahing pahinumdom: Ayaw balewalaa ang labad sa ulo o kaha hilanat kun kalentura, ug panakit sa kalawasan ug lutahan, ilabi na kon molungtad nig duha o tulo ka adlaw. Susiha dayon kon naay pulang puntik-puntik (kun rashes) sa inyong lawas. Pa-blood count dayon. Kon daling maagapan, ang dengue puyde ra madalag dekstros, pero kon mokanaog ang platelet, abonohan gyod kag dugo kay delikado kaayo ang komplikasyon sa dengue. Daghang organo sa imong lawas ang daoton sa bayrus sa dengue. Ingon pa lagi sa uska hospital staff sa akong alalay paggawas nako sa ospital: “Wala lang siya (ako ang buot niyang ipasabot) kahibalo nga delikado kaayo ang iyang sitwasyon. Second life na niya.” Ambot kon nag-exaggerate siya o wala, pero kapin kun kulang 8 ka libra (pounds) ang redaksyon sa akong timbang sulod sa 6 ka adlaw.

Sumala sa akong nabasa, ang dengue nakaapekto sa 110 ka nasod, ug 50-100 ka Milyong tawo (usab, milyon na) ang takboyan aning sakita matag tuig. Usa na ko sa naapil aning ngilngig nga estatistiks.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (Abril 15, 2011) — Nahimuot ko sa akong nabati kaniadto nga estorya mahitungod sa paagi sa mga tawo sa Tsina sa pagsumpo sa mga langgam nga nahimong peste sa ilang mga pananom. Morag sa ilang mga humayan man tingali to. Ambot unsang mga langgama. Basig mga maya. Anyway, ang gihimo kuno sa mga Insek, nagdungan silag singgit o kalampag. Bungkag ang mga langgam nga nangaon sa humay. Kon hain motugpa ang mga langgam, singgitan o kaha kalampagon sab sila sa mga tawo sa ubang umahan o baryo. Walay makaon ang mga langgam, walay katugpahan. Sa sigeg lupad-lupad sa mga langgam nangahagsa sila sa yuta, patay.

Ambot kon tinuod ning estoryaha. Pero ang punto sa estorya, kon dungang molihok ang mga tawo pinangulohan sa ilang gobyerno, walay problemang dili masulbad. Kining estoryaha nagtuyok-tuyok sa mga tuig 1970 ug 1980 ilabi na sa han-ay sa mga aktibista. Nahimo man god nga modelo ang Tsina sa mga aktibista tungod kay human sa kadaogan sa ilang rebolusyon sa 1948, daghan kunong nasulbad nga mga problema didto, ilabi na ang kagutom. Aw, nasayod na man ta karon nga daghan sab silang palpak nga proyekto ug daghan sab (minilyon kuno) ang mga naalaot sa ilang katilingbanong eksperimento didto. Bisan pa, gipakita sa Tsina ang gahom sa kooperasyon sa mga tawo sa pagsulbad og problema. Ug niining butanga, hawod kaayo ang ilang gobyerno sa pagmobilisa sa mga tawo aron tutokan ang uska problema ug sulbaron kini.

Mao sab ni ang ilang paagi sa pagsulbad sa peste sa sistosomiyasis (schistosomiasis) sa Yukiang County, uska lungsod sa Tsina. Sulod sa dugayng panahon kining sakita naghasol sa mga mulupyo sa maong lugar. Apan napapha ra gyod kining pesteha human gimobilisa sa gobyerno ang mga tawo. Kining hitaboa gihimoag balak ni Mao Zedong niadtong 1958 dihang nabasa niya sa mantalaan ang kalamposan sa kampanya batok sa maong sakit. Giulohag “Panamilit ngadto sa diyos sa peste,” ang balak adunay duha ka estansa kun estropa. Ang unang estansa naghisgot sa dakong kadaot sa sistosomiyasis: mga balangay nga giluok sa mga sagbot, mga tawong masakiton, ug mga balay nga abandonado. Kaanugon kuno sa lunhawng kasapaan ug pughaw nga kabungtoran. Wala gyoy nahimo ang gamhanang hari mismo. Kon mangomosta kuno ang diyos sa peste, tubaga nga ang mga karaang kasakit nagahampak gihapon sa katawhan sulod sa gatosan ka mga katuigan.

Ang ikaduhang estansa nagsugod sa pag-abot sa tingpamulak, ang paglihok sa unom ka gatos ka milyong Insek nga gikomparar ni Mao sa ilang karaang mga bayani. Walay dili nila mahimo: ulan nga patuyokon ngadto sa balod, mga bungtod nga nahimong tulay; mga piko nga mihapak sa habog nga mga pangpang ug kusganong mga bukton nga nagsemento sa bungbong sa mga sapa. Matod pa sa manunulti sa balak:  “Among gipangutana ang diyos sa peste: ‘Asa ka padulong?’/ Nagsilaob ang mga bangkang papel ug gihayagan ang langit sa dinagkotang mga kandela.”

Sa laktod nga pagkahubad, nahubas ang kalapokan ug nangamatay ang mga esneyl nga nagdalag sisto.

Unsa man ning diyos sa peste? Aw, sa tinuhoan ugod sa karaang mga tawo, lakip ang mga Griyego, Romano, Insek, ubpa, ang tanang butang sa kalibotan adunay diyos, sa ato pa, diwata o espiritu. Naay diyos sa kahoy, diyos sa tubig, diyos sa Adlaw, diyos sa Bulan, ubpa. Naa say diyos sa peste. Kumbaga, siya ang hinungdan, o tag-iya sa peste, o siya ang peste mismo. (Korek ba ko, Pareng Berto?)

Sumala sa balak ni Mao, human sa gatosan ka katuigan nga giyak-an sa diyos sa peste ang lungsod sa Yukiang sa Tsina, napahawa ra gyod siya tungod sa hiniusang lihok sa katawhan. Nawad-an siyag kapuy-an. Wala siyay mahimo kondili mobalik sa iyang kaugalingong lugar, ambot hain pod nang lugara, basta gidan-agan ang iyang agianan sa nagdilaab nga mga bangkang papel ug mga kandela. Sa akong nahibaw-an, adunay ritwal ang mga Insek diin ilang ipaanod ang mga bangkang papel nga gitarokag kandela. Ila ning offering kun halad sa mga diwata. Naa say interpretasyon nga simbolikong gipaanod kuno sa tighalad ang iyang mga sala o karaang pagkatawo padulong sa iyang pagbag-o. Nindot nga ritwal, sa?

Hinuon, dili ra man Tsina ang hawod mosulbad sa mga peste sulod sa ilang nasod. Wala man kay mabating mga peste sa Japan, mga nasod sa Europe, ug Amerika. Ang ilang mga gobyerno ug mga tawo molihok man gyod aron sulbaron ang unsang peste nga moatake. Bisan gani kon adunay mga pandemic nga sakit sama sa bird flu, ila man dayong masanta. Himoan gyod nilag paagi.

Sa Pilipinas? Ambot sa langaw. Morag ang gobyerno resigned na sa mahitabong peste o katalagman. Kanang sakit nga dengue, morag 40 na ka tuig nakong nabati nga sigeg balik-balik sa Dabaw ug sa tibuok nasod. Matag tuig, nagkadaghan ang mga biktima ug nangamatay. Dihang naigo ko sa Pebrero karong tuiga, abi nakog saag nga kaso kay dili naman kuno uso nianang panahona. Dili diay. Ang biktima sa Enero ug Pebrero sa 2011 mas daghan pa kaysa biktima sa samang mga bulana sa 2010. Ug busa nagpahimangno ang DOH (nakita nako sa TV) nga basig molabaw pa ang kaso sa dengue karong tuiga, ug busa mag-ingat tayo. Linisin ang palibot. Tanggalin ang stagnant water. Gamit kuno sa 4-S strategy: Search and destroy, Self-protective measures, Seek early treatment, and Say no to indiscriminate fogging.

Ganun? Kana ray ilang buhaton? Hangtod lang pahimangno sa mga tawo? Kada tuig na isulti sa DOH. Unya, pilay nakabati o nasayod? Reak na lang kanunay: ang mga ospital papreparahon sa mga masakiton nga modagsa. Hala, pagdoneyt og dugo. Hain man ang nasodnong programa sa DOH aron mawagtang ang dengue nga sa dugayng panahon sigeg hasi sa tibuok nasod? Aw, dili lang DOH, kondili ang tibuok gobyerno? Unsa man ang ilang paagi aron mamobilisa ang tibuok pwersa sa gobyerno ug katawhan hangtod sa ang-ang sa barangay aron mohawa ang diyos sa peste?

Kay sumala sa statistics mismo sa DOH, sigeg saka ang gidaghanon sa kaso sa dengue matag tuig. Niadtong 2009, gikan Enero ug Agosto, 31,248 ang natalang kaso, 327 ang patay. Sa samang panahon sa 2010, miabot nig 54,659 ka kaso, o 75 porsento nga saka, ug 429 ang patay.  Pag-abot sa Septiyembre 2010, misaka pa gyod ang gidaghanon sa biktima sa dengue ngadto sa 90,770! Kining numeroha shocking kaayo. Unya, hangtod lang pahimangno ang DOH? Naga-expect sila nga mosaka gyod ang kaso karong tuiga!? Apan wala silay mahimo? Mora na man tag usa sa walay-paglaom nga mga nasod sa Aprika?!

Imposible ba gyod nga ma-zero dengue ang Pilipinas? O bisag sa hinay-hinay maredyus ni ngadto sa 70 porsento, 50 porsento, 20 porsento, hangtod mawagtang? Surender na sila sa dengue? Sa Malaysia, 17 lang ka tawo ang namatay sa dengue sa miaging tuig ug natarantar na ang ilang gobyerno. Ang ilang kampanya batok sa peste nag-apil sa pagpakaylap sa mga baog nga laking lamok aron dili mosanay ang mga lamok sa dengue.

Kanus-a kaha ta manamilit sa diyos sa peste? Kanus-a kaha ta makapaanod og mga bangkang papel nga adunay dinagkotang kandela aron dan-agan ang dalan sa diyos sa peste sa dengue paingon sa iyang kaugalingong gingharian?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Mayo 11) – Niadtong Hunyo 6, 1906, gi-asasineyt ang Amerkanong politico-military governor sa Distrito sa Dabaw nga si Lt. Edward C. Bolton sa Barangay Lacaron, lungsod sa Malita, Davao del Sur. Ang nagbuno kaniya mao si Mangulayon, ang puli pangulo sa Tagakaolo Tribal Ward nga nakabase sa Malalag, Davao del Sur. Niining panahona, ang Dabaw usa pa ka distrito sa Moro Province, nga naglakip sa Sulu, Cotabato, Lanao, Dabaw, ug Zamboanga – ang kapital sa Moro Province. Mag-unom pa ka tuig ang pagdumala sa mga Kano sa Pilipinas sukad nila nailog ang nasod gikan sa mga kolonyalistang Katsila sa 1899 ug padayon pa sila sa ilang “pacification campaign” aron hiposon ang mga gerilyang Pinoy nga wala pa mosurender.

Sa Dabaw, walay organisadong pundok ang misukol sa pag-abot sa mga Kano, ug ang distrito nakadani og mga Amerkanong setler tungod sa katabunok sa kayutaan nga maayo alang sa abaka, lubi, ug ubang produktong agrikultural. Bisag wala pa sila ma-discharge, ang mga sundalong Kano nag-isig-angkonay nag mga kayutaan sa palibot sa Davao Gulf, gikan sa Davao del Sur hangtod sa Davao Oriental. Hasta ang mga sibilyan nga magtutudlong Kano, ang mga Thomasites, apil niining kalihokan sa pagpangangkon og kayutaan aron himoong plantasyon.

Ang dinagkong pagpangilog og kayutaan sa mga Amerkano nakaukay sa mga Lumadnong mulupyo sa Dabaw. Wala lamang giilog ang ilang kayutaan, gipugos pa gyod silag patrabaho sa mga plantasyon. Wala may laing tawo diris Dabaw kondili ang mga Lumad. Maihap lang ang mga Bisaya ug taga Luzon. Unya ang mga Lumad dili man anad sa inadlaw nga panarbaho. Nganong maghago man sila sa plantasyon nga daghan may makaon sa lasang? Daghang usa, baboy ihalas, langgam. Klase-klase sab nga mga tanom ug prutas ang ilang makuha nga libre. Sa dagat ug kasapaan, daghang isda. Ang gamayng kaingin paigo na man sa ilang panginahanglan.

Kon walay leborer, walay plantasyon. Sa kadesperado sa mga asyendero sa Dabaw, napugos silag import og mga trabahanteng Hapon sugod sa 1903. Apan kulang lang gihapon ang suplay sa leborer, ug walay laing paagi ang mga asyedero kondili pugson ang mga Lumad. Gironda sila ug gipapuyo sa mga plantasyon. Sumala sa mga katigulangang Lumad, klase-klaseng pang-abuso ang ilang nahiagoman sa kamot sa mga tag-iya sa plantasyon kinsa nag-astar hari sa kabukiran. Naay mga Lumad nga dili bayran, makatilaw og latigo, ug mapreso sa mga tangkal sa hayop.

Dayag na lang, ang mga pang-abuso nakamugnag pagsukol sa han-ay sa mga Lumad. Sa ulahing mga bulan sa 1905 miugong na ang mga hulungihong nga mo-alsa ang mga Lumad. Kining mga hulungihong nakaabot sa kasayoran sa mga Amerkanong asyendero ug sa awtoridad. Kon buot hunahunaon, lisod kaayo mahitabo ang pag-alsa sa mga Lumad kay kini sila nagkatibuagsa ug nag-away-away sa ilang kaugalingon. Pero naneguro ang mga Kano. Si Bolton, ang gobernador sa Davao, maoy nangulo sa imbestigasyon. Nianang Mayo 1906 siya ang miunay og adto sa Lupon aron susihon ang misteryosong sayaw nga gipasiugdahan kuno sa datu sa Lupon, si Datu Tomaros. Basig subersibo ang sayaw? Sikat kaayo ning sayawa ug mikaylap sa tibuok Golpo sa Dabaw. Ilaw gidakop si Datu Tomaros ug gidala sa Dabaw.

Sunod nga giadto ni Bolton mao ang Malalag, diin kinakusgan ang mga mulo sa mga Lumad. Si Bolton mismo usa sa mga asyendero dinhing dapita. Wala siyay kaubang army kay nagsalig siya nga “higala” niya ang tanan. Tumong niya ang paghusay sa problema tali sa mga trabahanteng Lumad ug mga asyenderong Kano. Sa Hunyo 4, mihapit siya sa balay sa pangulo sa Tagakaolo Tribal Ward nga si Datu Balawag sa Sulop, ug sa Hunyo 5, sa balay ni Mangulayon sa Dool, karon sakop sa Santa Maria. Nianang pagka ugma, Hunyo 6, nag-uban sila si Bolton, Benjamin Christian (usa ka planter nga Kano), ug si Mangulayon padulong sa Malita. Nianang pagka hapon, nakit-an ang mga patayng lawas nila Bolton ug Christian sa baybayon sa Lacaron, Malita.
Walay laing gidudahan sa nagpatay kanila kondili si Mangulayon. Sumala sa taho sa mga Amerkano, miingon kuno si Mangulayon sa uska mananagat didtong dapita: “Karon, gibati nako nga tawo na usab ako. Gipatay nako tong duha ka Amerkano…”

Sa ilang imbestigasyon, duha ka anggulo ang gitan-aw sa mga Kano kon nganong nangahas pagpatay si Mangulayon kang Bolton. Una, nagselos siya kay dili siya ang gitudlong pangulo sa tribal ward; ikaduha, nasuko siya sa mga pang-abusong gihimo sa mga asyenderong Kano sa mga Lumad sa Dabaw. Giila pod sa mga Kano nga adunay halangdong motibo si Mangulayon, ang pagpanalipod sa iyang katawhan nga gidaog-daog sa mga asyenderong Amerkano.

Unta kadtong pagpatay kang Bolton usa ka sinyas alang sa pagsugod sa pag-alsa sa mga kalumaran sa Dabaw. Daan na diayng nagsabot-sabot ang nagkalain-laing tribu, ug naa nay naasayn kinsay mosulong batok si kinsang Kano sa unsang lugar. Sa Kibulan (karon Santa Maria) giransak ang tindahan ni Alex McCullough. Apan nangatras ang uban ug wala mokaylap ang gikudlitan ni Mangulayon. Bisan pa, aduna gihapoy katag-katag nga pagsukol ang mga Lumad gikan sa Davao del Sur hangtod Davao Oriental. Pero, wala gyod silay dag-anan batok sa mas disiplinadong mga sundalong Amerkano nga nagkupot og mas abanteng armas.

Sa Dabaw del Sur, milusad og ngilngig nga panimalos ang mga Amerkano aron puohon dayon ang nagsugod nga pag-alsa sa mga Lumad. Ang mga tigulang nga Lumad karon dili magkauyon kon unsa ang gilapdon sa erya nga naigo sa panimalos sa mga Amerkano. Gikan ba sa Digos hangtod Malita, o didto lang dapit sa Malalag (nga maoy mother town sa daghang lungod karon sa Davao del Sur.) Apan nagkahiusa sila nga naghuwes de kutsilyo ang mga Kano sulod sa pipila ka bulan sa 1906.

“Sa kabukiran sa Santa Maria, ilang gimasaker ang tanang netibo. Wala silay pili. Ke Kaulo, Blaan, Manobo, iro o iring. Basta makit-an ka, kay mao nay ilang panimalos sa pagka patay ni Bolton,” matod pa ni Galileo L. Tagawa, taga Basiawan, Malita.

Dugang ni Amando Sawan, taga Kamandag, Malalag, “Babaye, tigulang, ug bata, kutob sa makit-an, ilang pamatyon.”

Ang mga sundalong Amerkano nga responsable sa pagpahamtang sa huwes de kutsilyo sa Davao mga beterano sa Bud Dajo Massacre sa Jolo, nga nahitabo sa Marso 1906. kadaghanan kanila sakop sa 6th Infantry Regiment. Usa lang ka batang babaye ang naluwas sa kapin 600 ka lalaki, babaye, ug bata nga namatay sa masaker sa Bud Dajo. Kining masakera nabalita sa Amerika ug nakaanig daghang pagsaway sa mga Amerkano mismo. Sa laing bahin, ang masaker sa Dabaw wala matala sa atong kasaysayan. Hilom usab ang mga rekord sa mga Amerkano niining tuiga. Igo ra silang mitaho nga nangawala ang mga Tagakaulo sa ilang mga balangay samtang gipatuman sa mga Amerkano ang mga “stringent measures” kun mapig-otong mga lakang. Gawas sa pipila ka Lumad, wala nay nasayod nga mihugpa diay ang bangis nga huwes de kutsilyo sa Davao del Sur, diin ang usa ka lugar nga ipaubos sa huwes de kutsilyo, walay mabiling buhi, tawo man o hayop. Walay makasulti kon pila ang tanang gipatay sa mga tropang Amerkano.

Naluoy ang ubang mga Lumad sa Davao sa nahitabo sa Malalag. Ang mga Kalagan nagreklamo sa mga opisyal sa kolonyal nga gobyernong Amerkano. Nganong patyon man ninyo ang tanang tawo didto nga usa ra man ang inyong tuyo? ilang pangutana. Ang tubag sa mga opisyal nga Amerkano: Hangtod dili makuha si Mangulayon, dili moundang ang ilang operasyon sa kabukiran. Puwes, tubag sa mga Kalagan: Among ihatag si Mangulayon kaninyo.

Niadtong Agosto 3, 1906, human sa pipila ka semanang paglutos kang Mangulayon, gi-atraka sa mga tropang Amerkano ang kuta ni Mangulayon sa Sanghay, Dimolok, Malita. Hapit usa ka oras ang kombate. Gipaulanag pana, bangkaw, ug bala ang mga sundalong Amerkano; pito kanila ang nangaangol. Nailog sa mga Amerkano ang kuta ug didto ilang nakita ang usa ka patayng lawas. Sumala sa mga Lumad, giputol ang ulo sa giingong patayng lawas ug gidala sa patag aron ilhon. Pipila ka mga planter nga Amerkano ang miingon nga mao to si Mangulayon. Ang tanang mga Lumad nga gipangutana miingon usab nga mao to si Mangulayon.

Apan ang tinuod diay, dili kadto si Mangulayon. Sumala sa mga Lumad nga nasayod, bata-bata kuno to ni Mangulayon nga nagsuot sa purong ug sanina ni Mangulayon. Gihimo to aron tuohan sa mga Kano nga mao to ang ilang gipangita nga si Mangulayon. Karon, ang pangutana, kon dili si Mangulayon ang napatay sa kuta sa Dimolok, ngano nga ang tanang Lumad nga nakaila kang Mangulayon miingon man nga mao to siya sa dihang gipangutana sila sa mga Kano?

Tungod kay gusto nilang moundang na ang huwes de kutsilyo ug busa silang tanan, amigo o kontra ni Mangulayon, namakak. Bisag dili kang Mangulayon ang putol nga ulo, giingnan nila ang mga imbestigador nga Kano nga mao to si Mangulayon.

Sumala sa mga leyendang nagatuyok-tuyok sa kalumaran, si Mangulayon tigbason dili madutlan. Sundang, bala – walay epekto kaniya. Apan dili kana ang rason nganong sayop ang taho sa mga Amerkano nga napatay si Mangulayon niadtong Agosto 3, 1906. Sa mga nasayod, ang tinuod nga rason mao nga nailad sa mga Lumad ang mga Kano. Nagkomplot sila aron patyon kunohay si Mangulayon, apan ang tinuod ila ning gipaikyas. Ug kay sa pagtuo sa mga Amerkano ila na mang napatay si Mangulayon, miundang ang huwes de kutsilyo sa Davao del Sur. Unsay nahitabo kang Mangulayon? Kay wala na man siya pangitaa sa mga Amerkano, namatay siya sa katigulangon, ang bugtong bayani sa mga Lumad nga nakapatay og taas nga kolonyal nga Amerkanong opisyal.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (Hunyo 10) — Daghang klaseng diktadura ang maobserbahan nato karon sa kalibotan. Naay diktadura sa uska tawo (nga suportado sa military), naay diktadura sa monarkiya kun hari, diktadurang militar, ug diktadura sa uska partido politikal. Naa pay ubang klaseng diktadura, pero kining upat tingali ang mas dali makita.

Daghang gobyerno sa Middle East mahulog ubos sa diktadura sa uska tawo sama sa Libya, Syria, Tunisia, Yemen, Egypt, ubp. Dayag na lang, suportado sila sa military. Ang kadaghanan, kondili man tanang, monarkiya sa Middle East mga diktadura usab tungod kay adunay absulotong gahom ang ilang mga hari. Ang mga ehemplo niini mao ang Saudi Arabia, Bahrain, ug Iran (sa wala pa napalagpot ang Shah niadtong 1979).

Sa Asya, ang labing klarong diktadurang militar mao ang Myanmar (Burma), diin ang naghupot sa gahom sa gobyerno mao ang mga heneral sa ilang army. Wala pa gyod nila buhii ang ilang hugot nga pagkontrolar sa gobyerno sukad sa ilang pagkudeta sa 1962. Sa mga tuig 1970-1980, daghang nasod sa South America, ilabi na ang Chile ug Argentina, ang gidumala sa mga diktadurang militar.

Ang North Korea maoy ehemplo sa uska diktadurang gihuptan sa uska partido politikal, ang Workers Party of Korea. Walay eleksyon-eleksyon didto sukad 1945. Ang Tsina usab uska diktadura sa uska partido politikal, ang Partido Komunista sa Tsina. Ang ilang gobyerno gidekoreytan og mga independenteng partido kuno, apan silang tanan ubos sa gahom sa mga komunista.

Ang mga nasod sa Eastern Europe kaniadto, lakip ang ilang lider nga Union of Soviet Socialist Republics (USSR, kon mub-on, Russia), pulos mga diktadura sa uska partido politikal. Silang tanan nangahagsa sukad sa mga tuig 1990 ug karon nagaeksperimento sa demokrasya ug gawasnong eleksyon.

Daghang gobyerno sa Middle East ang gipadagan sa mga diktadura sa monarkiya human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan (1945). Kadaghanan kanila suportado sa ilang kanhing agalong kolonyal. Apan sa kadugayan, nailog sa ubang mga grupong politikal ang gobyerno ug nahimo silang republika. Ang mga monarkiya nga nahimong republika sa Middle East mao ang Egypt (1953), Iran (1979), Tunisia (1957), Libya (1969). Napalagpot ang hari pinaagi sa kudeta sama sa Libya o pinaagi sa rebolusyon sama sa Iran.

Napalagpot tuod ang mga despotikong hari, apan ang mipuli mga despotikong diktador usab nga nagpakahari. Ang uban kanila suportado gihapon sa ilang kanhing agalong kolonyal, sama sa Egypt, Tunisia, ug Yemen. Apan adunay pipila nga kontra kaayo ang mga Amerkano ug European tungod sa ilang kasinatian sa pagka kolonya ug sa padayong pagpanghilabot sa mga kolonayser sa ilang nasod. Ang Libya, Iran, Syria, ug Iraq (sa panahon ni Sadam Hussein) maoy ehemplo sa mga nasod nga naglagot sa mga Kasadpanonng kolonyal.

Duha ang dakong isyu batok sa bisan unsang klaseng diktadura: una, ang pagtingob sa gahom sa uska tawo, pamilya, o partidong politikal, ug ikaduha, ang walay puas nilang pag-plunder kun pangulimbat sa bahandi sa nasod.

Sa sistemang diktadura, walay laing tingog ang puydeng madunggan kondili ang diktador nga tawo, pamilya, o partido. Sila ang magbuot-buot sa tanang aspekto sa katilingban. Ang ilang gusto maoy balaod. Ang tanang mosupak pahilomon, hulgaon, presohon, tortyuron, eksaylon, o likidahon. Dili sila magpanuko sa pagmasaker sa daghang tawo aron mapabilin sa gahom. Mas dugay sila sa gahom, mas modukot sila sa ilang pwesto. Mahubog sila sa gahom. Abi nila sila ang tag-iya sa nasod, o sila ang nasod, nga kon mawala sila, maalaot ang nasod. Ug busa kapit-tuko sila sa puwesto ug mogamit og bangis nga mga paagi aron magpabilin sa gahom.

Ug kay naanad sa gahom nga walay makapugong, sila usab ang nagbuot-buot sa paggunit sa bahandi sa nasod. Ilang giangkon ang tibuok bahandi sa nasod nga ilang kaugalingong bahandi. Mao kana ang kahimtang sa mga monarkiya sa Middle East nga pulos mga absolutong monarkiya. Kulba kaayog lifestyle kining mga tawhana, lupig pa ang monarkiya sa Uropa kinsa karon nagadawat na lang og mga alawans gikan sa gobyerno. Sa Middle East, ang mga royal family maoy magdikta sa parlamento ug maoy magbuot kon pilay ilang ibahin ngadto sa ilang katawhan.

Sa laing bahin, ang kadaghanan sa mga diktador sa mga republikang nasod nag-astang hari ug nagpuyo nga harianon. Mora na silag royal family. Sa Libya ug Syria, ang gahom ginapasa gikan sa amahan ug anak. Ang ilang pamilya naghupot og mga importanteng puwesto sa gobyerno ug nagamonopolyo sa negosyo. Sa kadugay nila sa puwesto, bilyon-bilyon ang ilang nahabhab gikan sa panudlanan sa nasod. Dili kaha ka matental nga nakatiwangwang ang tanang kita sa gobyerno ug ikaw ang naghupot sa absolutong gahom?

Karong bag-o, sa pag-ulbo sa kanasorang Arabo sa Middle East, nayagyag ang kamatuoran nga ang mga diktador sa Tunisia ug Egypt pulos nangabusdik sa bilyon-bilyong kurakot. Ang presidente sa Tunisia nga si Zine El Abidine Ben Ali naglingkod sa puwesto sukad sa 1987 ug napalagpot niining Enero 2011. Dihang miikyas siya ug ang iyang pamilya padulong sa Saudi Arabia, ilang gihakot ang daghang kuwarta, alahas, ug bulawan. Karon, nag-atubang si Ben Ali og mga kaso, apil ang pagpatay sa mga demonstrador ug drug-trafficking. Ang iyang mausik-usikong pamilya ug kanhi mga ministro adunay mga kaso usab.

Sa Egypt, ang ilang presidente nga si Hosni Mubarak napalagpot niadtong Pebrero 2011 human sa 30 ka tuig nga pagka diktador. Karon, si Mubarak nga 82 anyos, ang iyang mga anak, ug pipila ka opisyal, gipangpreso sa Egypt ug nag-atubang og mga kaso sa korapsyon. Otro pod ning lidera nga naghakot of bilyon-bilyong kuwarta. Tan-awon nato unsay resulta sa mga kaso batok niining mga diktador.

Kining duha ka diktador suportado sa mga European ug Amerkano. Gani, gusto untang tabangan sa Pransiya si Ben Ali sa sinugdanan sa kasamok sa Tunisia, apan miatras sila, tingali sa kaulaw dihang naamgohan nilang malukpanon ang kasuko sa mga tawo sa Tunisia batok sa ilang lider-diktador.

Sa pagsulat niini (Hunyo 2011), padayon pa ang gera sibil sa Libya. Ang ilang diktador didto mao si Muammar Qaddafi nga naghupot sa gahom sulod sa 41 ka tuig. Sumala sa mga analyst, napalambo pod baya ni Qaddafi ang Libya. Apan higpit usab ang iyang pagpadagan sa Libya ug nahimong royal family ang iyang pamilya. Ang iyang mga anak naghupot sa importanteng puwesto sa gobyerno, ug dayag na lang, bilyon-bilyon usab ang ilang nahagkom gikan sa nasod.

Kini si Qaddafi ilado sa iyang pagbatok sa Kasadpanong kolonyalismo. Karon, tungod sa iyang minangtas nga pagpitol sa mga protesta batok kaniya, nakakitag rason ang iyang mga kontra aron manghilabot sa kaguliyang sa Libya. Ang Amerika ug North Atlantic Treaty Organization (NATO) nga nakabase sa Europe maoy nangulo sa pagpamomba sa mga piniling target sa Libya, lakip ang mga tagoanan ni Qaddafi. Nakuha man ugod nila ang mandato gikan sa United Nations aron protektahan ang mga sibilyan gikan sa kabangis ni Qaddafi. Apan dili na lang pagprotekta sa sibilyan ang tumong niining koalisyon sa mga Kasadpanon, gusto nilang palagpoton na gyod si Qaddafi, o kaha patyon.

Sa laing bahin, igo lang gisaway niining koalisyong Kasadpanon ang ilang mga bata-bata: si Hamad ibn Isa Al-Khalifa, ang hari sa Bahrain, ug si Presidente Ali Abdullah Saleh sa Yemen. Kining mga lidera bangis usab nga misumpo sa mga demonstrayon batok sa ilang rehimen. Wala pay aksyon ang koalisyon batok sa lider sa Syria, si Bashar Al Assad, kinsa bangis kaayong mipitol sa mga demonstrasyon batok sa iyang rehimen. Kining mga Assad namora na sab og harianong pamilya. Ang iyang amahan, si Hafez Al-Assad nahimong diktador sulod sa 29 ka tuig, ug dihang kini namatay, siya ang mipuli niadtong 2000.

Ambot kinsang diktador ang wala moburot sa kadato. Sa mga bag-ong nademokrasya, morag ang mga lider ra man sa South Korea ang nakasohan og korapsyon. Si Lee Kuan Yew kaha sa Singapore? Ang pamilya ni Chiang Kai Shek sa Taiwan? Naa kahay nadato sa mga lider ug ilang pamilya sa Tsina? Sa North Korea, klaro ang mga pribilehiyong gitamasa sa mga Kims tungod sa ilang puwesto isip mga pangulo. Naa kaha silay personal nga bahandi? Si Fidel Castro sa Cuba, nadato kaha? Tiaw mo nang gikan 1959 hangtod 2008 (49 ka tuig!) siya ang diktador sa Cuba, ug karon iyang gipasa ang gahom ngadto sa iyang igsoong si Raul Castro.

Sa kaso sa Pilipinas, si Marcos, nga nahimong diktador sa panahon sa martial law niadtong 1972-1986, natala nga usa sa labing kurakot nga lider sa tibuok kalibotan. Hangtod karon, sige pag pangita ang atong gobyerno sa giingong bilyon-bilyon niyang hidden wealth. Pila na kahay nasilotan sa iyang mga bata-bata nga responsable sa mga ngilngig nga kalapasan sa tawhanong katungod?

Apan sumala sa nahitabo sa Pilipinas, sa Eastern Europe, ug karon sa Middle East, walay diktadurang molungtad. Sa madugay o sa madali, mapuno ra gyod ang mga tawo ug sila molihok aron pukanon ug paninglan ang mga mangtas nga nagadumala kanila. Sa Chile ug Argentina sa South America, ang ilang mga lider-militar niadtong mga tuig 1970-1980, karon nag-atubang og daghang kaso sa paglapas sa tawhanong katungod. Gikan sa pangulo, sama ni Pinochet sa Chile, hangtod sa ilang mga heneral ug tanang opisyal nga nahilambigit sa paglapas sa tawhanong katungod gipanglutos aron patubagon sa ilang daotang mga binuhatan.

Suwerte sila kay igo lang kasohan ug presohon. Si Anastasio Somoza, ang diktador sa Nicaragua, giasasineyt niadtong 1980, ug si Nicolae Ceausescu, ang diktador sa Romania, lakip ang iyang asawa, gibitay niadtong 1989. Walay maayong padulngan ang mga diktadura.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (Hulyo 4) — Sa edad nga katorse, gibiyaan ni Peryang ang kalisod sa kinabuhing panguma sa ilang baryo sa Balugo, Sibulan, Negros Oriental. Kon buot hunahunaon, maayo man ang kahimtang sa ilang pamilya kon panguma ang hisgotan. Dako ang yuta sa iyang apohan kinsa nakabenepisyo sa homsted nga 16 ka ektarya. Daghan silag baka, kabaw, kanding, ug manok. Lapad ang ilang maisan ug humayan. Gani, daghang silingan ang motabang kanila panahon sa ting-ani. Permi puno ang ilang kamalig. Klase-klase ang ilang bungahoy. Sa laktod, adunahang mag-uuma ang iyang pamilya.

Apan bisan og arang-arang ang ilang kahimtang, nagdako si Peryang nga anad sa trabaho. Matag usa kanilang unom ka magsoon adunay tahas sa uma. Makahinumdom siyang maghilak sa bata pa siya nga magguyod sa saag nga baka kay basig mabiyaan sa iyang mga magulang. Siya pay bitaron sa baka. Bisan ang pag-eskuyla hago kaayo. Kinahanglang mobaktas pa silag pila ka kilometro ug motabok og sapa. Sayo sa buntag silang molakaw ug usahay magabhian sila sa pag-uli.

Bisan sa iyang linghod nga pangutok, nakahukom na si Peryang nga dili alang kaniya ang panguma. Ang iyang pangandoy mao ang paghawa sa Balugo aron mausab ang dagan sa iyang kinabuhi. Makahinumdom pa siya sa ilang estoryahanay sa iyang igsoong si Manding samtang nangutkot silag kamote. Gikataw-an siya niini dihang iyang gipangutana kon kinsay iyang gustong mabana. Kabata pa kuno niya, kon unsa na lay sulod sa iyang ulo. Pero mao ni ang tubag ni Manding: Mag-uuma ang gusto niyang mabana. Walay problema sa pagkaon. Dili ka gyod higutman kay daghang makaon sa uma.

Tubag usab ni Peryang: Ang gusto niyang mabana tindero, tungod kay ang mga tindero limpiyog sinina. Dili sama sa mag-uuma nga lago tan-awon. Igo lang mikatawa si Manding kaniya. Tindero? Unyag walay trabaho? Unsay ilang kaonon? Apan wala mausab ang damgo ni Peryang bisan sa mga pangatarogan sa iyang magulang nga igsoon.

Dihang nagdalagita na si Peryang, daghay nangulitawo kaniya. Wala siyay nagustohan kay pulos sila mag-uuma. Klaro kang Peryang nga aron matuman ang iyang damgo kinahanglang mopahawa siya sa Balugo. Ug kay dili man siya tugtan kay menor de edad pa, miikyas siya gikan sa iyang pinuy-anang balangay padulong sa Zamboanga sa tuig1939.

Sa Zamboanga, misulod siyag lain-laing trabaho: katabang, labandera, wetres. Alang kaniya, mas maayo ni nga mga trabaho kaysa magguyod og kanding o kaha magbunglay sa yuta. Gawas pa, nalingaw siya sa siyudad tungod sa mga sinehan. Maoy iyang hilig ang motan-aw og sine; tingali mao niy nagbuhi sa iyang mga damgo. Paborito niyang artista mao sila si Gloria Romero, Leopoldo Salcedo, Ramon Revilla, Jaime de la Rosa, Eduardo Arenas, ubp. Nahilig usab siyang mobasa og mga komiks ug magasin.

Kausa niana, gisulayan siyag lugos sa anak sa uska pamilyang Katsila diin siya nagtrabaho isip katabang. Iya ning gilayasan ug nakasulod siyag trabaho sa tindahan sa Insek diin iyang nakaila si Lianga, uska Insek nga tinderong ulitawo.  Sama ni Peryang, kini si Lianga miikyas usab sa ilang baryo sa China ug nanimpalad sa Zamboanga. Nangulitawo ang Insek kaniya pinaagi sa mga love letters nga kinopya sa mga libro. Mao na tingali ni ang iyang gidamgong tindero. Nagkauyab ang duha. Apan ang ilang panaghigugmaay naputol sa pag-ulbo sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan.

Nasayod si Lianga sa kadelikado ug kawalay kaseguroan sa panahon sa gera. Busa iyang gihatod si Peryang pauli sa Balugo, Sibulan ug nahimamat ang mga katigulangan niini. Mibalik usab dayon si Lianga sa Zamboanga aron manginabuhi. Kon magkinaunsa man, katultol siya kon asa niya balikan si Peryang pagkahuman sa gera.

Apan wala mahimutang si Peryang sa Balugo. Kinsay nasayod kanus-a mahuman ang gera? Busa mibalik siya sa Zamboanga. Apason niya si Lianga! Aron lang masayran nga namakwit na ang mga Insek, lakip si Lianga, ambot asa. Nahugno ang kalibotan ni Peryang. Nawad-an siyag paglaom nga magkita silag usab ni Lianga. Gilingaw niya ang iyang kaugalingon sa pagpanarbaho.

Usa ka adlaw niana, samtang naglaba siya daplin sa dalan, tayming sab nga uska bakwit nga amigong Insek ni Lianga nakakita kang Peryang.

“Dili ba ikaw ang uyab ni Lianga?” pangutana sa Insek.

“Ako,” tubag ni Peryang.

“Tua si Lianga sa Siocon. Gusto ka mouban nako? Moadto ko didto.”

Wala magduha-duha si Peryang. Miuban siya sa Insek padulong sa Siocon, ug tuod didto, nagkita silang usab ni Lianga. Puwerteng lipaya ni Peryang! Kinsay magdahom nga magkita pa silang usab sa iyang hinigugma? Sukad niadto, nagpuyo na silang duha nga walay benepisyo sa kasal. Gikan sa Siocon, namakwit na sab sila sa Malayal. Sa panahon sa gera, iyang gianak si Gloria ug si Leopoldo. Human sa liberasyon, mibalik sila Peryang ug iyang pamilya sa Zamboanga diin gianak niya si Ramon. Nakapuyo sila kadiyot sa Cebu, ug sa tuig 1947, mibalhin na silas Dabaw diin nahimugso ang dugang pito ka anak.

Fulltime housewife si Peryang. Gilaliman kang mopadako og napulo ka anak? Maingon nga sila middle class family. Dili purdoy, apan mas klarong dili sab dato. Kon giunsa niya pagpa-igo sa suweldo sa iyang bana mao nay dakong pangutana. Apan kanunay tag-upat o taglima ang sud-an sa lamesa. Wala gyod higutmi ang iyang pamilya.

Inahan sa kanunayng panabang. Mao tingali nay angay nga ibansag kaniya isip uska inahan. Naay mga anak nga badlongon. Tawgon siya sa prinsipal kay gi-suspend ang anak. Sa unang mga tuig sa martial law, sige siya tawgon sa PC barracks kay gipangita ang tulo niya ka anak nga mga aktibista. Ambot uroy, niya pa. Hangtod sa iyang katigulangon, walay undang siyang moayuda sa bisan kinsa niyang anak nga magkaproblema.

Niadtong 1983, namatay si Lianga sa edad nga 69. Kinsay makatugkad sa gibating kasubo ni Peryang? Walay palta siya nga moduaw sa sementeryo sa sumad sa adlaw sa kamatayon ni Lianga ug matag kalag-kalag. Iya ning papangadyean ug pamisahan. Mao ni ang love of her life, ang tawong mihaw-as kaniya gikan sa kinabuhing mag-uuma. Mao ni ang tawong nagpatuman sa iyang simpleng pangandoy: Makapalit og nindot nga tela aron patahion. Makatan-aw og sine. Makakaon tulo ka beses sa uska adlaw.

Gani, dihang nahimo siyang emigrante sa Amerika niadtong 1997 sa edad nga 72, mipauli gyod siya sa Dabaw kay kuno tugnaw ug mingaw kaayo didto. Nakalahutay ra siyag siyam ka bulan. Iya lang gibalewala ang kahigayonan nga mamahimong permanenteng residente o kaha citizen sa Amerika aron lang makauban si Lianga. Dihang nagsugod na ang iyang dementia sa edad nga 84, duha ra ka topiko ang magbalik-balik sa iyang estorya, ug ang usa niini mao si Lianga. Naluoy kuno siyang Lianga nga iyang gibiyaan dihang miadto siya sa Amerika.

Ingon pa sa uska anak nga wala masayod sa sintomas sa dementia: “Ma, dugay na mang patay si Papa pag-adto nimos Amerika.”

“Dili, uy. Buhi pa siya. Naluoy ko niya kay ako siyang gibiyaan.”

Kapila to siya mosulti nga gusto niyang matulog sa sementaryo kay ubanan niya si Lianga. Luoy kuno si Lianga. Alam-alamon siya sa iyang mga anak, ug dad-on siya sa sementeryo sa adlaw aron mangadye. Kon unsay ilang kulukabildo ni Lianga, siya ray nasayod.

Ang usa pa ka estorya nga iyang balik-balikon mao ang iyang pagbiya sa Balugo. Katorse anyos siya dihang miikyas sa ilang balay. Klaro pa kaayo kaniya ang mga detalye: Unsang oras siya milakaw bitbit ang uska putos nga sinina, kinsa ang mga tawong iyang nahinabo sa dalan, ug ang gisakyan niyang barko nga Elcano. Karon, niya pa, naa nay suga sa Balugo. Nasayod siya niini kay kapila na siya makabalik sa Balugo, ang kinaulahian niadtong 2006. Unya, gusto na usab siyang mobisita sa Balugo. Kon naay moadto sa Balugo, mouban siya.

“Kanus-a ko makaadtog Balugo?” maoy pangutana niya kanunay sa mga anak nga mobisita kaniya.

Apan lisod na siya makaadtog Balugo tungod sa iyang sakit. Gawas sa diyabetes, naa siyay kondisyon sa kasing-kasing. Dili siya makaagwanta, sulti sa doktor. Kon mag-eroplano sa Cebu, mobalhin siya sa barko padulong sa Dumaguete. Hago. Puyde unta mogamit og kotse nga ipasakay sa RORO sa Dipolog nga moderetsog Dumaguete, apan layo sab kaayo ang Dipolog gikan sa Dabaw. Mas hago.

Ang kinasayonan nga paagi mao ang pag-eroplano padulong sa Manila diin adunay derektang panaw padulong sa Dumaguete. Oras lang ang ihapon, dili adlaw. Apan wala madayon ang plano kay na-ospital si Peryang. Wala matuman ang iyang ulahing tinguha. Sa ikatulong adlaw, gi-ICU na siya ug gidiyalisis. Apan wala na makarekober ang iyang mga kidney. Nag-coma na siya. Katorse ka adlaw siya sa ospital. Pipila lang ka oras sa pag-abot sa uska anak nga babaye gikan sa Canada, mihunong na siyag ginhawa.

Sa takna sa iyang paglubong tupad kang Lianga, tayming nga miagi ang eroplano ibabaw gayod sa iyang lubnganan. Tingali nag-uban ang duha padulong sa Balugo.

Porferia Dionanao. Natawo Nobiyembre 25, 1925 sa Balugo, Sibulan, Negros Oriental. Namatay Hunyo 24, 2011 sa Siyudad sa Dabaw. Napulo ang iyang anak, traynta singko ang iyang apo, ug baynte singko ang iyang apo sa tuhod.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/9 Agosto) – Ang “Rashomon” uska pelikulang Hapon nga gihimo niadtong 1956. Mao kini ang nagpasikat kang Akira Kurosawa, ang direktor sa maong pelikula. Ang estorya niini nakabase sa mubong sugilanon ni Ryunosuke Akutagawa nga nag-ulohag “In a bamboo grove,” kun “Sa kakawayanan.” Mahitungod kini sa imbestigasyon sa kapolisan sa murder sa uska samurai, si Takehiko.

Matod pas uska mangangahoy (woodcutter), nakita niya ang patayng lawas sa samurai nga si Takehiko sa kakahoyan nga adunay samad dinuslakan sa dughan. Wala kuno siyay nakitang mga hinagiban, apan klaro nga adunay nahitabong away didto segun sa pagkayamukat sa palibot. Siya ang nagreport ngadto sa kapolisan. Sumala sa uska mongheng Buddhist, nakita niya ang samurai nianang adlawa nga nagguyod sa iyang kabayo nga gisakyan sa iyang asawa. Aduna niy gisukbit nga espadang samurai ug naay dalang mga pana.

Sumala sa uska polis, iyang nadakpan ang nag-unang suspek, ang bandidong si Tajomaru, human kini nahulog sa kabayo ug nagkamang-tikuko sa baybayon. Natingala kuno siya kay iladong kilabot nga tulisan si Tajomaru, gibaniog nga manlulugos ug pumapatay og tawo, apan nagtikuko lang sa balas.

Unsay nahulog sa kabayo? sukmat ni Tajomaru sa polis. Mikanaog siya sa kabayo ug nagluko-luko tungod sa kasakit sa iyang tiyan human makainom og tubig-sapa nga lagmit naay hilo. Ug kay nasayod man siyang bitayon gyod siya, itug-an niya ang tanan. Siya bitaw ang nagpatay sa samurai. Dili man unta niya patyon ang samurai. Ang iyang tuyo mao ra man ang pagreyp sa iyang asawa. Nawalis man ugod ang belo sa babaye nga nagsakay sa kabayo, ug nakita niya ang kagwapa niini nga sama sa uska diyosa. Nalansis niya ang samurai ug nagapos, ug nareyp gyod niya ang asawa, si Masago.

Dihang molakaw na unta si Tajomaru human sa reyp, mihangyo si Masago nga unta usa ra kanila, si Tajomaru ba o ang iyang bana, ang angay mabuhi. Kay dili siya magmalinawon nga adunay duha ka tawo nga masayod sa iyang pagkariwara. Kinsay modaog maoy ubanan ni Masago. Giputol ni Tajomaru ang gapos sa samurai ug nag-eskrimahay sila. Ingon pang Tajomaru, bilib kuno siya sa kahawod ni Takehiko kay miabot nig 23 niya ka tigbas, samtang kutob 20 lang ang uban niyang nakasangka.

Sumala sa testimonya ni Masago ngadto sa mga polis, human siya gireyp ni Tajomaru, nakita niya ang kasilag sa mga mata sa iyang bana alang kaniya samtang kini nakagapos. Mora siyag gitulisok. Bisag unsaon niyag hangyo nga silotan siya sa iyang bana, igo ra siyang tutokan sa mga matang puno sa kasilag. Wala na kaantos, iyang giduslak ang iyang punyal sa dughan sa iyang bana. Siya, ang nagpatay sa iyang bana! Kapila siya nagsulay pagpatay sa iyang kaugalingon apan napakyas siya.

Ang gihimo sa mga polis, nagkuha silag espiritista kun midyum aron maestorya ang kalag sa samurai. Sumala sa kalag sa samurai, human kuno gireyp ang iyang asawa, mihangyo kuno ni nga mouban kang Tajomaru. Apan una siya mouban, kinahanglang patyon ni Tajomaru ang iyang bana. Nawad-ag amor si Tajomaru sa babaye ug iya ning gibiyaan. Midagan usab pahilayo si Masago. Nabilin nga nag-inusara ang samurai ug nakahukom siya nga patyon ang iyang kaugalingon. Siya mismo ang nagpatay sa iyang kaugalingon!

Makalibog?

Ang pelikula ni Akira Kurosawa wala mosunod sa orihinal nga estorya ni Akutagawa. Gitangtang niya ang testimonya sa inahan ni Masago ug nagdugang siyag ubang mga esena, ilabi na ang ikaduhang estorya sa mangangahoy. Kumbaga, mao ni ang nagtuhog-tuhog sa mga testimonya nila ni Tajomaru, Masago, ug ni Takehiko, ang samurai. Sa bag-ong estorya sa mangangahoy, iyang gisulti nga nasaksihan niya ang tibuok panghitabo human nareyp si Masago! Dili diay tinuod ang iyang gisulti permero nga patay nang daan si Takehiko sa unang pagkakita niya niini.

Ang “Rashomon” akong gipatan-aw sa akong mga estudyante sa literatura sa University of Southeastern Philippines (USEP) human namo gidiskas ang orihinal nga estorya ni Akutagawa sa klase. Ako silang gipakomentog bisag unsa mahitungod sa pelikula nga gi-set sa karaang panahon sa Hapon nga aduna pay mga samurai. Nia ang pipila ka interesanteng mga komento:

“Si Masago ay parang baliw umarte. Bigla lang tatawa at iiyak. Si Tajomaru naman ay parang hindi naliligo. Naiinis ako sa kanyang itsura. Si Takehiko ay hindi tunay na samurai dahil natalo siya sa isang hamak na bandido lamang. Ang opinyon ko sa ‘Rashomon’ ay hindi siya maganda pero nakakaaliw panoorin dahil sa mga baliw na tauhan.” – Katherine Joy A. Caneda.

“Ang akong masulti sa among gitan-aw kay kataw-anan kaayo. Imbes maluoy ko kang Masago, makatawa gyod ko kay tanga kaayo siya og nawong sa iyang pag-arte. Mora siyag nakatomar og katol, magposing siya kon mohilak. Ang mga lalaki pod morag mga tambay sa kanto, morag mga mamasurahay. Klaro kaayo nga sugo sa direktor ang ilang away, kay kon matumba ang isa, matumba pod ang isa. Mga banga kaayo, ug labaw sa tanan, hugawan kaayo sila kay ang ilang sip-on ug singot nagsagol. Pero walay molabaw sa kilay ni Masago. Dili ko kasagang.” – May Cris S. Lumontad.

“Para sa akin, ito na ang pinakapangit na palabas na nakita ko. Parang naglalaro lang ang mga eksenang ipinapakita. Hindi ko naiintidihan ang mga emosyon ng mga tauhan. Natawa rin ako sa pag-aaway ng dalawang magkatunggali, animo’y walang saysay ang kanilang paglalaban. Hindi ko akalaing sikat pala sa kanilang bansa ang mga artistang gumanap sa pelikula.” – Kenneth Brian L. Solmeron.

“Ganahan kaayo ko sa estorya kay ginapa-confuse sa writer ang iyang audience. Magamit gyod imong logic ug imagination. Mahait ang imong pagsabot tungod kay daghan kag ipangutana kon kinsa gyod ang nagpatay sa samurai.” – Suzette D. Canda.

“Ang wala nako ganahi ang nawong sa aktres kay pangit kaayo ang kilay, abot sa agtang. Pangit sab siya mokatawa. (Sila Tajomaru ug Takehiko) dili kabalo mopinsing, korny kaayo, makalagot. Ang midyum nga gisaniban ni Takehiko kay sige og tuyok, morag kasing. Nalingaw ko, sige kog katawa.” – Paul Angelo Galon.

“Naglibog jod ko kay daghan kaayog estorya, ilabi na mikalit lang og abot ang bata sa ending. Naluoy ko sa samurai kay walay buot ang iyang asawa. Wala ko ganahi sa mga kilay ni Masago ug sa midyum.” – Neil Patrick Aguilando.

“Ang una jod nako nabantayan kay tanga kaayo ang mga nawong sa mga character. Dapat maluoy ka or maglagot, makatawa na lang ka tungod sa ilang nawong. Ilabi na si Tajomaru, hugawan pa jod kaayo. Luod kaayo siya kay nagsagol ang abog ug singot. Si Masago pod, maingon nakong naay pagkabigaon (hahaha). Gipaaway niya ang iyang bana ug si Tajomaru tungod kay gireject siya. Paita pod ani. Sakit kaayo to sa dughan ug pride ba. Pangit pa jod kaayo iyang kilay, sayang, gwapa unta siya. Ang ilang akting, mora ra silag nagdula. Gipanganlan man unta ilang direktor nga pinakabest, dili lang sa Japan, pero sa tibuok kalibotan, pero dili gyod nako makit-an nga hawod siya kay mora ra silag nagpraktis atubangan sa kamera.” – Clairdelene S. Nebre.

“What I liked about the movie was the setting. So classic, very feudal era. Also the costumes, the place, and the way the actors/actresses portrayed their roles. I also liked the ending, when the woodcutter adopted the baby. I was moved by that scene. The baby symbolized new beginning of faith in humanity. What I didn’t like was the portrayal of Takehiko and Tajomaru. A samurai should act like a samurai, and a bandit should act like a bandit. I don’t know what was in the director’s mind that he made the fight between Takehiko and Tajomaru less bloody. I have seen samurai movies and animes, and they don’t fight like Takehikok and Tajomaru.” – Jessica F. Toledo.

“I was really amazed by the creativity and imagination of Akira Kurosawa. ‘Rashomon’ delves into the depths of humanity itself. It may seem simple but upon further analysis, it really portrays humanity… I think the film is the explanation of the story ‘In a bamboo grove,’ which has a confusing ending. ‘Rashomon’ wraps it up nicely, satisfying our curiosity as to who really killed Takehiko. The best part is about the Buddhist monk’s change of attitude. He almost loses his faith in humanity after witnessing so much selfishness and dishonesty, but he regains his faith in man at the end. The film explores the behavior of humanity, its weaknesses and strengths.” – Emmanuel Cagayan.

 (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 27) — Naghatag kog tok sa nasodnong komperensya sa National Archives of the Philippines nga gitigayon sa Grand Men Seng niadtong Agosto 9, 2011. Ang akong topic, “Records, Democracy, and Indigenous Peoples.” Dili na man unta ko nagadawat og mga imbitasyon nga mohatag og bisan unsang tok aron makakonsentreyt kog sulat (kuno), apan wala kuno silay laing makitang mohisgot sa mga Lumad. Gusto man ugod sa ilang Executive Director nga si Victorino M. Manalo nga palapdon ang kahulogan sa “records” aron maapil ang unsa mang mga rekord sa mga Lumad sa mga arkibo kun archives – buot ipasabot, tipiganan sa mga record – sa gobyerno. Unya kay duol man gyod sa akong kasingkasing ang hisgotanang Lumad, na hala, misugot na lang ko.

Nako pa, ang akong interes sa mga Lumad nagsugod sa dihang nagtuon pa ko sa elementarya ug hay eskol sa Tagum. Makita nako ang mga Mansaka sa mga kadalanan sa Tagum nga nagsuot sa ilang mabulokong mga sinina ug dekorasyon sa lawas, lakip ang nagbitay nga patina, ang lingin nga breastplate nga ginama sa pilak. Nianang mga panahona usab (mga ulahing bahin sa 1950 ug unang bahin sa 1960), nahimong unod sa mga lokal nga mantalaan ang kagubot sa Davao del Sur tali sa mga Blaan ug mga setler. Kining mga hitabo nagamit nako isip materyal sa akong unang mubong sugilanon nga nag-ulohag “I am one of the mountain people” nga akong nasulat sa 1970.

Dihang gihimo nako ang akong ikaduhang libro (Davao: Reconstructing history from text and memory, Research and Publication Office, Ateneo de Davao University, 2005) nakahinumdom ko sa kagubot sa Davao del Sur kalabot sa mga Blaan. Ako ning gilakbitag hisgot sa tsapter mahitungod sa mga tribu sa Dabaw nga nag-ingon: Ang mga Blaan iladong isog ug nakigkombate sa mga setler ug militar kaniadto.

Nabasa ni retired Judge Roberto Q. Canete ang akong libro ug iya gyod kong gipakigkitaan sa akong opisina sa Tambara sa Ateneo aron ingnan nga kulang kaayo ang akong gisulat mahitungod sa mga Blaan. Diay, kay siya ang abogado sa mga Blaan sa Sulop, Davao del Sur, nga nahilambigit sa kagubot sa mga tuig 1960. Niya pa, dili to simpleng kagubot, uprising to, kun pag-alsa sa mga Blaan. Iya kong gidad-an og bagang file sa maong kaso ug didto nabasa nako ang mga ngalan sa mga akusadong Blaan, sama nila ni Lapnayan (Lafnayan), Tiwaro, Mongkil, Ontik, Daye, Dason, Dang, Malompong, ubp. Nabasa usab nako ang dagan sa kaso ug ang pagka bilanggo sa pipila kanila. Ang nahinumdoman nako sa akong pagkabatan-on kalit lang nahimong buhing sugilanon sa tinuod nga mga tawo!

Niadtong miaging tuig, nakaila nako si Datu Antonio Kinoc, uska Blaan nga taga Matan-ao, Davao del Sur, tupad nga lungsod sa Sulop. Ako siyang gipangutana mahitungod sa kagubot sa 1960, ug kon kaila niya sila si Lafnayan, Tiwaro, ubp. Ug sa akong dakong kahingangha, naghatag siyag dugang mga detalye sa maong panghitabo ug kon unsay gidangatan sa mga tawong akong gimensyon kaniya. Pulos niya ni katagibalangay. Ang gisaysay ni Datu Kinoc nagpakita kon unsa kalalom ug kaadunahan ang arkibo sa sulod sa utok ug panumdoman sa mga Lumad! Mao ni ang akong gitawag nga mga memory document, mga dokumento nga wala masulat, apan nagpabiling buhi sa panumdoman sa tawo, ilabi na sa mga Lumad.

Gani, dugay na kong naghatag og dakong bili sa tradisyong binaba sa mga Lumad. Hangtod adunay higayon, mangolekta gyod kog mga mitos, leyenda, sugilanon sa katawhan, folktales, ug ilang kaugalingong bersyon sa mga panghitabo sa atong kasaysayan – nga kalagmitan lahi sa opisyal nga bersyon sa mga dokumentong gisulat sa mga Katsila o Amerkano.

Pananglit, ang pagpatay sa Katsilang gobernador sa Davao nga si Jose Pinzon sa Bingcungan, Davao del Norte niadtong 1861. Sa mga dokumentong gisulat sa mga paring Katsilang Heswita, ilang gipanghimaraot ang mga mulupyo sa Bingcungan (karon sakop sa Tagum) kay traydor kuno nilang gipatay si Pinzon. Gipanghimakak sa mga paring Katsila ang tsismis nga nagkainteres si Pinzon sa uska guwapang babaye didto. Dihang akong gipangutana ang mga netibong impormante sa Bingcungan niadtong 2003 kon unsay ilang nasayran mahitungod sa pagpatay kang Pinzon nga nahitabo niadto pang 1861, ilang gipamatud-an nga si Pinzon nagkainteres sa uska babayeng guwapa nga tumindok sa maong lugar. Kahibalo gani sila sa ngalan sa babaye, nga ilang gianggaag Ugis tungod sa kaputi sa iyang panit. Ilang gitug-an kon kinsa ang nagtigbas sa liog ni Pinzon ug gipakita pa gyod nila ang pinute nga gigamit sa pagpatay kang Pinzon. Migula usab ang mga ngalang Lubama ug Maug nga nahiapil sa pag-alsa sa Bingcungan sa 1861. Kining mga lokal nga bayani wala gyod nato mailhi.

Kining mga detalye sa Bingcungan gikan sa bag-ong henerasyon sa mga mulupyo didto. Daw lab-as pa kanila ang mga panghitabo. Kana tungod kay kining panghitaboa dakong buhi sa panumdoman sa katawhan, kasaysayan nga gipasa-pasa gikan sa mga katigulangan ngadto sa ilang mga anak ug mga anak sa ilang mga anak. Sa laktod, mga dokumento kini sa arkibo sa ilang panumdoman.

Daghan pa kaayong mga dokumento sa utok sa mga Lumad nga sama niini ang wala pa masulat ni mahibaw-an sa kadaghanan kanato. Importante kaayong makuha ni kay makahatag nig katin-awan sa daghang mga isyu sa atong kasaysayan, ilabi na sa lokal nga kasaysayan. Kinahanglan nato kining hiposon. Kolek, kolek , kolek mao nay akong tambag sa akong mga estudyante, ma-undergrad man o ma-graduate. Aw, mao nay angay buhaton sa bisan kinsa kanato. Dili ko motuo nga overstudied na ang bisan unsang tribu sa Mindanaw. Hangtod karon, taphaw pa kaayo ang atong nakuhang kahibalo gikan sa ilang kinaadman nga natigom sulod sa kaliboan ka katuigan.

Malay mo, sa Tagalog pa, naa kay mapandolan nga bag-ong impormasyon. Mao man nay nahitabo sa akong reserts sa mga Lumad sa Davao del Sur: Naglusad diay og ngilngig nga huwes de kutsilyo ang mga Amerkano didto sa Malalag-Malita niadtong 1906. Permero, wala ko motuo. Abi nakog nasayop ang akong mga Lumad nga impormante. Nako pa, basig ang buot nilang ipasabot mao ang masaker sa Balangiga, Samar nga nahitabo niadtong 1901? Apan sa dugang sukit-sukit, migula gyod nga tinuod diay ang gisulti sa mga impormanteng Lumad. Ang huwes de kutsilyo gilusad sa mga Kano niadtong 1906 batok sa mga Lumad isip ilang panimalos sa pagkapatay sa Davao Politico-military District Governor nga Kano nga si Lt.  Edward C. Bolton sa Malita niadtong 1906. Ang nagbuno kaniya mao si Mangulayon, lider sa mga Kulamanon nga Manobo sa Davao del Sur.

Kulba kaayo ang estorya sa mga impormante mahitungod sa  masaker sa mga Lumad nga wala matala sa atong kasaysayan. Sa mga dapit nga gideklarang ubos sa huwes de kutsilyo walay mabiling buhi – tawo man o hayop. Bata, tigulang, babaye, lalaki, bisag iro, patay, sumala sa mga impormante. Kining tanan gihilom sa mga Kano. Apan migula ra gayod ang matuod nga nahitabo tungod sa arkibo nga anaa sa panumdoman sa mga Lumad sa Davao. Ang mga detalye niini anaa sa akong unang libro Davao 1890-1910: Conquest and resistance in the garden of the gods (University of the Philippines-Center for Integrative and Development Studies, UP Diliman, Quezon City, 2003). Anaa sab sa maong libro ang kagikan ug hulagway ni Mangulayon, ang wala mailhing bayani sa  mga Pilipino.

Busa angay gyod tang maningkamot nga mangolekta niining mga klase sa kasayoran gikan sa mga karaang tumindok sa matag lugar aron matibuok nato ang mas kompleto nga kasaysayan. Idungan ni sa pangolekta sa ubang mga dokumento, sulat, mantalaan, magasin, ubp.

Isip panapos sa akong tok, akong gipaambit sa mga nanambong sa komperensya ang leyenda ni Andarapit nga akong nakuha gikan sa arkibo ni Romeo Lusad, Jr., uska Ata Manobo gikan sa Pakibato. Perteng pangatawa nila sa kalaki ni Andarapit. Nako pa, sa akong pagkahibalo, walay susama ni Andarapit sa mga leyenda sa tibuok kalibotan. (“Si Andarapit” Bisag Unsa, Mindaviews April 30, 2010.)

Dihang milingkod na ko sa lamesa uban sa mga dako-dako sa National Archives, miingon kanako si Ms. Venecia C. Maximo nga uska Tagala nga taga Bulacan, nga sa gamay pa kuno sila, makahinumdom siya nga hadlokon sila sa ilang mga katigulangan pinaagi sa pag-ingon: “Hala, sige kayo, kukunin kayo ni Andoropot.” Hmmm, dili ba na interesante? Galing lang, wala siya makahibalo nganong hadlokon sila kang Andoropot ug kon kinsa si Andoropot? Nako pa niya, sulayig pangutana sa mga katigulangang Tagalog. Basin naa pay nabilin sa arkibo sa ilang panumdoman mahitungod kang Andoropot. Come to think of it, usahay makabati ko sa akong mga amigong bugoy nga Tagalog nga mamalikas og “Mga hindoropot kayo.” Basig corruption ni sa Andoropot? Di pod kaha nga si Andarapit ug si Andoropot, one and the same mythical character? Naa pod kahay Andarapit sa ubang tribu? Nakapangutana ko niini tungod kay naa pay laing karakter sa mga Ata Manobo sa Dabaw nga si Kulukog, uska trickster. Unya, naa poy Kulukog sa mga Aeta sa Kabikolan!? Dili ba na makahingangha? Makahimuot ra ba ang kalaki ni Kulokog nga Bicolano. Isugilon ra nako nig makalugar. Sa dili pa na mahitabo, tara, mangutkot tas arkibo sa atong mga katigulangan.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 31) — Dugay na ni nahitabo. Mga lima o unom na tingali ka tuig. Nagpiknik mi nila ni Betty ug Bubot sa Samal dihang giduolan mig Badjao sa among lamesa. Namaligya siyag mga alahas. Mga perlas kuno. Kini si Betty sigeg sulay og suot sa mga pulseras, singsing, kulintas, ariyos, ubp. apan wala gyod mopalit og bisan usa. Nag-buy one take-two na gani ang Badjao. Dihang molakaw na unta ang Badjao, miingon siya nako: “Black pearl, gusto ka?”

“Dili ko, Brod,” tubag nako.

“Suwerte black pearl,” sulti sa Badjao.

Naa siyay gikuot sa iyang bulsa nga pinilo nga papel. Hinay-hinay niyang giablihan ang papel. Sulod sa papel naa pay usa ka pinilo nga panapton. Iya na sab ning hinay-hinay nga giablihan, ug migula ang duha ka itom nga lingin nga bato nga daw holen kadagko. 

“Black pearl,” sa Badjao.

“Tan-aw daw ko, Nong,” ni Betty.

Gihatag sa Badjao ang lingin nga mga bato kang Betty. “Pila?” kutana ni Betty.

“Two thousand ang usa.”

Nakyuryos na hinuon ko sa black pearl. Nasayod kong mahal ang black pearl. Naa koy makitang mga display diin ang itom nga perlas magkantidad og kinse mil; naa ganiy kuwarenta singko mil.

“Tinuod ni nga perlas?” nako pa.

“Tinuod,” tubag sa Badjao.

“Asa ni gikan?”

“Diha,” tudlo sa Badjao sa dagat sa Golpo sa Dabaw. “Akong gisalom.”

Nasayod ko nga ang Golpo adunay perlas. Naa gani pearl farm kaniadto sa maong lugar. Apan tinuod ba kaha nga black pearl ang gibaligya sa Badjao? Ambot, ingon ni Betty. Iyang gipaak-paak ang itom nga perlas, pero dili kuno siya kahibalong mokilatis kon genuine ni o dili. Samot na ko. Gibalibaran namo ang Badjao.

“One thousand ang duha,” sulti sa Badjao, ug miaksiyon nig lakaw.

Sa akong hunahuna, sayang sab kon akong palampason ang higayon. Basig black pearl diay? Basig wala masayod ang Badjao kon unsa kamahal ang black pearl? Di ba  suwerte kaayo ko? Akong gisusi ang akong pitaka. Ug kay naa koy one thousand, gipalit nako ang duha ka black pearl.

Nawala ra sa akong hunahuna ang mga perlas sa mga nanglabayng adlaw. Apan kausa niana, kapin tuig na ang milabay, ako ni silang nakit-ag usab kay nangligid sa hunos nga akong giabrehan. Nakahunahuna ko nga himoon silag pendant aron ikulintas, ug giadto nako ang usa ka alahero sa Ponciano St. Didto, nakita nako ang display sa pipila ka black pearl nga susama gayod kadako sa akong napalit.

“Uy, black pearl,” nako pa.

Gitan-aw sa alahero ang akong gitudlo.

“Dili na black pearl. Black onyx na.”

“Black onyx? Tagpila ang usa?”

“Beynte pesos.”

Mobahakhak gyod ang akong mga amigo kon ako silang estoryahan niini. Nila pa, leksyon nako na. Ayawg tuga-tugag palit kon wala kay nahibaw-an mahitungod sa uska butang. Nako pa, hmmm, nindot ni himoon nga mubong sugilanon. Ug naghunahuna kog storyline aron magamit ang insidente sa usa ka sugilanon. Dugay-dugay sab natibuok ang akong estorya nga giulohan nakog “Black pearl.”

Sa mubong sugilanon nga “Black pearl,” uska abogado, si Danilo, ang nailad sa Badjao. Ang pangbukas nga eksena sa estorya nagsubay sa insidente sumala sa akong gisaysay sa itaas. Ang mosunod nga mga eksena pulos na minugna sa akong imahinasyon. Nag-reunion ang kabarkada ni Danilo sa Samal kay nagbalikbayan ang usa kanila. Nahimong conversation piece ang black pearl. Pag-uli nila, nadaot ang ilang gisakyan nga bangka tungod sa daot nga panahon. Gidayb ni Danilo ang iyang barkada nga nahulog sa bangka, apan siya na hinuon ang hapit malumos.

Sa ospital niya nasayran nga usa diay ka Badjao ang miluwas kaniya. Iyang gipangita ang Badjao sa Samal aron pasalamatan ug hatagan og pahalipay. Sa iyang dakong kahingangha, ang Badjao nga nagluwas kaniya mao usab ang Badjao nga nangilad kaniya! Nailhan niya ni, apan wala kaila ang Badjao kaniya. Humag pasalamat ug hatag sa gasa, milakaw na si Danilo. Sa dalan, nabati niya ang tawag sa Badjao kaniya. Milingi siya:

“Black pearl, gusto ka?”

O, di ba kyut ang estorya? Ako ning gisalmot sa Palanca Contest niadtong miaging tuig. Intawon wala kadaog!? Ngano kaha? Sa akong pagrebyu, nakita nakong taas ra kaayo ang estorya (19 ka pahina double-spaced) ug hinay basahon. Sa Ingles pa, boring kaayo.  Busa, rebays, rebays, rebays. Gitangtang nako ang unang eksena – ang pagkapalit sa black pearl. Deretso ko sa reunion, ug gilakbit na lang ang pagkapalit sa perlas. Daghan pang linya ang akong gilabay sa Bangkerohan River hangtod ang 19 ka pahina nahimong 13 na lang.  

Ang giusab nga estorya akong giapil pag-usab sa Palanca Contest karong tuiga, 2011. Nakasungkit ni sa Ikatulong Ganti. Not bad. Naa pay uska leksyon dinhi: Rebays, rebays, rebays sa imong mga gisulat.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)                       

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Oktubre 10) — Giagda ko mangukay nila Betty ug Tina sa uska dakong bodega sa mga ukay-ukay. Taymingon kuno namo ang bag-ong abot nga surplas gikan sa States. Pag-abot namo, daghang tawo na ang nakauna. Klase-klase gyod ang maukay. Bag, bakpak, sapatos, wheelchair, dulaan, plato, mga electronic gadget, ubp. Nagkainteres ko sa uska simpleng bakpak. Pila? P450. Atras ang kuripot. Sa hunahuna ko pa, mas daghan pang guwapong bakpak nga mas barato pa. Mopalit na lang kos mga tighimog bag dihas Quezon Boulevard. Puyde ka pa makasugyot sa desayn.

Dili lang tingali ko kahibalo mangukay, o mohangyo, o magnegosyo. Kay ang ubang mangungukay daghan may napili. Pakyaw gyod. Ilabi na dulaan, bag, sapatos. Naa gani silay tigbantay sa ilang mga napili kay awas-awas gyod ang ilang mga sudlanan. Ni Tina pa, ila sab tong ibaligya. Labhan, limpyohan, o kaha ayohon unya pinturahan – daw bag-o na ang butang ug mahalin na nga mahal. Doble, triple, o kapin pa ang ganansya.

Klarohon ra god sa nato ning giingong surplas. Kanang mga ukay-ukay dili surplas, mga used things na sila. Gamit na. Second-hand. Ang surplas, gikan sa Iningles nga surplus, buot ipasabot, kapin o sobra. Mga kapin o sobrang produkto. Pananglit, kon ang atong ani sa humay sa tibuok nasod labaw pa kaysa atong panginahanglan, naa tay surplas sa humay. (Aw, wala ra ba gyod mahitabo nga nagsurplas ang atong produksyon sa humay, di ba, Nikki G?)

Sa akong pagkahibalo, nauso ang pulong nga surplas human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Sa panahon ugod sa gera, ang Amerika paspas og produksyon sa daghang butang, sama sa ayroplanong iggugubat, barko, barge, jeep, ligid, delata, baril, bala, ubp. aron gamiton sa ilang pakigkombate sa mga German ug Hapon. Pagkahuman sa gera, daghan silag surplus gikan sa ilang war industry. Dili na magamit kay wala na may gera. Sa ato pa, ang surplus mga bag-ong produkto.

Ang labing iladong ehemplo niana mao ang jeep sa US Army. Daghan kaayo silang nahimong jeep panahon sa gera. Karon, dili man tayp sa mga ordinayong Kano ang jeep, gusto mag kotse. Di, tambak nila ang mga jeep sa Pilipinas. Gihimo sab natong sakyanan, puli sa karetela o kangga. Gidayandayanan, nahimong jeepney. Ang kaso sa orihinal nga jeepney maoy tinuod nga surplas. Pero kining gitawag karon nga surplas Korean o Japanese cars o engines, dili tawon na sila surplas. Mga used cars o engines na sila. Gamit na. Dili lang kay gamit na, laspag na. Bawal na ipadagan didtos Korea o Japan. Sa laktod, basura na didto. Kamatikod ka nga itom pas alkitran ang buga sa ilang tambutso?

Mao gihapon na ang mga surplas kuno nga Japanese o Korean TV. Dili lang kay tiguwang na kaayo na nga mga model, guba pa gyod. Kaniadto, lipay kaayo ang mga Pinoy seamen nga makahapit og Japan. Malingaw silag punit sa mga basurahan didtog mga guba nga TV, mga panaksan ug plato nga dili na kompleto ang set, ubp. Lipay sab ang mga Hapon. Naay tighipos sa ilang mga basura. Pag-abot diris Pilipinas, puston sa mga Pinoy seamen ang mga TV og plastik ug ilabay sa dagat aron dili masita sa Customs (o Coast Guard?) Paghaw-as sa dagat, pila ra kunoy pagpasirit og tubig, pauga, paayo gamay dinhi ug didto, pa-rechannel, ug taran! Naa ka nay 22-inch color TV nga tag P1,600. Aw, usahay magkampat ang kolor. Karaan na lagi.

Morag legal na man tingali karon ang pag-import og mga used, kampat kolor nga TV? Daghan man koy makitang tindahan karon nga nagabaligyag mga Korean ‘surplas’ TV. Dili lang ‘surplas’ TV. Tanan gyong klaseng surplas. Morag kaupas nga kalit lang mibutho ang mga tolda nga nagabaligyag ukay-ukay sa kadalanan sa siyudad. Pagpahit sa dulom, daghang manglatag og klase-klaseng ukay-ukay sa mga saydwok. Bisan asang dapita na man tingali sa Pilipinas adunay baligyang ukay-ukay?

Ang ubang mamaligyaay naga-espesyalays sa ilang baligya.  Naay mobaligyag dulaan lang, sinina o pantalon, panty, bra, bag, sapatos, habol. Naa gani ukay-ukay nga bisikleta. Kaniadto, apil ang mga tayprayter. Ug ang mga libro! Magpista gyod ang mga intelektuwal ug estudyante kon naay bag-ong mga abot nga libro. Sosyal nga basura ang mga libro kay ginabaligya sulod sa mga mall.

Hain man gikan kining mga ukay-ukay? Ang tinuod niana, mga basura na sila gikan sa mga abanteng nasod. Didto ugod, kon madaot ang ilang mga gamit, ila nang ilabay. Mahal ang magpa-repair. Kon dili na uso ang usa ka butang, ila na sab nang idespatsa  o idoneyt sa mga charitable organization. Bode-bodega ang mga mga ukay-ukay didto.

“There’s money in garbage,” sumala pa lagi sa panultihon.Usahay makajakpat kag slightly used o never used, pero ang tanang ukay-ukay kinolekta gikan sa mga basura didtos Amerika, Uropa, Japan, o Korea.

Sa usa ka bahin, makalipay kining ukay-ukay kay maka-afford na tag mga branded maong o bag nga barato kaayo. Tiaw mo nang makakuha kag maong nga tag P80, usahay P60? Pero sa pikas bahin, aduna kini negatibong epekto tungod kay ginapatay niini ang atong mga industriya. Dili gyod nato matukod ang atong kaugalingong industriya sa tela, sapatos, bag, ubp. kay pilde ta sa kabarato sa imported nga ukay-ukay. Unsaon nato pagtukod og mga paktorya sa kotse, bus, kompyuter, ug ubang produkto? Kon wala tay mga industriya ug paktorya diris Pilipinas, unsa may kasudlan nga trabaho sa mga tawo? Mag-OFW tang tanan?

Reaksyon sa “Arkibo”:  “Naggilok akong ‘panumdoman’ nga mangolekta og mga sugilanon/batbat sa mga Lumad. Magsugod ko sa akong close nga mga tinahod nga Lumad aron dali ra pod ang FPIC (free, prior, and independent consent). Karon duna koy gisugoran nga estorya kabahin sa biyahe sa akong mga apohan gikan sa Bohol paingon sa Sinangguyan, Don Carlos, Bukidnon. Gusto nako masundan ang ilang ruta niadto ug ang mga gipangbasehan sa ilang pagbalhin dinhi sa Bukidnon.” – Gikan kang Walter B.

Reaksyon sa “Black Pearl”: “Naa koy natanaw-an nga salida (mga mid-80s man tingali), ang titulo ‘The Black Pearl’; ambot naa ba kaha sa internet; sa laing nasod ang setting – Gikan kang hmc mordeno. – Kon pareho mig estorya, nangopya siya nako, LOL. Mdt.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/19 November) — Hit. Dili hit nga kanta. Dili sab hit sa You Tube. Hit sa National Bureau of Investigation (NBI). Mao nay nahitabo nako niadtong Hunyo karong tuiga dihang mikuha kog NBI clearance para moaplay isip parttime teacher sa University of Southeastern Philippines (USEP). Usa man ugod sa rekisitos sa pag-aplay karon og trabaho sa gobyerno mao ang NBI clearance. Pabalikon kuno ko “after ten working days. ” Ug dihang mibalik ko, giinterbyu ko sa uska sakop sa NBI. Nag-isyu ba daw kog bouncing check? Wala, uy! tubag nako. Naay kaso nga subversion?  Aw, kana. Panahon sa martial law. Aktibista nga nakulong. Naa na may amnesty ana. Isyu ba diay na karon, nako pa. Ang pamilyang Aquino dili ba sila biktima sa martial law? Bitaw, ingon sa NBI. Ug iya kong gipasayn og papeles nga denying this, ug admitting that. Nakuha nako ang akong clearance for employment, nga adunay dakong marka nga nag-ingong “Not valid for travel abroad.”

Karon, naa may baratong promo para sa China, ug kinahanglan man ang NBI clearance para isyuhan kag visa? Ang among biyahe gitakda sa ulahing semana sa Oktubre ug busa sa ikaduhang semana sa Septiyembre balik na sab kos NBI para sa clearance for travel abroad. Naunsa ba, gisultian ko nga pabalikon “after ten working days.” Ngano man, nako pa? Na-hit man ka, maoy ilang tubag. Naay markang “hit” ang resibo nga ilang giuli nako. Nganong “hit” man gihapon ko nga naa na man koy clearance niadtong Hunyo lang? Ang Manila na kuno ang naga-process tanan. Maghulat daw sila sa aksyon sa Manila. Baliki lang. Hala, sige.

Human sa ten working days, mibalik kos NBI nga paskang kadaghag tawo. Alas onse ko miadto ug dayong tunol sa akong resibo. Traynta minutos. Usa ka oras. Alas dose na. Wala pa tawga ang akong ngalan. Ang uban nga ulahi nakog hatag og resibo nakadawat na sa ilang clearance. Naglingkod gyod ko atbang sa mga NBI window. Sige kog paypay kay paskang iganga. Ala una. Gutom kaayo ko. Ang babaye sa Window 4 naluoy tingali sa akong hitsura nga wala mairog sa akong lingkoranan ug busa iyang gipangutana ang akong ngalan ug iyang gisultian ang iyang mga kauban aron pangitaon ang akong resibo didtos sulod.

Pila lang ka segundo, gitawag akong ngalan apan walay clearance.    Ang akong resibo, nadugangag marka nga WDR. Sus, kinahanglang nilag duha ka oras aron lang ko markahag WDR? Unsa man ning WDR, Dong, kutana nako sa guwardya. Ang buot ipasabot ana, Sir, “With Derogatory Record.” Sama sa unsa, akong kutanag usab? Wala siya kahibalo. Ang Manila ray nasayod. Ug iya kong gitagaag numero sa telepono. Tawgon daw nako ning numeroha usa mobalik sa NBI para dili mahago.

Paskang kadugay makakonek sa maong numeroha. Dihang nakalusot ko ug gisulti ang numero sa akong resibo, giingnan ko nga naghulat pa kuno sila sa Manila. Tawag lang daw kog balik. Nako pa, ngano man nga Manila pay moproseso sa mga rekord diris Davao? Kitang taga-Davao managkaila man ta. Nganong sila man ang magbuot? Wala kuno siyay mahimo. Nagbag-o lagi silag sistema ug centralized na ang pagkuhag clearance. Sunod lang daw sila sa mando. Nako pa sa tawo sa pikas linya, puyde ba maghatag kag feedback sa inyong labaw nga naay wala makaangay sa inyong bag-ong sistema sa clearance.

Kinsay makaangay sa ilang sistema nga nakabitin ang akong biyahe kay wala pa koy visa? Dili ko ka-aplay og visa kay walay NBI clearance? Dili ko mahatagag clearance kay WDR kuno ko? Nakapalit na ra ba kog ticket?! Sa sunod nakong palo-ap ug hatag sa numero sa akong resibo, giingnan ko nga tawag og balik “in 15 minutes.” Unya napudpod na lang ang akong tudlo sa pagpinindot sa numero sa telepono, kay bisi na. Dili na gyod ko kakonek. Mao na ang nahitabo sa misunod nga mga adlaw. Bisi o walay motubag sa telepono. Busa sa ikanapulo nga adlaw, miadto na gyod ko sa NBI.

Misulod kos opisina sa NBI ug tagsa-tagsang giduolan ang tulo ka tawo nga morag mga sakop sa NBI. Ako silang gipangutana kon unsay “next step” para makakuha kog clearance. Kinsay estoryahan, kinsay tawgon, kinsay sulatan aron maka-aksyon ko sa isyu sa WDR? Ang ilang tubag: Hulat lang. Sa Manila man god na. Tawag lang balik. Pero ingon ko nga dili na ko mohulat. Baynte ka adlaw na kog hinulat ug napudpod na lang ang akong tudlo sigeg tawag sa NBI. Unsa pay laing mahimo nako gawas sa paghulat? Kang kinsa man ko moreklamo?

Uy, milagro, naay usa ka NBI nga mitudlo sa usa ka staff ug miingon nga estoryahi siya. Si “siya” mao si Abner Requillo. Akong gisuginlan si Abner sa akong problema sa WDR, ug miingon siya nga mag-fax siya sa Manila aron ipadala nila ang akong rekord sa Dabaw. Balik daw ko sa lima ka adlaw. (Naay matinabangon sa burukrasya sa gobyerno, sa?) Ug tuod man, sa ikalimang adlaw, miabot na ang akong file.  Ang nag-interbyu nako mao ang Regional Director sa NBI mismo, si Atty. Max Salvador.

Gisusi ni Atty. Salvador ang akong rekord. Bouncing check, ingon niya. Naa kay kasong bouncing check. Bouncing check? nako pa sa dakong kahingangha. Nganong makasohan man kog bouncing check nga wala man koy checking account? Asa man na nga kaso, kanus-a na nahitabo? kutana nako. Gipakli ni Atty. Salvador ang mga pahina sa akong rekord. Niya pa, bouncing check, o daghan kaayo. Mao diay na nga naa koy WDR, with derogatory record?!

Perte nakong balibad nga naa koy kasong bouncing check. Dili ni ikaw? kutana ni Atty. Salvador. Dili ako, tubag nako. Kinsa man na nga Macario Tiu-ha nga nag-bouncing check? Unsay iyang middle name, kanus-a ug asa natawo? Taga-asa? Asang kaso na gipasaka?

Sus, maryosep. Nasayod man ko nga naay pipila ka tawong ginganlag Macario Tiu sa lain-laing suok sa Pilipinas. Walo tingali mi kabuok. Apan usa ray Macario Tiu y Dionanao nga natawo sa Enero 15, 1948, Davao City. Karon, ang kaso diay nga isang-at sa atong korte walay pakialam kon unsay imong middle name sa rekord sa NBI. Busa ang krimen sa uska ka tawo iratsadag apil sa rekord sa tanan niyang kapangalan diha sa file sa NBI!

Ha? Nako pa. Dili ba na unfair? Dalahig ming tanan sa sala niining Macario Tiu-ha nga nag-isyug bouncing check. Unsaon na pag-korek? Mao bitaw gipangutana ka namo, tubag ni Atty. Salvador. Aw lagi, pero unsa man ang permanenteng solusyon niana para dili na ko ma-hit ug ma-wdr kada aplay nakog clearance tungod sa krimen sa laing tawo? Sa kaso sa NBI, wala silay mahimo. Naa kuno na sa sistema sa korte. Dili nila ginaapil ang middle name sa pag-file sa mga kaso diha sa file sa NBI. Ang solusyon kuno naa sa Supreme Court mismo nga usbon ni nga sistema.

Naa bay abogado o huwes nga nakabasa niining akong kolum? Nasayod ba sila niini nga sistema? Dili ba ni oppressive? Dili ba ni angay usbon? Dili kaha sila makalihok sa pag-imprub sa filing system aron ang kaso sa usa ka tawo dili maapil sa rekord sa laing tawo? Puyde ba nga naay taga-gobyerno mismo, ilabi na taga-korte, ang mangunay niini imbes ako pay mosulat sa Supreme Court? Sayon ra man ni buhaton sa korte: Kompletohon lang ang tibuok ngalan (first name(s), family name, middle name), apil ang adlaw ug lugar sa pagkaanak, lakip ang ngalan sa inahan ug amahan sa ilang pag-endorse sa tanang kaso ngadto sa file sa NBI. Siyaro. Dili gyod makataronganon nga iratsada ang sala sa usa ka tawo ngadto sa tanang kapangalan sa naghimog krimen. Pastilan. Kahago. Kadakong puwerhisyo. O, Arnold A, puyde ba nimo ni malihok? At least naa kay makontribyut sa paghapsay sa rekord sa korte ug sa NBI. Pasalamatan ka sa libo ka libong aplikanteng nagsinardinas dihas NBI.

O, naa kay kasong subversion, ingon ni Atty. Salvador. Aw, kana, admit ko ana, tubag nako. Dili nako na i-deny. Upat ko ka tuig nga gikulong panahon sa martial law.  Dili man na derogatory record. Honorable record man na. Daghan man ming subersibo sa panahon sa martial law. Lakip si Ninoy Aquino. Daghang opisyal sa gobyerno karon mga subersibo sa panahon ni Marcos.

Ug gi-isyuhan kog clearance for travel abroad.

Siyempre, no. Sa akong pagkasayod, wala gyod koy nahimong krimen sa akong kinabuhi. Ang pinakagrabe nakong kaso tingali jaywalking, aw, jayrunning dihas atbang sa NCCC Mall sa Matina. Unsaon nga uska kilometro gikan sa kanto ang pedestrian lane? Karon ila nang gibutangag pisi ang traffic island dinha ug naay dakong karatulang nag-ingon Bawal Tumawid Dito.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph).

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Enero 14) — Kardo: “Wa jod ko magdahom, Pre, nga naa pay Don Quixote karong panahona.”

Berto: “Don Quixote? Kinsa man na siya, Pre?”

Kardo: “Wa pa ka kabati niya, Pre? Karakter na sa uska nobela nga gisulat sa Katsilang si Miguel de Cervantes niadtong 1605-1615.”

Berto: “Hahaha. Intawon sab, Pre, uy. Unsaon nako na pag-ila nga gisulat man diay na sa panahon pa ni Mahoma. Ug kinatsila pa gyod.”

Kardo: “Uy, ayaw na kataw-i, Pre. Ang Don Quixote sikat nga nobela ug sikat nga karakter. Pagkagula niini sa Espanya, gitransleyt dayon ni ngadto sa Prances, Rusyan, ug Ingles. Sa mga modernong kritiko, giisip ni nga usa, kondili man, mao na ang labing maayong literary work nga nasulat. Hangtod karon, gikahimut-an sa daghang mga tawo ang mga adbentyur ni Don Quixote.”

Berto:  “Aw, mao ba. Unsa may ilang gikahimut-an kang Don Quixote?”

Kardo: “Si Don Quixote, Pre, sigeg basa og mga librong romantiko. Naunsa ba nga nayabag na man nig pangisip. Nagtuo na man hinuon siya nga tinuod ang tanang gisulti sa libro mahitungod sa mga kabalyero, sa Ingles pa, knight. Ug sa iyang hunahuna, siya nahimong uska kabalyero ug naglatagaw aron mangitag mga adbentyur.”

Berto: “Uy, interesante. Unsa may iyang mga adbentyur.”

Kardo: “Daghan, Pre. Hunahunaa ra ni. Nagsuot siyag karaang armor, nagsakay og kabayong payatot nga ginganlag Rocinante, unya nagbitbit og lans (lance), klase sa bangkaw. Naa siyay alalay nga si Sancho Panza.”

Berto: “In other words, nag-uban ang duha ka buang.”

Kardo: “Mao. Ang labing sikat sa ilang adbentyur mao ang pakigbugno ni Don Quixote batok sa windmill. Kabalo kag unsay windmill?”

Berto:  “Siyaro pod ka, Pre! Galingan nga adunay dakong ilisi nga patuyokon sa hangin.”

Kardo: “Brayt ka lagi, Pre. Hahahaha. Karon, sa ilang paglakaw-lakaw, nakita nilang naglinya ang 30 ngadto sa 40 ka windmill. Unya sa yabag nga hunahuna ni Don Quixote, kining mga windmill mabangis nga mga higante, ug busa iya ning gihasmagan. Nan, karon, kay mihaguros man ang hangin ug mituyok ang ilisi! Nasangit ang iyang lans sa ilisi ug na-alsa si Don Quixote ug ang iyang kabayo. Perteng tikalbong nilang duha.”

Berto: “Mao ra na? Way lami nga estorya.”

Kardo: “A, kalisod sab nimo lingawon. Kanang eksenaha ang trademark ni Don Quixote. Diha naggikan ang panultihon sa Ingles nga tilting at windmills, buot ipasabot, ang pakigkombate sa imahinaryong kaaway.”

Berto: “Hmm. Mao ba? Sama nimo nga sigeg kombateg mga imahinaryong kaaway?”

Kardo: “Buing. Naa pay laing kahulogan ang maong panultihon. Kanang mosulod kag away nga wala kay dag-anan, tilting at windmills sab na. Mao nay buot ipasabot kon tawgon kag Don Quixote.”

Berto: “Aw, mora lagig ikaw. Sige lag, away, walay daog-daog. Bitaw, Pre, joke lang. Unsa man tong buot ipasabot nimo nga naa pay susama kang Don Quixote karong panahona? Gawas lagi nimo, hahaha.”

Kardo: “Grabe, Pre, dili ka katag-an? Si PNoy! Si Noynoy! Naa pa bay laing
Don Quixote diris Pilipinas?”

Berto: “Si PNoy? Nganong na-Don Quixote man tawon si Noynoy?

Kardo: “Sus, nimo, Pre. Hunahunaa ra god. Sa iyang kampanya para pagka Presidente, iyang gisaad nga sumpoon niya ang korapsyon sa gobyerno?! Unsaon kaha niya nga ang korapsyon kambal-bitin man na sa gobyerno. Sukad matukod ang gobyerno sa panahon pa sa mga Katsila, korap na man ang gobyerno! Wala man nay kasulbaran.”

Berto: “At least, Pre, naningkamot siya. Kaysa ato na lang pasagdan…”

Kardo: “Aha, ikaw ang iyang Sancho Panza, bilib kang Don Quixote.”

Berto: “Bahala kag unsay isulti nimo nako. Pero dili gyod sayon ang pagpadakop ug pagpapreso kang Gloria. Hapit baya to kaipsot. Nagdrama-drama pa sa airport, hahaha.”

Kardo: “Hinay-hinay ka diha, Pre. Daghan bayay suporter si Gloria.”

Berto: “Ambot, basta angay gyod niyang tubagon ang mga akusasyon batok kaniya. Siya baya ang giilang pinakakorap ug pinakagarapal nga presidente. Ug tan-awa, hasta si Abalos, napreso pod. Daghan kaayo siyag madyik nga gihimo samtang siya pa ang COMELEC chief. Ang panikas sa eleksyon, ang overpricing sa mga kontrata… ”

Kardo: “Aw, let us see kon unsay resulta anang iyang kampanya. Basta ako, nagtuo akong wala gyoy mahitabo ana.”

Berto: “Ug imadyin, Pre. Nakasohan gyod si Corona, ang Chief Justice! Dili ka ba malipay anang hasta ang atong mga korte malimpiyo sa kahugawan ug kahiwian?”

Kardo: “Bitaw. Pero dili ba gi-shortcut ni Noynoy ang proseso? Dili ba delikado nga mawad-ag independensya ang judiciary nato ug mahimong instrumento sa mga politiko?”

Berto:  “Unsay independensya? Independensya para makahimog kurakot! Dili sila gusto matandog ang ilang binuang. O dili ba ikaw mismo, unang reklamador sa atong judicial system? Ang makadaog sa kaso ang mga dato, ang makahatag og dakong suborno…”

Kardo: “Hinuon… Pero nasayod kong walay mahitabo. Dili imahinaryong higante ang kontra ni Noynoy. Ang tibuok gobyerno ang iyang kontra. Mag-unsa siya? Didto siya mahulog sa ikaduhang pakahulogan sa tilting at windmills – ang pakiggubat diin dili ka makadaog. Mao na si Noynoy, si Don Quixote.”

Berto: “Pero, bilib gihapon ko kang Noynoy, Pre. Gihasmagan gyod niya ang tinuod nga mga higanteng kurakot. Iya sab gigukod ang ubang angay singlon sa ilang mga sala. Sama ni Gen. Palparan, ang giilang berdugo nga numero unong bayoleytor sa tawhanong katungod. Nakasohan ra gyod ni sa panahon ni Noynoy.”

Kardo: “Lagi, tulo na ka dagkong higante ang iyang gi-atraka. Di kaha siya matikalbong, uban ni Rocinante?”

Berto: “Aw, tan-awon nato. Basig lig-on iyang lans? Ang nakalahi ni Noynoy ug ni Don Quixote kay daghan ang miabiba kang Noynoy. Daghan siyag suporter, nanghinaot  nga molampos sa iyang mithi.”

Kardo: “You mean, daghan siyag kaubang Sancho Panza?”

Berto: “Dili lang Sancho Panza, Pre. Daghang Pinoy ang nahimong Don Quixote.”

Kardo: “Na, nangayabag. Sige, Pre. Biyaan sa ta ka. Pakan-on pa nakog kumpay ang akong kabayo.”

Berto: “Kabayo? Naa ba diay kay kabayo?”

Kardo: “Kalimot ka? Si Rocinante.”

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)-30-

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/27 April) – Ang Cu Chi uska distrito nga usa ka oras ug tunga ang biyahe gikan sa Saigon, kapital sa kanhing Republic of South Vietnam. Dinhi nahimutang ang konektadong mga tunnel  – 120 kilometro ang gitas-on kon sumpay-sumpayon – nga gikutkot sa mga Viet Cong kun gerilya sa South Vietnam sa panahon sa Vietnam War nga nahitabo sugod 1955 hangtod 1975. Ang mga Viet Cong sakop sa National Liberation Front (NLF) nga nakiggubat sa gobyerno sa Republic of South Vietnam nga gisuportahan sa Amerika. Sa pikas bahin, ang mga Viet Cong suportado usab sa gobyerno sa North Vietnam, kansang kapital mao ang Hanoi. Ang tumong sa Viet Cong mao ang paghiusa sa North Vietnam ug South Vietnam ngadto sa uska nasod kay kining duha ka Vietnam gitunga sa mga gamhanang nasod (ilabi na sa magkaribal nga US ug USSR) niadtong 1954.

Importante kaayo sa mga Viet Cong ang mga tunnel sa Cu Chi kay daghan silag gamit niini: ospital, bodega, pinuy-anan, mitinganan, ug linya sa komunikasyon ug suplay. Kon naay kombate, sayon ra kaayo sila makatago sa mga tunnel nga adunay tulo ka lebel. Dinhi sa tunnel giplano ang 1968 Tet Offensive kanus-a dungang giatake sa Viet Cong ug North Vietnamese Army (NVA) ang daghang syudad sa South Vietnam, lakip ang Saigon. Sumala sa mga analyst, pakyas kuno ang 1968 Tet Offensive sa pagsugnib sa general mass uprising sa South Vietnam, apan bisan pa, natay-og pag-ayo ang mga Amerkano sa maong pag-atake ug busa hinay-hinay silang miatras sa South Vietnam sugod 1969 hangtod sa pagka pildi ug pagka papha sa gobyerno sa South Vietnam niadtong 1975.

Lasang kining Cu Chi. Ang yuta kolonon, busa puyde makakutkot og tunnel nga dili mahugno. Hinuon, gamay ra ning mga tunnel. Magkamang ka aron makalihok sa sulod. Dayag na lang, lisod ang kinabuhi sulod sa tunnel. Kulang og hangin, pagkaon, tubig, unya maka-engkuwentro ka pag aluhipan, tanga kun scorpion, ug bitin sa sulod. Daghay masakiton sa mga gerilyang Viet Cong sa Cu Chi. Tanan sila bitokon, ug daghay nangamatay sa malaria, nga maoy ikaduhang hinungdan sa kamatay, sunod sa kombate.

Niadto pang 1966, nabisto na sa mga Amerkano ang Cu Chi Tunnel ug ang bentaha niini alang sa mga Viet Cong. Busa target kini sa pag-atake. Regular nilang paulanan ang Cu Chi og tag-30 toneladang bomba gikan sa mga B-52 Bomber. Ang kalasangan sa Cu Chi napunog mga lungag. Kapila usab sila maglusad og kampanya aron gun-obon ang sistema sa mga tunnel pinaagi sa pagsudlay sa Cu Chi sa liniboan ka mga sundalong Amerkano. Ang kinadak-ang kampanya mao ang Operation Cedar Falls diin 30,000 ka tropang Amerkano ang miapil sa pag-atake sa Cu Chi dinuyogan sa mga tangke de gera, eroplano, helicopter, ug unsa pang hinagiban.

Daghay nalumpag nga bahin sa tunnel gumikan niining mga kampanyaha, apan sa kinatibuk-an, wala mabalda ang paggamit sa tunnel para sa mga Viet Cong. Aron masumpo ang paggamit sa tunnel, kinahanglan sudlon ang tunnel ug makigkombate ka didto sa mga Viet Cong. Kumbaga, makig-tunnel warfare ka sa mga Viet Cong. Mao kanay gihimo sa mga giingong Tunnel Rats.  Ang mga tropang Australyano nga kaalyado sa Amerkano mao ang unang nakakitag paagi unsaon ni pagbuhat. Sulod sa upat ka adlaw, ila gyong gikamang ang mga tunnel. Lagmit mga payatot ni nga Australyano aron mahaloon sa lungag.

Unya didtos sulod sa tunnel daghang mga trap ug mga trap door. Masayop kag tikang, matusok kas mga suyak o mahasum-ok sa dead-end.  Ug kay lisod lagi, ang mahimo sa mga Amerkano mao na lamang ang pagpabuga og gas o tubig sa mga entrada sa tunnel o kaha ila ning pabuthag granada. Pero wa epek gihapon ni tungod sa minaantigong desinyo sa tunnel nga naay sistema sa drainage ug pahungawan sa hangin.

Busa man gani walay puas ang carpet bombing sa mga Amerkano sa Củ Chi ug nangatumpag ang daghang bahin niini. Pero tungod kay ang mga gerilya taga didto mismo, sila ang magbuot kon asa ug kanus-a sila makigkombate. Kay dili lalim ang ilang kontra. Ang mga Amerkano mga fulltime ug trained nga sundalo, aduna pa gyoy tag-as ug sopistikadong mga armas. Samtang ang kadaghanan sa mga Viet Cong mga yanong mag-uuma. Apan salamat sa Cu Chi Tunnel, makaikyas ang mga gerilya aron mosukol  na sab sa ubang adlaw. Sumala sa mga analyst, nakatabang ang mga tunnel sa pagpadugay sa gera sa punto nga nagkadako ang gasto sa mga Amerkano ug nagkataas ang ilang mga kaswalti. Mi-aray ra gyod ang mga Amerkano dihang miabot og kapin 58,000 ang nahiagoman nilang patay sa gera sa Vietnam.

Sulod lamang sa tulo ka tuig sa pagbiya sa mga Amerkano sa South Vietnam, nasakop dayon sa North Vietnam ug mga kaalyadong Viet Cong ang South Vietnam.

Karon ang Cu Chi Tunnel uska popular nga tourist destination sa Saigon, Vietnam. Makita nimo ang mga tangke de gera nga gidaot sa mga Viet Cong sa kombate. Naulian na gamay ang lasang sa Cu Chi, apan makita gihapon ang dagkong mga lungag nga nahulogan sa bomba. Daghan kang makitang baseyo sa klase-klaseng bomba sa mga Amerkano. Makita sab didto ang klase-klaseng trap ug balatik nga gigamit sa mga Viet Cong. Tua usab didto ang mga manikin nga nagpakita sa mga aktibidades sa mga gerilya sama sa paghimog mga armas ug mga trap.

Gamay kaayo ang mga entrada sa Tunnel nga gitakloban og kahoy. Saboran nig mga layang dahon, ug dili na mahalata. Karon, adunay parte sa Tunnel nga gipadak-an ug gipalapdan sa otoridad aron makasulod ang mga turistang bus-ok. Kay kining mga Vietnamese, haskang yagpisa. Matingala ka giunsa nila pagpildi ang labing gamhanang army sa kalibotan!

Kutana pa sa Vietnamese tourist guide ngadto sa mga turista, “Kabalo mo nganong nakadaog mi batok sa mga Amerkano?”

Ang iyang tubag: “Tungod kay hilig ming mga Vietnamese nga magpungko.” Makaantos kuno sila sa kinabuhi sulod sa Cu Chi Tunnel tungod kay na-train na sila sukad sa ilang pagkabata nga magpungko.

Pero dako gyod ang sakripisyo sa mga Vietnamese aron makab-ot nila ang kaugalingnan batok sa mga langyawng hilabtanon.  Sumala sa mga datos, mga 250,000 ka Viet Cong ang namatay sa gera, samtang ang nangamatay sa North Vietnamese moabot og kapin 900,000. Walay apil niini ang mga sundalong nangamatay sa sakit sama sa malaria, dengue, dysentery, ubpa. Ang bana-bana, kapin duha ka milyon hangtod upat ka milyong sibilyan sa South Vietnan ug North Vietnam ang nangamatay gumikan sa gera.

Sa kaso sa Army sa South Vietnam, 266,000 ang ilang patay. Mas daghan og sundalo ang South Vietnam kaysa North Vietnam. Mas daghan silag eroplano, tangke, ug helicopter ug ubang hinagiban. Apan human mibiya ang Amerkano, dali ra kaayo silang mikolaps pagsulong na sa mga North Vietnamese.

Kapin duha ka milyong sundalong Amerkano ang naka tour of duty sa Vietnam.  Gawas sa 58,000 patay sa ilang han-ay, 303,644 kanila ang wounded in action (WIA). Daghan usab kanila ang naapektohan sa pangisip.

Mao kini ang kaswalti sa mga kaalyado sa Amerika nga nagpadalag tropa sa Vietnam: Australia, 426 patay, 2,940 wounded in action (WIA); South Korea, 5.099 patay, 11,232 WIA; Thailand, 351 patay, 1,358 WIA; Pilipinas, 7 patay, 2 missing in action (MIA).  (Sa akong pagkasayod, dili sundalo atong gipadala sa Vietnam kondili civic action group, ang PHILCAG.)

Sa kaalyado sa North Vietnam, mao kini ang kaswalti: China, 1,446 patay; North Korea, (pipila kuno ka dosena?); USSR, 16?  Kining mga suporter sa North Vietnam mitabang sa anti-aircratft artillery sulod sa North Vietnam ug nangamatay sa pagpamomba sa Amerika.

Karon, daghang mga Amerkano ang tigbisita sa Cu Chi Tunnel. Sa tourist guide pa: Wala siyay paki asa gikan ang mga turista. Tapos na ang gera. Treynta-siyete na ka tuig ang milabay. Nahanaw na ang mga kasuko ug kaligutgot, apan dili gayod makalimtan sa mga Vietnamese ang pagka bantogan sa ilang mga bayani nga nakigbisog alang sa ilang hingpit nga kaugalingnan ug kagawasan.

Matod pas akong mga amigong himantayon, ang sunod kuno natong obserbahan kon molampos ba ang  lideratong Vietnamese sa pagpalambo sa ilang nasod ug mahaw-as ang katawhang Vietnamese gikan sa kawad-on ug kawalay-trabaho. Kay unsay pulos sa ilang kadaogan sa rebolusyon ug pakiggera kon magpabiling purdoy ang ilang katawhan? (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/11 June) – Naay mga karaang tradisyon kun batasan nga namugna sa lain-laing kultura nga sa atong panlantaw karong panahona maingon natong makahadlok. Ang usa sa labing ngilngig nga tradisyon mao ang suttee sa India. Kaniadto, kon mamatay ang usa ka lalaking minyo, ilabi na kon gikan sa harianong pamilya, ang iyang balo kun biyuda paluksoon ngadto sa kalayo (pyre) nga gigamit sa pag-cremate sa iyang bana. Praktis man ugod ang cremation sa India, ug samtang sunogon ang patayng lawas sa bana, molukso ang balo ngadto sa kalayo. Kumbaga, dungan silang masunog, ugaling lang kay dakong buhi nga masunog ang asawa. Kaniadto, public spectacle pa gyod ni. Daghang tawo ang motan-aw sa pagsunog sa asawa uban sa iyang patayng bana.

Kining tradisyon masubay ngadto sa gihimo ni Sati (ginganlan usab og Dakshayani) nga uska ka diyosa sa mga Hindu kinsa nagsunog sa iyang kaugalingon tungod kay dili niya madawat ang pagpapakaulaw sa iyang amahan sa iyang bana nga si Shiva, usa sa tulo ka persona sa ginuo sa mga Hindu. Ambot nganong gisundog man ni sa mga biyudang Hindu. Ang pagtuo sa mga Hindu mao nga sa pagsunog sa asawang balo sa iyang kaugalingon, mahugasan ang mga sala sa bana ug magmalipayon kini sa pikas kinabuhi.

Naay pipila ka pagsulay sa pagban sa maong praktis sugod sa mga tuig 1500, ilabi na sa teritoryong nasakop sa mga Europeano, sama sa Goa ubos sa mga Portuges, ug sa mga teritoryo sa French, Dutch, ug British. Kapila usab nag-isyu og pagdili sa suttee ang mga Mughal emperor (kinsa mga Moslem) nga maoy naghari sa India sa mga tuig 1526-1858, apan atras-abante ang ilang kampanya. Usa sa mga regulasyon nga ilang gipagula mao nga kinahanglang ipamatuod nga boluntaryo kining buhaton sa biyuda. Diay kay daghang kaso nga pugson ang biyuda sa pagsuttee bisag dili niya gusto.

Mas gipakusgan ang kampanya batok sa suttee ubos sa kamandoang British sa India (1858-1948). Sa han-ay mismo sa mga Hindu, adunay mga repormista kinsa nagwali batok sa suttee. Giban sa harianong estado sa Jaipur ang suttee sa 1846. Sa Nepal (nga uska Hindu nga nasod), ang suttee gipraktis hangtod sa mga tuig 1900. Sa Bali (diin ang mga tawo Hindu) naundang ang suttee sa mga aristokratikong pamilya sa 1905 tungod sa pagsumpo sa mga Dutch.

Apan bisan sa modernong panahon, naa lamang gihapoy makalusot nga magsuttee sa India. Ug busa niadtong 1987, gipasa sa India ang balaod nga nagasilot sa kinsay motabang ug moaghat sa pagbuhat og suttee. Silotan sa kamatayon ang mamugos sa pagpasuttee sa usa ka biyuda. Bisan ang motambong lamang sa ritwal sa suttee pagasilotan usab. Bisan pa, ang ulahing natala nga suttee sa India nahitabo sa 1999.

Naa pay kulba nga praktis sa India nga nagatunhay gihapon karon: ang caste system. Kining caste system mao ang pagbahig-bahig sa mga tawo. Sa karaang panahon, adunay upat ka dakong klasipikasyon: Brahmins (mga pari), Kshatriyas (mga manggugubat), Vaishyas (mga mag-uuma ug artisano), ug Shudras (mga ordinaryong trabahante sa katilingban). Kon wala ka malakip sa bisan asang grupo, mahulog ka sa gitawag nga outcaste o untouchable. Kumbaga, mga hugaw nga tawo. Ang tawag kanila mga dalit, ang labing mayukmok sa tanang mayukmok.

Kapin 200 milyon ang mga dalit sa India. Kaniadto, estrikto kaayo ang paghimulag kanila. Daghang bawal. Bawal sila moadto sa mga templo ug sa mga balon. Bawal sila mohikap sa tag-as nga caste. Bawal man gani nga maigo ang ilang anino sa tag-as nga mga caste. Mahugawan kuno! Busa makaluluoy kaayo ang kahimtang sa mga dalit sa India.

Bisag karon nga aduna nay modernong balaod sa India nga naghatag og patas nga katungod sa tanang Indian, daghan lang gihapoy mahiagomang diskriminasyon ang mga dalit. Daghang dalit na ang naedukar ug nahimong taas nga opisyal sa India, pero dili sayon wagtanong ang karaang tradisyon batok sa mga dalit. “Once a dalit, always a dalit,” sumala pa sa ilang panultihon.

Sa Tsina, ang uska tradisyon nga makatingala mao ang pakkha, sa Ingles pa, footbinding, nga buhaton ngadto sa mga kababayen-ang Insek. Gidebatehan pa kon ngano ug kanus-a ni nagsugod. Sumala sa uska eksplanasyon, naay uska paboritong asawa sa emperor nga clubfooted (kimpang), ug ang iyang pagkiay-kiay kon molakaw maoy nahimong sumbanan sa kaanyag ug kaseksi?! Usa pa ka eksplanasyon nag-ingon nga ang footbinding nagsugod sa mga mananayaw sa panahon sa Tang Dynasty (Tuig 618-907). Kining mga mananayaw kuno sa Tang Dynasty seksi kaayo mokiay-kiay gumikan sa ilang gagmay nga mga tiil. Ug giawat sila sa mga kababayen-ang Insek kinsa gusto mahimong seksi pinaagi sa pagpagamay sa ilang tiil.

Ang ideyal nga gidak-on sa tiil? Tulo ka pulgada. Three inches! Mao ni ang gitawag nga golden lotus. Ug mahimo lang ni kon buhaton ngadto sa mga batang babaye nga nag-edad og duha kutob lima ka tuig. Pil-on ang mga tudlo sa tiil padulong sa lapalapa ug bugkoson kini. Dagyag na lang, sakit kaayo ni nga proseso. Mangabali ang mga tudlo sa tiil, ug kay kulang sa sirkulasyon sa dugo, kadugayan adunay mamatay nga mga parte niini hangtod nga dili na motubo ang tiil.

Kon buot hunahunaon, ngil-ad kaayo tan-awon ang piniko nga tiil, dili masabtan ang itsura, gawas nga baho pa gyod ang putos. Pero, ganahan na lang man pod kuno ang mga lalaking Insek sa pakkha. Gani, nahimo kining status symbol. Sa mga adunahang pamilya, 100 porsento sa ilang kababayen-an pakkha. Ug busa ang lalaki nga naninungha nga makaasawag pakkha kinahanglan adunahan gyod aron kaya niyang magbuhi og pamilya nga siya rang usa ang motrabaho. Ang iyang asawa igo lang magmandar sa mga sulugoon sa ilang panimalay. Sumala sa banabana, mga 40 ngadto sa 50 porsento sa mga ordinaryong pamilyang Insek nagpakkha sa ilang babayeng anak aron kunohay ingnong mayaman.

Kining tradisyong pakkha wala mapakgang bisag gidili sa pipila ka emperor sa Tsina, lakip ang ulahing dinastiya sa mga Manchu (Qing Dynasty – 1644-1912). Giban pod ni sa Nationalist Government niadtong 1912 apan wala mapatuman. Mas malamposon ang pagban sa mga komunista sa Tsina dihang sila na ang midumala sa Tsina sugod sa 1948.

Karon naa pa kay makitang mga tigulang nga pakkha, magkendeng-kendeng tawon. Apan sa modernong mata, walay moisip kanila nga seksi. Kaluy-an na hinuon sila kay giunsa man intawon ang ilang mga tiil?! Wala ra ba silay pag-uyon niana kay gamay pa sila dihang gipakkha sila. Kon wala pa ni giban sa mga otoridad, naa pa kahay pamilyang Insek nga balion ang tiil sa ilang mga anak nga babaye sa murang edad?

Sa kalibotan karon, naa pa bay mga tradisyon nga angay butingtingon kon maayo ba o dili?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/ 14 Hulyo)–Sa rekord sa mga Katsilang paring Recoleto nga nagmisyon sa Karaang Caraga sa mga tuig 1660-1670, ilang nahinabo ang uska “nasyon” nga ilang gitawag og Tagabalooy (Tagabalooyes o Tagabaloyes). Ang sentro sa misyon sa mga Recoleto nahimutang sa Bislig nga naglangkob usab sa Hinatuan (ang duha karon sakop sa Surigao del Sur), Cateel, Baganga, ug Caraga (karon sakop sa Davao Oriental). Kining mga Tagabalooy gitawag og Tagabalooy kay nagpuyo sa mga kabukiran nga gitawag og Balooy dinhang dapita.

Kinsa man ning mga Tagabalooy nga karong panahona dili na man igdungog? Naintriga kaayo ko niining tribuha tungod sa pagdeskrayb kanila sa mga pari. Sumala pa nila, ang mga Tagabalooy kuno “maanad, malinawon, masunoron, ug kaalyado sa mga Kristiyano batok sa mga Moro. Kining rasaha tambokon, maayong pagkabuhat, maisog ug kusgan. Maayo silag salabotan ug may pagkakugihan. Matinud-anon sila sa mga kasabotan ug makanunayon sa ilang mga saad.”

Ug mao ni ang labing makaintriga sa mga Tagabalooy: Nag-ingon sila nga sila kaliwat kuno sa mga Hapon! Nga nakapareho nilag pamanit, panagway, ug pamatasan! Wala ra bay objeksyon ang mga paring Katsila sa maong pag-angkon sa mga Tagabalooy.

Dugang deskripsyon pa mahitungod sa mga Tagabalooy: Sibilisado kuno ang ilang panginabuhi. Ang uska banay, bisag unsa kadako, nagpuyo lang sa uska balay nga bahinon ngadto sa matag pamilya. Kining balay taas kaayo gikan sa yuta, ug maabot lamang pinaagi sa uska hagdan nga tangtangon kon naa nas taas ang tanang sakop sa banay. Sa maong paagi, hilwas sila sa ilang mga kaaway. Daghang mga Tagabalooy nagpuyo duol sa mga Kristiyano. Magduawan sila sa usag-usa.

Kinsa man ang kaliwat sa mga Tagabalooy karon? Kay sa mga tuig 1660 ugod, ang mga Tagabalooy natala na sa mga Katsila nga usa sa mga grupo sa tawo sa Mindanaw. Kaubang natala mao ang Caragas, Butuans, Cagayans, Dapitans, Mindanaos (Magindanaws), Malanaws, Manobos, Lutaws (mao ni sila ang mga Badjao ug Sama).

Sa mapa sa mga tuig 1740 nga gihimo sa Heswitang pari nga si Murillo Velarde, iyang gibutang ang Tagabaloyes sa kabukiran sa Bislig ug Caraga.

Kon mao, dili kaha sakop sa mga Mandaya o Kamayo ang Tagabalooy? Kay sa akong pagsabot, ang mga tawo karon dinhang dapita mga Mandaya o Kamayo man. Pero kamatikdan nga wala matala ang mga Mandaya sa mga Katsila sa mga tuig 1660. Ang usa pa nako ka obserbasyon, kining mga tawong ginganlag Caraga mao man ang mga tawong nagpuyo dihas baybayon sa Surigao ug Davao Oriental. Buot ipasabot, kining mga Caraga mao karon ang mga Mandaya o Kamayo. Pero ang mga Tagabalooy gipanaglahi man sa mga Katsila gikan sa mga Caraga ug Manobo nga mga silingan sa Tagabalooy? Sayang ug wala giila sa mga Katsilang pari ang sinultian sa Tagabalooy. Pananglit, kon pareho ba silag sinultian sa mga Caraga o Manobo?

Ang kinaulahiang impormasyon nga akong nasubay sa mga Tagabalooy mao ang report sa paring Franciscan nga si Juan Francisco de San Antonio sa mga tuig 1740. Matod pa niya, ang mga Tagabalooy nagapaitom lang gihapon sa ilang mga ngipon. Pero ang ilang katahom, kapution sa panit, ug lindog sa ilang mga nawong makailad gyod, ug masaypan nimo silang mga Katsila kon tak-opan nila ang ilang baba ug dili makita ang ilang itom nga ngipon.

Dili ka ba malipong aning mga Tagabalooy? Niadtong mga 1660 dagway silag Hapon. Sa 1740, dagway silag Katsila.

(Kon dagway silag Katsila, posibleng sila ning gitawag karon og Manurigaw, mga Mandaya nga Katsilag dagway dihas kabukiran sa New Bataan ug Manurigaw River?)

Anyway, sa mga tuig 1740 kining mga Tagabalooy tigbayad og tinuig nga tributo kon buhis ngadto sa mga Katsila. Ang ilang buhis mao ang tela nga guinaras ug medrinaques nga ginama sa abaka. Gawas niini nga detalye, wala na koy makuhang ubang impormasyon mahitungod sa mga Tagabalooy. Ang rekord sa mga Katsila sa mga tuig 1800 wala na maghisgot sa mga Tagabalooy.

Angay lang klarohon nga kining mga Tagabalooy lahi sa mga Tagabelies, Tagabili, o Tagabulu (karon mas ilado sa bansag nga Tboli nga makita sa mga probinsya sa South Cotabato ug Sarangani.) Gisaksak-sinagol man ugod kining mga ngalana sa ubang libro. Sakto ang mapa ni Murillo Velarde nga nagbutang sa mga Tagabalooy sa heneral nga direksyon sa kabukiran sa Bislig ug Caraga tungod kay niadtong panahona (1600-1800) mao ra man ni ang naabot sa otoridad sa Espanya. Wala pa gani sila makaabot sa Cape San Agustin, samot na sa Golpo sa Dabaw ug Sarangani.

Gani, huyang pa ang kontrol sa mga Katsila sa kabaybayonan sa Surigao ug Caraga nianang panahona. Niadtong 1754, gisulong ug gisunog sa kapin uska libong Moro ang kuta sa mga Katsila sa Tandag. Nailog usab sa mga Moro ang Cateel, Caraga, Baganga, Bislig, Hinatuan, Lianga, Marihatag, ug Tago. Pero lain na sab na nga hisgotanan.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

(Kublai Ponce-Millan. Tipik. Hinagpat nga mga nagkadaiyang tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa Mindanaw. Poetry by Bro. Karl M. Gaspar, CSsR. With prologue by Philip Somozo and postcript by Stella Estremera. Printed by ImageWorld Digital, Davao City. 180 pages.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/3 Aug) – Unsa man ang resulta kon mag-uban sa usa ka proyekto ang duha ka tawo kinsa ang matag usa kanila naghupot og daghang talento?

Ang librong Tipik: Hinagpat nga mga nagkadaiyang tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa mindanaw

Libro kini nga puno sa mga retratong itom-ug-puti nga gisyut ni Kublai Ponce-Millan ug gidapatag mga balak ni Karl M. Gaspar.

Kinsay dili kaila kang Kublai ug kang Karl?

Si Kublai magkukulit, pintor, magbabalak, apan mas nainila gyod siya sa iyang dagkong mga obrang linilok sa semento nga karon makita sa daghang dapit sa Mindanaw. Sa una ko pa lamang makita ang iyang mga obra pipila ka tuig na ang milabay, naobserbahan dayon nako nga una, Pinoy kaayog dagway ang mga tawo nga iyang namugna, ug ikaduha, Pinoy kaayo ang iyang mga estorya ug eksena. Dili lang kay Pinoy, Mindanawon gyod, lumadnon gyod.

Ug kay adbokeyt man ko sa paggamit, pagpaila, ug paghimaya sa mga butang nga Mindanawon ug lumadnon, mibilib dayon ko kang Kublai. Kay sama niya, nagtuo ako sa kabahandianon, kamahinungdanon, ug kaanindot sa kultura ug arte nga Mindanawon ug lumandon.

Nan, karon, gihangyo ko ni Karl nga mohimog rebyu sa libro nga giundan sa mga retrato ni Kublai. Di ra ba gyod ko kabalibad kang Karl. Nako pa, maniniyut na sab si Kublai? Sa iyang dedikasyon, atong masayran nga gigasahan diay siyag kamera sa iyang amahan ug ni Sunil. Nagpasalamat siya kay tungod niini nakita niya ang katahoman.

Dihang gipakli-pakli nako ang mga panid nga puno sa iyang mga retrato, nakapasalamat usab ako kay nakaambit sa iyang nakitang katahoman sa iyang pagbagdoy-bagdoy diris atong isla sa Mindanaw. Kumbaga, naa siyay mata nga maka-espat kon unsa kadtong matahom ug angay bagtikon sa kahangtoran pinaagi sa retrato. Sapa, busay, baybayon, layang dahon, bungtod, bukid, panganod, balay, moske, pahiyom sa uska lumad nga babaye, ug katawa sa uska bata. Kon buot hunahaunon, mga ordinaryong butang o eksena. Apan kining tanan nakuha sa mga anggulo nga dili ordinaryo, ug busa napataas ang mga retrato ngadto sa arte.

Alang nako ang labing interesante sa iyang mga litrato mao kadtong mga talan-awon nga iyang “gikulit.” Komo magkukulit lagi, dili gyod kapugong si Kublai nga kuliton ang eksena. Nindot na ang talan-awon, iya pa gyong hilabtan pinaagi sa pagbutang og tawo o mga tawo sa talan-awon. Nahimuot ko dihang namatikdan nako nga duna diay mga tawo daplin sa busay nga iyang gi-syut. Tungod kay layo ang kuha sa retrato, halos dili sila mahalata. Nangita na hinuon kog mga tawo sa ubang mga eksena. Duda nako, kon puyde pa butangag tawo ang mga panganod nga iyang gi-syut iya gyong buhaton.

Tungod kay black and white ang retrato, dula kini sa kahayag ug kangitngit. Lahi kini nga natad sa arte. Kamo na lay akong pahusgahon kon giunsa ni Kublai pagpagula sa mga tekstura sa mga butang nga iyang gi-syut pinaagi sa abtik nga pagtempla sa kangitngit ug kahayag. Sa kinatibuk-an, nalipay ko niining obra ni Kublai nga nagsaksak-sinagol sa duha ka arte, potograpiya ug pangulit.

Sa maong rason lamang, angay gyod makaangkon aning libroha. Apan kulang pa kana. Dugangan pas mga balak ni Karl? Asa ka ra?

Kinsay dili kaila kang Karl? Aktor, direktor, pintor, pilosopo, teyologo, antropologo, nobelista, dramatista, etcetera. Dili na gani nako masubay kon pila na kabuok libro ang nahuman ni Karl nga nagtuki sa bisan unsang hisgotanan.

Kini si Karl usa sa pipila ka tawong akong nakaila nga dili mahimutang kondili molihok ang tiil, kamot, baba, o utok.

Nako pa, unsa na pod kaha ning papel ni Karl diris librong Tipik? Unsa pod kahay bag-o niyang makita?

Kay nasayod man ta unsa ang arte. Usa kini ka yunik nga ekspresyon o interpretasyon sa uska tawo sa iyang nakita o nasabtan sa kinabuhi. Ug niining bahina, wala ko gipakyas sa pangutok ni Karl. Tiaw mo na, kining katag-katag nga mga retrato sa mga ordinaryong tawo ug talan-awon nakapamugnag panghunhuna diha kaniya nga kini sila mga tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa Mindanaw?

Dili ba talagsaon na nga panabot? Ang tuhog-tuhogon ang nagkadaiyang mga retrato aron makamugnag balak sa kalinaw?

Kalinaw sa Mindanaw? Bitaw, ug ang mga pamatuod? Ang mga larawan ni Kublai.

Ni Karl pa, “Giduyan-duyan ko/sa akong kinailadman/ ang mga kahulogan/sa mga hulagwayng nasaksihan/ Gipamalandongan ko ang mga gihunghong nga mga mensahe nga misangko/ sa kinauyokan/ sa panumdoman…/ Kay lagi sa tumoy niini/ makaplagan ang pultahan/ ug sa pag-abri niini motagbo si Kalinaw/ nga maoy mopahinumdom kanako/ sa akong tulubagon/ nga maoy gapahipi/ sa padayonong panaw…/”

Tara, duyog ta sa padayong pagbugtaw sa kalinaw. Palit na sa libro!

Reaksyon sa “Mga Tagabalooy”: Just read your article on Tagabalooy. I forwarded it to my sister and to my sister-in-law, who belongs to the Mandaya tribe. It’s really an interesting piece. Naa pa kahay remnants ining Tagabalooy ron? Posible kaha bitaw nga ang mga Mandaya gikan sa Tagabalooy? Mga puti ug chinita baya pod ang mga Mandaya. Last month, nagsaka ko og Sangab, sitio sa Brgy Lucatan sa Caraga, kay naghataga kog journ workshop sa ilang high school. The place is close to my heart kay made in Sangab man god ko. Ang akong papa, in late 60s, maoy nag-open sa eskwelahan nila didto.
Anyway, na-obserbahan nako nga mga puti ug chinita ang ilang mga tigulang didto. Sayang lang kay wala nako nahimamat ang ilang pinakatigulang didto. Hopefully, maabtan pa nako sya next year. Leah B.
- Salamat sa imong sulat, Leah. Ang akong pangutana, naa bay bukid dinhang dapita nga Balooy ang ngalan? O balooy ba ang tawag sa bukid dinhang dapita? Mac

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Agosto 14) – Human kang Magellan, nagpadalag laing ekspedisyon ang Espanya padulong sa Pilipinas nga gipangulohan ni Jofre Garcia de Loaysa niadtong Hulyo 1525. Pito ka caravel, mga dagkong barko nga de-layag, ug kapin 450 ka tawo ang miapil niining ikaduhang ekspedisyon. Ang mga barko mao ang: Santa Maria de la Victoria (ang flagship), San Gabriel, Nunciata, Santi Spiritus, Santiago, San Lesmes, ug Santa Maria del Parral.

Gikan Espanya, mitabok ang ekspedisyong Loaysa sa Atlantic Ocean padulong sa South America. Ang Nunciata ug Santi Spiritus naguba tungod sa kusog nga mga hangin dapit sa Argentina. Ang San Gabriel mibiya sa grupo ug mibalik sa Espanya. Ang Santiago nasaag ug wala na kaapas, ug busa ang San Lesmes, Santa Maria del Parral, ug Santa Maria de la Victoria na lang ang mipadayon paglabang sa Pacific Ocean padulong sa Pilipinas ug Moluccas.

Tungod kay walay balita sulod sa duha ka tuig mahitungod sa ekspedisyong Loaysa, gisugo sa hari sa Espanya ang pagsusi kon unsay nahitabo niini. Niadtong 1527, tulo ka barko nga lulan og 110 ka tawo ang milayag gikan sa Mexico (nga nianang panahona, nakolonays na sa Espanya) ubos sa mando ni Alvaro de Saavedra. Ang duha ka barko nahimulag dayon gikan sa flagship nga Santiago ug walay nasayod unsay ilang gidangatan.

Ang Santiago nakaabot sa Mindanaw diin nila napunit ang tulo ka surbaybor sa Santa Maria del Parral. Sa Moluccas, nakita nila ang nahabiling tripulante sa Santa Maria de la Victoria, ang flagship sa ekspedisyong Loaysa. Miagig daghang adbentyur ang Santiago, ug namatay na lang si Saavedra sa 1529 nga wala makauli sa Mexico. Ang mga salin nga tripulante nahulog pa gyod sa kamot sa mga Portuges sa Moluccas. Sa 125 ka surbaybor sa Santa Maria de la Victoria ni Loaysa ug 25 ka buok surbaybor sa Santiago ni Saavedra, 25 na lang ka tawo ang nakauli sa Espanya pinaagi sa Cape of Good Hope ug Portugal niadtong 1536, siyam ka tuig sukad sila mibiya gikan sa Mexico!

Gikan sa mga testimonya niining mga surbaybor sa ekspedisyong Saavedra nga nasayran nato unsay gidangatan sa ekspedisyong Loaysa. Ang San Lesmes nawala sa pagtabok sa Pasipiko ug wala na igdungog (naay teyoriyang mitumaw karong bag-o kon unsay nahitabo sa San Lesmes, kapin 450 ka tuig na ang milabay!) Si Loaysa namatay sa pagtabok sa Pasipiko ug ang iyang barko nga Santa Maria de la Victoria natanggong sa Moluccas kay nabaldado ug dili na makalawig.

Ang pinakainteresante nga nahitabo mao ang sa Santa Maria del Parral. Napik-ap nila ni Saavedra ang uska tripulante sa Santa Maria del Parral sa kabaybayonan sa (sumala sa mga eksperto) Lingig ug Baganga. Matod pas nareskyu nga tripulante nga ginganlag Sebastian de Oporto, na-shipwreck kuno ang Santa Maria del Parral, ug gipatay sa mga netibong gipangulohan ni Catunaw ang ilang kapitan nga si Jorge Manrique, iyang igsoong si Diego, ug uban pa. Gihimo siyang ulipon sa uska chieftain, samtang gipreso kuno ang duha niya ka kauban sa ambot asa.

Sa Isla sa Sarangani, giransom ni Saavedra ang duha ka sakop sa Santa Maria del Parral nga sila si Romai ug Sanchez. Ang ilang estorya nag-ingon nga didtos east coast sa Mindanaw, nakigbarter sila sa mga netibo. Katorse ka tawo, nga gipangulohan sa uska Tarragona, ang nanaog sa barko aron mangitag pagkaon. Apan wala na kini makabalik.  Hinunoa, ang mibalik mao ang mga netibo nga nagdalag pagkaon. Gipasakay sila sa barko, apan kalit lang nilang giatake ang kapitan, iyang igsoon, ug ubang Katsila. Nanagan ang mga netibo dihang gipabuthan sila. Milayag ang barko ug napadpad sa Sarangani diin kini nabangga sa mga bato. Gisulong sila sa mga netibo, gipatay ang uska Katsila, ug gibihag silang tanan.

Apan dihang nahubog si Romai, iyang gisugilon sa uska tripulante ni Saavedra ang tinuod nga nahitabo sa Santa Maria del Parral: Nag-mutiny diay sila, ug sila mismo ang nagpatay kang Jorge Manrique ug ubang lider sa barko. Kini si Romai gibitay ni Saavedra.

Sayang wala tay direktang akses sa mga dokumento didtos arkibo sa Espanya aron mabasa ang kompletong testimonya sa mga surbaybor sa ekspedisyong Saavedra ug masayran nato ang mga detalyadong panghitabo sa Santa Maria del Parral. (Unsa kahag gastosan sa atong gobyerno ang pagxerox o pagmicrofilm sa tanang dokumento didtos Espanya ug iapod-apod sa mga lokal nga library? Sa maong paagi sayon kaayo mabasa sa mga interesado ang atong kasaysayan, di ba?) Anyway, gikan sa mga tagpi-tagping tinubdan nasayod ta nga ang Santa Maria del Parral adunay gibug-atong 95 ka tonelada nga kasagarag tripulantehag 40 ngadto sa 50 ka tawo. Lagmit nadugangan silag tawo gikan sa naguba nga Nunciata ug Santi Spiritus.

Karon, daghan tag pangutana sa misteryo sa Santa Maria del Parral. 1. Asa gayod ang tinong dapit diin midunggo ang Santa Maria del Parral sa east coast sa Mindanaw ug nahinabo nila ning uska Catunaw? 2. Hain man nangadto ang kapin 50 ka tawo sa Santa Maria del Parral nga tulo ra man kanila ang nareskyu ni Saavedra? 3. Naa bay koneksyon ang lungsod sa Tarragona diha sa Davao Oriental sa tripulanteng Tarragona sa Santa Maria del Parral? 4. Naa bay koneksyon ang Santa Maria del Parral sa gitawag nga mga Tagabalooy, ang mga puti nga Mandaya? Dili kaha sila ang gitawag nato karon nga mga Manurigaw?  Ato kining batbaton sa mosunod nga isyu. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/ 18 August)–Dugay na ko naintriga sa mga Manurigaw. Sa hay eskul pa ko sa Tagum, nakabati na kos mga estorya sa mga puti nga mga Mandaya dihas kabukiran sa Compostela. Dihang nagreserts ko mahitungod sa mga tribu sa Dabaw niadtong 2002, nabasa nako ang libro ni Damian Mercader Lomocso East Asian countries, culture and progress (napatik 1961) diin iyang giingon nga ang mga Manurigaw adunay puting dugo (Caucasian blood) ug puting panit. Niya pa, ang gidaghanon sa mga Manurigaw sa sensus sa 1948 sa Compostela moabot og 60 ka tawo, ug misaka sa kapin 100 sa sensus sa 1960. Dugang niya, ang mga Manurigaw “mabangis, mapintas, ug mabatokon.” Ila kunong patyon ang bisan kinsang mosulod sa ilang teritoryo. Niadtong mga tuig 1950 lamang sila mitugot nga mopakontak sa laing tawo sa gawas.

Pero kinsay kakita og mga Manurigaw? Asa sila makita? Walay makatubag. Ug busa sa hunahuna nako, basig leyenda lang sila. O kon di ba, mga saag nga mestiso. Kahibalo man tang nagsabwag og binhi ang mga Katsilang sundalo ug pari sa kabukiran. Ug mao unta nay ending sa akong diskusyon sa mga Manurigaw. Leyenda lamang. Estorya-estorya. Unya daw be, namensyon nako ni kang Doc Nato Locsin, ug miingon siya nako nga naa siyay kailang Manurigaw diras New Bataan!? Kinsang kilay ang dili motaas? Puwes, may I go dayon sa New Bataan niadtong Mayo 6, 2002 kauban si Betty de Vera. Paskang sakita sa akong sampot sa habal-habal kay layo sab ang baryo Andap sa sentro sa New Bataan.

Ang gipaila-ila ni Doc Nato nga Manurigaw mao si Mansac Lino, 92 anyos (patay na karon.) Pution siya, tangkad, pero sa akong panan-aw puyde ra siya simpleng mestiso. Medyo disappointed ko. Ingon niya, puti kaayo siya sa batan-on pa siya. Nangitom siya sa pag-uma. Nako, naa bay laing puti sa Andap? Tubag niya, akong mga apo. Ug iya ning gipatawag. Paskang hinganghaa nako sa duha ka batang babaye, sila si Archiely Pero (4 anyos) ug Aloha Jane Pero (1 ka tuig). Ugis gyod sila. Blonde ang buhok, abohon ang mga mata. Ingon pang Mansac, daghan pang lunlon puti sa kinapusoran sa bukid. Tinuod gyod diay ang puting Mandaya, ang mga Manurigaw.

Asa sila gikan? Mao na sab nay akong giproblema. Ang akong giduso nga teyoriya mao nga kining mga Manurigaw liwat sa mga tripulante sa Santa Maria del Parral, usa sa barko sa ekspedisyong Loaysa nga milayag gikan sa Espanya niadtong 1525. Ang mga tripulante sa Santa Maria del Parral nag-mutiny diha sa east coast sa Mindanaw. Nahibaw-an nato ni tungod sa report sa ekspedisyong Saavedra (1527) nga gipadala diris Pilipinas aron susihon unsay nahitabo kang Loaysa. Apan kulang kaayo kog datos ug busa walay ikadugang sa akong teyoriya.

Karong bag-o nabanhaw na sab ang akong interes sa mga Manurigaw tungod sa pagreserts nako sa mga Tagabuli kon Tboli sa Cotabato nga itapok uban sa mga Tagabalooy. Klaro sa ako nga lahi ni sila nga mga tawo/tribu, kay ang Tboli taga Cotabato, samtang kining mga Tagabalooy naa sa Davao Oriental. Ang makaintriga sa tanan kay kining mga Tagabalooy gideskrayb nga “fair complexioned” nga mga tawo. Gitawag silag Tagabalooy kay nagpuyo lagi sa balooy. Dili klaro nako kon ang balooy ngalan na sa uska bukid o kon ang balooy maoy pulong sa mga Mandaya alang sa bukid.

Sige na sab kog pangukay og impormasyon sa Tagabalooy ug sa barkong Santa Maria del Parral kay duda lagi kong aduna silay koneksyon. Dugang pa, nagtuo usab ako nga ang mga Tagabalooy mao karon ang nailhan nga mga Manurigaw.

Mahitungod sa mga Tagabalooy, ang kinaunhang mensyon kanila nga akong nasubay nagpetsag 1635. Nagpuyo kuno ang mga Tagabalooy sa kabukiran ug gustong sulngon sa taga Baganga. Walay klarong descripsyon kanila. Sa 1660, gimensyon sila sa uska pari kalabot sa ilang kombersyon ngadto sa pagka-Kristiyano. Sa 1698, gideskrayb sila nga pution sama sa mga Hapon. Sa mga 1740, miingon ang uska pari nga maalaan nimo ang mga Tagabalooy nga mga Katsila kon dili nila ipakita ang ilang itom nga mga ngipon. Buot ipasabot, kining mga Tagabalooy Katsilaon gyod og dagway.

Sa libro ni Peter Scheurs Caraga antigua (1989), iyang giingon nga ang mga Tagabalooy makita sa kabukiran sa Hinatuan, Bislig, ug Lingig. Pero sa mapa ni Francisco Alegre petsa 1751, ang mga Tagabaloyes nabutang sa kabukiran sa Baganga ug Caraga. Naay uska orihinal nga dokumento nga nahipos ni Scheurs mismo gikan sa British Library sa London nga mopaklaro kon unsa ug asa ang mga Tagabalooy. Kining dokumento apil sa gikawat sa mga British dihang ilang giokupa ang Manila niadtong 1762. Ang sensus nagtala sa mga tawo sa mga pueblo sa karaang probinsiya sa Caraga nga karon nag-apil sa Misamis, Surigao, Agusan, ug Davao. Ang gilapdon niini gikan sa Gingoog, ngadto Siargao, hangtod sa pueblo sa Caraga (ang lungsod karon sa Davao Oriental.)

Ang sensus sa pueblo sa Caraga nag-ingon nga gikan niining pueblo gingalan ang tibuok probinsiya nga Caraga ug maoy utlanan sa gingharian sa Espanya. Aduna kiniy 250 ka Kristiyano diin 50 kanila mga tributo (tighatag og buhis) ug 500 ka paganong katekumeno kun paganong bunyagonon diin 110 kanila tributo. Daghan pa kunong mga tawo sa kabukiran. Ug nia ang labing interesante nga entry sa sensus. Dinhi makita ang mga Tagabaloyes. “Son Indios blancos, y de buen cuerpo, mui dociles, y amigos de los Españoles.” Sa ato pa, kini sila mga netibong puti (Indios blancos), maayog lawas, anad, ug mga amigo sa mga Katsila.

Nabasa ko na gyod ang kopya sa orihinal nga dokumentong Kinatsila mahitungod sa mga Tagabalooy diin sila gideskryab nga mga netibong puti (indios blancos). Naa bay laing netibong puti diris Dabaw kondili ang mga Manurigaw? Buot ipasabot, sila ang mga Tagabalooy sa dokumento sa mga Katsila sa 1630 hangtod 1750?

Sa maong sensus, atong maklaro nga sakop diay sila sa pueblo sa Caraga, dili sa mga pueblo sa Hinatuan, Bislig, Lingig, Cateel, o Baganga. Asa pod kahang dapita sa Caraga? Kon tan-awon nato ang mapa, duol sa Caraga ang sapa sa Manurigaw nga mogula sa Baculin Bay, taliwala sa Caraga ug Baganga. Gani, naay baryo nga sakop sa Caraga nga gitawag og Manurigao.Aha, ang mga Tagabalooy nagpuyo diay tampi sa sapa sa Manurigaw, ug busa sa kadugayan, nailhan sila sa bansag nga Manurigaw imbes nga Tagabalooy. Nganong nawala man ang Tagabalooy?

Wala na koy masubay nga Tagabalooy human sa sensus sa 1750. Ang akong duda, misulod gyod sila sa kaulohan sa sapa sa Manurigaw tungod sa mga kasamok. Wala na sila “magpakita” dihas kabaybayonan sa Caraga tungod kay una, naglikay sila sa mga atake sa mga Moro ug ikaduha, miikyas sila sa tributo ug pugsanay nga pagpasundalo sa mga Katsila. Gawas niana, target pa gyod sila sa mga reyd sa kasilinganang tribu. Tungod sa ilang kasinatian nga sigeg atakehon, nahimo silang “fierce, wild, and hostile” sa pulong pa ni Lomocso.

Ang barkong de-layag nga Santa Maria del Parral adunay gibug-aton nga 95 ka tonelada nga kasagaran tripulantehag 40 ngadto sa 50 ka tawo. Lagmit kapin 50 ang sakay sa Santa Maria del Parral kay gidugangan nig tawo gikan sa naguba nga duha nila ka kaubang barko sa ekspedisyong Loaysa. Pila kaha kanila ang namatay sa sakit o gutom pagtabok sa Pasipiko? Pila kaha ang nakaabot sa kabaybayonan sa Surigao ug Davao? Kon pila man sila, nasayod ta nga sila nag-mutiny ug ilang gipatay ang ilang kapitan nga si Jorge Manrique ug ubang lider sa barko sa tuig 1526.

Sa mga tuig 1630, o usa ka gatos ka tuig human sa mutiny sa Santa Maria del Parral, migula na ning mga puti nga Tagabalooy nga nakapatingala sa mga paring Katsila. Ang akong teyoriya, kini sila mao ang liwat sa mga mutineer sa Santa Maria del Parral.

Sugod sa mga tuig 1700 mikusog na sab ang pangatake sa mga Moro sa kabaybayonan sa karaang probinsiya sa Caraga kutob sa Siargao ug Gingoog. Kanunay sila magbalik-balik og atake. Ang labing grabe nga atake nahitabo sa 1754. Kapin uska libong Moro ang misulong sa probinsiya ug ilang naokupa ang Cateel, Caraga, Baganga, Bislig, Hinatuan, Lianga, Marihatag, ug Tago. Ang tanang pamuy-anan sa Caraga hangtod sa Cateel nangaguba ug wala nay tawo; ang mga balay naabo, apil ang mga kombento, simbahan, ug mga estatwa. Daghang mga Kristiyano ang nabihag o napatay sa mga Moro.

Ang akong pagtuo, nangatras ang mga Tagabalooy ngadto sa kinalibliban sa sapa sa Manurigaw kutob sa bawndari sa Davao ug wala na makighalubilo sa mga tagagawas. Ang ilang mga liwat nailhan sa ngalang Manurigaw tungod kay dinha silang dapita makita. Usa si Mansac Lino sa liwat sa mga Manurigaw, nga liwat sa mga Tagabalooy, nga liwat sa mga tripulante sa barkong Santa Maria del Parral.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

(Rosario Cruz-Lucero. Ang bayan sa labas ng Maynila. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2007. 240 pages.)

Ikaduha nako ning rebyu og libro sulod sa duha ka bulan. Pulos request ni Karl. Unsaon pagbalibad kang Karl? Unya, libro pa gyod ni Chari?! Si Chari! Moanhis Davao aron paglaunch sa iyang libro sa Septiyembre28. Na, hala sige, okay na lang bisag paskang bisiha.

Maayo gani kay mi-oo ko. Wala ko magmahay. Kay kining libro ni Chari Ang bayan sa labas ng Maynila lami. Mao nay paboritong ekspresyon sa akong silingang si Carlo nga upat ka tuig. Lami, lami, lami mao nay iyang isulti kon ganahan siya sa iyang kaonon nga ma-reyd sa akong refrigerator. Kon si Marge Evasco pa tingaliy mosulti, kagumkom.

Mao nang nalipay kaayo ko sa libro ni Chari nga giundan og dose ka gumalaysay kun essay. Nalipay ko tungod kay una, nalingaw ko, ug ikaduha, daghan kog nakat-onan.

Kinsay dili malipay nga mora kag nagsuroy-suroy sa Pilipinas pinaagi sa klase-klaseng teksto sa literatura nga iyang gibutingting. Mora siyag tour guide nga moestorya nimo sa mga kasaysayan ug mga leyenda sa mga lugar, ug sa mga kinabuhi sa mga tawo sa lain-laing panahon ug sa lain-laing dapit sa nasod nga naay koneksyon sa iyang ginabasa nga teksto sa literatura o ginaimbestiga nga butang o selebrasyon.

Ang opening essay The music of pestle-on-mortar naghisgot sa mitos sa pagmugna sa langit segun sa mga Bagobo. Sumala sa mitos, kaniadto mubo pa kaayo ang langit, ug naglisod paglubok si Tuglibong kay mabunggo man ang iyang alho sa langit. Busa iyang gikasuk-an ang langit ug misaka kini hangtod nga dili na nato maabot karon. Sa maong paagi, mas hayahay na ang pagpuyo sa mga tawo.

Kining mitos iyang gikonek sa daghang hilisgotan sa literatura, gikan sa pagkawagtang sa daghan natong mga karaang sugilanon, lakip ang pagkawagtang sa pipila mismo ka tribu, sama sa nahitabo sa mga Carol-an sa Negros nga gipuo sa huwes de kutsilyo sa panahon sa mga katsila.

Mora sab og si Tuglibong ni si Chari. Kay tanang butang nga iyang tun-an, iyang lubkon aron mohayahay ang pagbasa ug pagsabot sa mga magbabasa sa iyang punto. Mao na nga dili ka lang malingaw, daghan kag makat-onan. Dili lamang sa pagdugang og impormasyon, kondili hasta usab sa kasaysayan ug analisis luyo sa mga impormasyon. Mabrayt gyod ka.

Pananglit, sa uska lungsod sa Kabisay-an, naa siyay nakitang kampanaryro kun bell tower. Iya ning gisaka ug mora siyag Singer on a mango tree kansang awit miratsada sa uwagang mga prayle, ngadto kang Sharif Kabungsuwan, kang Pilanduk, ang trickster hero, ug kang Agyu, bayani sa mga Manobo diris Mindanao. Kulba, di ba?

Apan bisag taas, lapad, ug lalom ang maabot sa iyang analisis, dili ka mawala tungod kay i-ground ka kanunay ni Chari sa kasaysayan ug maayong teknik sa pag-eksplikar. Gawas nga rayter, kritiko, historian, ubpa, titser sab si Chari, ug daghang rayter, kritiko, ug historian ang makakat-on kaniya kon unsaon pagpabrayt sa iyang mga reader.

Pananglit na sab, brayt na ko karon unsay buot ipasabot sa loa. Nahinabo na nako ning pulonga nga tradisyonal form kuno sa atong literature. Pero wa gyod ko kasabot ug makakitag porma ani. Usahay tamad na magresearch.ba. Dinhi sa libro ni Chari masayran nato nga ang loa uska poem of praise diay nga originally para kang Birheng Maria o sa mga santo, nga nanukad originally sa courtly love sa Europe, nga originally ang porma uska dula; unya dihang miabot sa Pilipinas nanganak og daghang bersyon, lakip ang mga siaw ug malaw-ay nga loa o luwa sa binisaya pa. O, di ka ba mabrayt ana?

Kumbaga, tip sa mga rayter, kon naa kay imensyon nga termino, karaan man o bag-o, idefine dayon o ieksplikar gamay aron mabrayt ang imong reader. Aw lagi, kinahanglan magresearch pod ka.

Daghan pang gihisgotan si Chari nga makapataas, makapalad, ug makapalalom sa imong panghunahuna. Malingaw ka kang Mariang Makiling, mailhan nimo si Vicente Sotto, masabtan nimo ang paagi sa paghubad o translation, makigsimpatiya ka sa mga Ilocano ug Sebuano sa ilang makinasudnon ug makarebolusyong pagbati batok sa mga katsila ug mga amerikano.

Unya sa mga literature teacher, susiha ra god ang pagbasa ni Chari sa estoryang “Anabella,” ang sugilanon sa Ilonggang si Magdalena Jalandoni. Sa tinuod lang, paskang kaway lami ining estoryahana kay estoryotayp kaayo. Iapil nako nig tudlo isip usa ka genre, o tipo sa pagsulat sa uska panahon, o isip representasyon sa literaturang rehiyon. Pero human sa paglubok ni Chari sa “Anabella,” lami diay siya. Lami, lami, lami, to quote my 4-year old neighbor.

Sulti pa ni Chari mahitungod sa mga creative writer, they “are, or should be, speakers for our people’s daily lives, mediated by a
historical consciousness, and rooted in our indigenous concept of our cosmos and its laws. This basic tenet of creative writing applies, whether we are reviving folk forms or writing in the modernist, realist vein, or engaging in postmodernist, multimedia
experimentation.”

Asa kaha mahulog nga kategorya ang uska essay ni Chair nga nag-ulohag “Judas and his phallus: The carnivalesque narratives of Holy Week.” Nakabati si Chari nga didtos uska baryo sa probinsya sa Antique, adunay ritwal ang mga tawo sa panahon sa Black Saturday diin ilang iparada si Hudas kansang dako kaayong utin nanuyhakaw? Dihang miadto siya sa baryo aron mosaksi sa ritwal, nadis-appoint siya kay mikuyos na man ang utin ni Hudas.

Gusto mong mahibalo unsa ang origin sa maong ritwal ug nganong migamay ang utin ni Hudas? Palit mo sa libro. Dili mo magmahay. Malingaw mo, mabrayt pa mo.

Dugang impormasyon sa mga Manurigaw:  Kahinumdoman nga gibatbat sa akong miaging mga kolum ang mga puting Mandaya dihas kabaybayonan sa Caraga, Davao Oriental nga gitawag og Tagabalooyes sa mga katsila sa mga tuig 1630. Sumala sa akong reserts, kini sila mao ang liwat sa nag-mutiny nga mga tripulante sa barkong Santa Maria del Parral nga kauban sa Ekspedisyong Loaysa nga gilusad gikan sa Espanay sa tuig 1525. Kining mga puting Mandaya nahanaw sa mga rekord sukad sa mga tuig 1760. Migula na sab ang mga puting Mandaya sa mga tuig 1950 dihas kabukiran sa Compostela Valley sa Dabaw. Manurigaw na ang tawag kanila: mga tawong tag-ason, putig panit, bulagaw o blonde ang buhok, abohon ang mga mata. Matod pang Dr. Renato D. Locsin, ang kugihang Municipal Health Officer sa New Bataan, daghang Manurigaw ang makita
karon sa Barangay Manurigaw sa lungsod sa New Bataan Compostela Valley Province. Naa sila sa mga purok Macupa, Uduan, Tagima,Cabitian, Biangunan, Tanggaan, Binantal, ug Danawan – mga lugar nga naa sa tunga sa Diwata Mountain Range dihas New Bataan.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/16 Disyembre) — Naningil na ang kinaiyahan,” komento ni Melot mahitungod sa paglampurnas sa Bagyong Pablo sa New Bataan, Compostela Valley. Wala pa gani mabalita nga grabe sab diay ang kadaot nga nahimo sa bagyo sa Davao Oriental ug ubang dapit sa Compostela Valley.

Alang sa uban, ang bagyo nga miigo sa habagatang bahin sa Mindanaw klarong signos sa giingong climate change.  Talagsaon ra man maigo ang Mindanaw sa bagyo, apan karon, nagsagunson na. Niadtong miaging Disyembre lang, mihapak ang ngilngig nga Bagyong Sendong nga mikalas og kapin 1,200 ka kinabuhi sa Cagayan de Oro City ug Iligan City. Unya karon, ang super typhoon nga Bagyong Pablo (international code name Typhoon Bopha) na sab ang mihugpa sa Mindanaw. Sa pagsulat niini, kapin 900 na ang kompirmadong patay, apan lagmit motaas pa ni.

Sumala sa mga eksperto, ang Bagyong Pablo uska Kategoryang 5 nga super typhoon, kapareho sa mga urakan kun hurricane didtos Amerika. Sa wala pa motugpa sa yuta, ang dagan sa hangin niini mohapak gikan sa 140 knots (259 kilometro matag oras) ug mohaguros kutob 170 knots (314 kilometro kada oras).

Dugang pa, nagdala kinig ulan nga mahulog og 2 ka pulgada (50mm) kada oras hangtod sa 80mm kada oras, ilabi na dapit sa mata sa bagyo. Ikomparar ni sa ulan ni Sendong nga 50mm kada oras (~2 pulgada) ug kang Ondoy nga mibubo og 56.83mm matag oras sa Metro Manila niadtong 2009.

Sumala pa ni Francis nga taga Cateel, miabot ang hangin sa bagyo sa alas 12 sa gabii. Nag-anam kini kakusog hangtod sa alas tres sa
kaadlawon dihang nagsugod na pagpanglangkat ang mga atop sa mga balay.

“Morag Saddam ang tingog sa bagyo,” ni Francis. Ang Saddam maoy tawag nila sa tingog sa logging truck nga nagkarga og mga troso. Ingon niana kakusog ang tingog sa bagyo.

Sulod sa tulo ka oras gikuso-kuso sa bagyo ang Cateel. Nangalangkat ang mga atop, nangabuak ang mga bildo, nangalagpot ang mga bungbong, nangapiko ang mga bakal, nangahugno ang mga balay. Hagsa ang gym diin namakwit ang daghang tawo. Tumba ang mga lubi, o kaha gilarot ang mga dahon. Gipadpad ang mga palay. Gilabnot ang mga dagkong kahoy – bisag ang mga karaang narra ug tugas nga gitanom sa Diyos. Naupaw ang mga bungtod sa Cateel. Naay mga tawong madat-ogan og lubi o kaha maigo sa naglupad nga mga sin.

“Sugod sa sero ang mga tawo sa Cateel. Tanan sila,” matod pa ni Francis.

Nagpadayon ang Bagyong Pablo sa Compostela Valley diin kini gipugngan sa kabukiran sa Diwata Mountain Range.

“Apan igo lang miluko ang bagyo. Morag nahimong buhawi,” matod pang Doc Nato.

Sa pagluko sa bagyo, giyabo niini ang tone-toneladang tubig sa kabukiran. Kay wala nay mga kahoy, wala nay mosuyop o mohawid sa tubig. Mibul-og kini. Tayming sab nga nianang higayona, namakwit ang gatosan ka tawo sa Andap, New Bataan, inabagan sa Philippine Army. Tayming sab nga didto miagi ang bul-og sa tubig dala ang mga lapok, bato, ug troso. Gibanlas sila tanan, ug daghan kanila ang wala na igkita.

Padayon ang bul-og sa tubig ngadto sa patag nga poblacion sa New Bataan. Tayming sab nga moderetso kini sa gym diin namakwit ang mga tawo. Daghan na sab ang nangamatay.

Nangahapla ang tanang saging sa New Bataan, Compostela, ug Montevista. Walay makitang bisan usa nga nagtindog.

Mga pipila pa ka adlaw usa nasayran nga grabe sab diay ang nahiagoman sa Pagsabangan, Monkayo, Trento. Ang Boston didto sa Davao Oriental nawala sa mapa, sulti pa ni Teresa. Kapin semana na, apan wala pa makontak ni Jopriz ang iyang amahan sa Baganga. Maayo pod kuno pagkadabo-dabo sa bagyo ang Caraga, matod pang Norma.

Libu-libo sa mga biktima sa bagyo walay makaon, walay mainom, walay sinina, walay masilongan.

Makahinumdom ko sa sulti sa akong mader nga si Peryang (SLN) nga taga Negros, kon maigo kuno silag bagyo, ang ilang lubi maulian lang sulod sa duha ka tuig. Diha pa sila makakopras pag-usab. Ang gisaligan sa Davao Oriental mao ang lubi ug palay. Sulod sa duha ka tuig, walay panginabuhian ang mga tawo sa Boston, Cateel, Bangaga, ug Caraga.

Daghang sugilanon sa bagyo, daghang pagtulon-an. Makat-on pod kaha ta?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

CATEEL, Davao Oriental (MindaNews/31 Dec) — At its strongest, Bagyo Pablo reached the category of a super typhoon with sustained winds of 259 kph. Its diameter was 600 km, its eye 16.6 km wide, and it was dumping 15-30 mm of rain per hour.

This was how powerful Bagyo Pablo was when it made landfall early morning of December 4, battering Boston, Cateel, Baganga, and Caraga in Davao Oriental before wreaking more havoc in New Bataan, Compostela, Montevista, and Monkayo in Compostela Valley, and Trento in Agusan del Sur.

Their leaves broken, bent, and turning brown, the coconut trees stand like ghostly sentinels guarding a desolate land. Mindanews Photo by Dr. Mac Tiu

“The howling winds and rain tore out the roofs and windows, shook and shattered the concrete walls, and flew off with the entire balcony of our house,” recounted a typhoon victim in Cateel.

Over a hundred evacuees who crowded a Cateel school gym died when the roof collapsed, triggering a deadly stampede. In Andap, New Bataan, hundreds of fleeing residents were swept by a flashflood that barreled into a gym at the poblacion, killing more evacuees.

Three weeks after the typhoon, a team of staffers and students from the Philippine Women’s College (PWC) of Davao went to Cateel to
distribute relief goods. We brought food, clothing, and water containers.  We also brought boxes of medicines donated by Dr. Ruby
Simon who had solicited them from the Far Eastern University NRMHF Class ’84. Earlier, on December 9, a PWC relief team had also gone to New Bataan to deliver relief goods.

We left Davao City at 2:40am on Dec. 22 for the 8-hour trip to Cateelvia Lingig, Surigao del Sur. Nearing Boston, the landscape turned
surreal with thousands of uprooted coconut trees lying helter-skelter like spent matchsticks on the ground. Most of the coconut trees that remained standing were headless, either shorn of their fronds or cut outright at the middle. It was as if the typhoon had giant teeth and chomped off the tops of the coconut trees.
Many more coconut trees looked like giant folded umbrellas, the fronds broken and hugging the trunks. The houses along the highway showed various degrees of damage, with the residents making do with makeshift tents.
This was the scene that repeated itself on the way to Cateel. It was the same in Baganga, we have been assured. If so, the most destructive
center winds of Bagyo Pablo had spanned over seventy kilometers, flattening everything on their path.

In the poblacion of Cateel, not a single house was intact. Debris was everywhere: wood, tree trunks and branches, electrical wires, electric posts, entire rafters, signboards, barbed wires, floor and wall boards, twisted metal frames, iron roofing materials, many of them
crumpled.

Now, we understand what the phrase “Morag naagian og bagyo” means. It is said that a coconut recovers in two years after being hit by a
typhoon. That is probably true for ordinary typhoons. But not in Cateel, the way the coconuts looked. The winds were so strong even the
proverbial swaying bamboos broke.

But the Filipinos are a resilient people. We are battered by some 15 to 20 typhoons a year. And like Filipinos living along the typhoon
belt of the country, the Catelanos and other victims of Bagyo Pablo will surely bounce back.

(Dr. Macario D. Tiu, who writes the column “Bisag Unsa” for MindaViews, the opinion section of MindaNews, is the research director of the Philippine Women’s College of Davao City).