Macario D. Tiu – MindaNews

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Enero 14) — Isip adbokeyt sa mother-tongue education ug pagpalambo sa mga lokal nga lenggwahe sa Pilipinas, gikalipay nakong dako nga makadawat og balak nga Kinalagan ilabi na nga kini gisulat sa uska batan-ong Kalagan. Ang magbabalak nga Kalagan mao si Nassefh Macla, uska estudyante sa University of the Philippines-Mindanao. Partisipante siya sa Davao Writers Workshop niadtong Oktubre 2012. Ang iyang mga tampo gisulat sa Iningles. Pagkasayod nakong Kalagan siya, ako siyang gihagit sa pagsulat sa iyang kaugalingong dila, ug karong bag-o, iya kong gipadad-an og balak nga Kalagan nga giapilan og hubad sa Iningles. Gikan sa Iningles ako kining gihubad ngadto sa Bisaya. Nia ang balak:
Tabiya
Ni Nassefh Macla

Sa timpo na ilawngan ta kaw,

“Tabiya, ayaw paglubasa yang kanmo Hijab,”

Wa ako pagsagda kanmo na min’ kaw

Ng anak ko, aw ako yang ama mo;

Wa ako paglawng sinyan tungud kay

Min’ ako ng Imam ng banwa –

Bukun ako ng baraguwa, Rajamudah,

Atawaka Datu – kay ako

Misqeenan gayd.

Aw gayd na agad minini da yang Qadr ko,

Yagapanginsukor da bon ako sang Kadunan,

Sabap yamakapangadi ako, magunawa mo.

Agaw sa,

Sa timpo na ilawngan ta kaw na,

“Tabiya, ayaw paglubasa yang kanmo Hijab,”

Di kaw dayt madaman kanak. Kay asta ikaw,

Yamatigam kaw na isugo yan sa Qur’an.

Aw gayd sagaw, yang kabunna,

Yang kallini giyud ipasampay

Ng kanak pusu-pusu – kay,

“Tabiya, ayaw da paglubasa yang kanmo Hijab,

Kay agad parangay mo gayd

Yang pagkitawn ko,

Yamatigam da ‘ko na ikaw da giyud

Yang apakawinan ko,

Insha Allah.”

Palihog

Ni Nassefh Macla

Niadtong gisultian tika

“Palihog, ayaw tangtanga ang imong hijab*”

Wala ko magmando nimo nga morag

Giisip tika nga akong anak nga babaye;

Wala nako ni gisulti nga daw

Usa ako ka magwawali –

Wala ako mahimong lider, o rajamuda,

o usa ka datu – tungod kay ako

Usa ka kabos nga tawo lamang.

Apan bisan mao nay akong kapalaran,

Nagpasalamat gihapon ako sa Ginuo

Kay nakasulod ako sa madrasah sama nimo,

Ug busa,

Dihang gisultian tika,

“Palihog, ayaw tangtanga ang imong hijab,”

Dili unta ka masuko nako. Tungod kay ikaw mismo,

Nasayod nga mao nay gimando sa Qur’an.

Apan, sa pagkatinuod,

Ang gusto gyong isulti sa

Akong kasingkasing, mao kini,

“Palihog, dili kinahanglang tangtangon nimo ang imong hijab,

Tungod kay sa imong nawong na lamang

Makita na kon unsa ka kaanyag,

Ug nasayod na ako nga ikaw

Maoy akong pangasaw-on,

Insha Allah.”

*Hijab – purong nga nagputos sa buhok sa Muslim nga babaye.

Ang mga Kalagan usa sa mga lumadnong tribu sa Golpo sa Dabaw. Kamatikdan nga ang mga Kalagan walay depinidong teritoryo. Nagkatag sila sa tibuok Golpo. Ang ilang mga pamuy-anan makita sa mga sapa sa Digos, Sirawan, Davao, Lasang, Liboganon, Madaum, Lupon, ubpa.

Nganong bungkig man ang pamuy-anan sa mga Kalagan? Sa akong panuki-duki, ang orihinal nga yutang puy-anan sa Kalagan tua sa silangang kabaybayon sa Davao Oriental ug Surigao, didto sa karaang Caraga nga maoy usa sa unang narekord nga lugar sa mga Katsila sa Mindanaw. Busa man gani ang ngalan sa mga tawo Caragan o Kalagan.

Ang karaaang Caraga nahimong nataran sa mga kombate batok sa mga Katsila sugod sa mga tuig 1600, kay gustong palagpoton sa mga Caragan o Kalagan ang mga Katsila nga naghimog kuta sa Tandag. Ang mga Kalagan nakig-alyansa sa mga Magindanaw ubos kang Sultan Kudarat. Dihang nasakop sa mga Katsila ang kontra kosta, ang mga manggugubat nga Kalagan nangatras sa Golpo sa Dabaw. Ilang giokupa ang kasapaan sa Golpo ug kauban ang mga Magindanaw, ilang gidepensahan ang Golpo batok sa lampingasang mga Katsila.

Sa ilang pakig-alyansa sa mga Magindanaw, ang kadaghanan sa mga Kalagan nahimong Muslim. Mao ni sila ang mga Davao Moro sa rekord sa mga Katsila. Naglabad ang ulo sa mga Katsila kay ang mga Davao Moro dili palupig. Napildi, nasakop, ug naulipon na ang daghang tribu sa Luzon ug Kabisay-an, apan ang Dabaw, “free country” gihapon.

Niadtong 1848, ang Dabaw nailog ra gyod sa mga Katsila pinangulohan sa piratang si Jose Oyanguren. Sa pagka pildi ni Datu Bago, nahanaw sab ang impluwensiya sa mga Kalagan sa Golpo sa Dabaw. Ang Dabaw mao ang kinaulahiang teritoryo sa Pilipinas nga nahulog sa kamot sa mga Katsila, sa panahon nga unta sa daghang dapit sa kapupud-an naghinay-hinay na ang mga tribung indiyo Pilipino sa pagbangon ug pagsukol batok sa malupigong mga Katsila nga mosangko sa mahimayaong Rebolusyong Pilipino sa 1896.

Muslim ang mga Kalagan, apan tumindok gyod sila sa Dabaw. Sa laktod, Dabawenyo. Sakop sila sa dakong pamilya sa tribu nga naglangkob sa Mandaya, Mansaka, Tagakaulo, apil ang Kamayo. Kini sila pareho og sinultian, bisan tuod naa silay mga kalainan sa dayalekto. Apan silang tanan magkasinabot. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 Feb) — Dihang nagpaluto mig pagkaon sa mga Bagobo Tagabawa nga taga Sibulan, Toril isip among reserts sa PWC of Davao kabahin sa mga linutoang Lumadnon, naintriga ko sa usa ka lamas nga gisagol sa pagkaon. Polbos kini nga brawn, humot. “Mao ni among betsin kaniadto,” matod pas nagluto. Unsay ngalan niini ug asa ni gikan, kutana nako. “Karingag, gikan sa kahoy. Panit sa kahoy,” maoy tubag.

Akong gipangutana kon unsay laing ngalan sa maong lamas. Apan karingag ra man ang iyang nahibaw-an. Sa hunahuna pa nako, bag-ong lamas ni sa pagluto nga wala pa masayran sa kadaghanan. Gusto nakong makuhaan og larawan ang maong kahoy, ug kon mahimo, makakuhag binhi niini aron ipasanay. Apan talagsaon na lang diay kaayo ang maong kahoy ug didto makita sa layong lasang uska adlaw nga pagbinaktas sa bukid sa Apo. Na, kay dali na mang hangakon, hangtod na lang ko panghinaot nga one of these days, mapiktyuran ra gyod nako ang karingag ug masayran kon unsay misteryo sa maong lumadnong lamas.

Pipila tingali to ka bulan una nako nasayran unsa ang karingag. Sa tantong layag-layag sa internet, nasaghiran ra gyod nako ang pulong nga karingag. Sa Ingles, cinnamon. Pastilan, wa jod nako makonek ang brawn nga polbos sa cinnamon nga unta paborito man nako ang cinnamon bread. Unsaon man nga ang una nakong nahibaw-an nga binisaya sa cinnamon, mana. Sayop diay. Karingag diay. O kalingag, kalingak, kanila, karinganat sa lain-laing pinulongan sa Pilipinas.

Nasayod man kong adunay daghang cinnamon kun karingag sa Pilipinas. Usa man ni sa mga namensyon nga mga manggad nga nakita sa mga katsila sa una pa nilang pag-abot sa Pilipinas. Sumala sa ilang report, daghan lagi kunong karingag sa Mindanao, growing wild. Gani ang karingag usa sa mga produkto nga ginatreyd diris Mindanaw, lakip ang talo kun beeswax ug bulawan. Pero karon, wala may kaila unsay cinnamon o karingag? Diay kay talagsaon na ang mga kahoy nga karingag.Unsay nahitabo?

Ang usa ka rason nganong dili sikat ang karingag sa Mindanaw makita sa komentaryo sa uska Ingles nga kapitan sa barko, si Thomas Forrest nga nakaduaw sa Mindanaw niadtong unang mga tuig sa 1770. Niya pa, ang karingag sa Mindanaw walay tag-iya, ug busa, anihon kini ni bisan kinsa sa bisan unsang panahon. Sa pag-ani niini, laksion lang ang panit ug busa madaot ang punoan. Mao na nga nahurot ang karingag sa Mindanaw ug wala mainila. Unta ang atong karingag first class ug adunay sama nga kalidad sa karingag sa Ceylon.

Puyde pod nga gituyo sa Sultanato sa Magindanaw nga dili padaghanon ang karingag kay hadlok sila nga kolonyahon sa mga Dutch ang Mindanaw sama sa ilang gihimo sa Indonesia. Gani motubo man sab ang clove (klabo) diris Mindanaw apan wala gipasanay sa Sultanato kay aali-aligid ang mga European nga kolonayser, pirata, ug ubang mangingilog sa atong produkto ug kayutaan

Ang Ceylon karon maoy number one eksporter sa karingag (kurundu sa ilang lenggwahe). Nadebelop kini gikan sa mga plantasyon nga monopolyo kaniadto sa Portuges ug Dutch, kinsa mipatuman og estrikto ug siyentipikong pagtanom ug pag-ani sa karingag sa ilang kolonya. Duna poy produktong karingag ang Tsina, Vietnam, India, ug Indonesia. Sa Indonesia, ang tawag nila sa karingag kayu manis (tam-is nga kahoy.)

Gani kaniadto kuno, mosukol og biyahe sa dagat ang mga karaang Indonesian gikan sa Moluccas deretso sa silangang bahin sa Africa, ug gikan didto dad-on sa mga treyder ngadto sa Roma. Dugay na gyod kaayo nga gigamit ang karingag. Kay bisag sa panahon pa ni Moses, namensyon na man ang karingag.

Mahal kaayo nga manggad ang karingag, ug ang mga European wala kahibalo asa ni gikan hangtod sa panahon sa Middle Ages. Ang gisabwag nga estorya sa mga Arabo mao nga ang karingag nakuha nila gikan sa higanteng karingag nga langgam. Ambot asa kuno kuhaa sa mga langgam ang mga tukog nga karingag nga maoy gamiton sa ilang salag. Kinahanglan kuno mogamit og lansis ang mga Arabo aron makakuhag mga tukog sa karingag. Ilad god nga estorya, aron mabaligya nilag mahal ang karingag.

Ipasa sa mga Arabo ang karingag ug ubang mga lamas ngadto sa Alexandria, Egypt, ug gikan dinhi, ipadala ni sa Venice, Italy nga maoy nagmonopolyo sa treyd sa lamas sa Europe kaniadto. Dihang nailog sa mga Turko ang dakong bahin sa Middle East, naputol ang ruta sa treyd gikan Asya padulong Uropa.

Ug busa napugos ang mga European og pangitag laing agianan padulong sa Asya. Ang mga Portuges miagi sa lubot sa Aprika ug nakaabot sa India ug Indonesia, samtang si Columbus miagi pakasadpan ug napandol sa dakong kontinente sa Amerika. Si Magellan, nga usa ka Portuges, nadestino sa India ug nakalaag sa Moluccas sa Indonesia. Segun sa tsismis nga iyang nabati didtos Indonesia, puyde maabot ang mga isla sa lamas gikan sa Amerika.

Pero wala siya suportahi sa Hari sa Portugal, ug busa midepek siya ngadto sa Espanya, nga uyon kaayong mosuporta kaniya. Pipila sa nakuhang konsesyon ni Magellan gikan sa Hari sa Espanya mao ang mosunod: himoon siyang gobernador sa tibuok niyang kinabuhi (governor for life); makuha niya ang ikalimang bahin sa tanang ganansiya sa biyahe, ug naa siyay monopolyo sa negosyo hangtod napulo ka tuig.

Nakalusot tuod si Magellan gikan sa Amerika padulong sa Pasipiko ug Pilipinas, apan gitigbak siya ni Lapu-Lapu sa Mactan, Cebu. Wala niya matagamtam ang mga lamas nga iyang giambisyon. Wala siya makatilaw sa karingag sa Mindanaw.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 11 Marso) – Sa mga rekord sa Tsina, kapila natala ang Sulu nga aktibo sa internasyonal nga treyd sa wala pa moabot ang mga katsila. Niadtong 1417, nagpadalag trade mission ang Sulu ngadto sa Beijing. Ang nangulo sa misyon mao sila si Paduka Batara, Maharaja Kolamating, ug Paduka Prabhu uban ang “340 ka asawa, paryente, ministro, ug sulugoon.” Namatay si Paduka Batara sa dalan pauli sa Sulu ug gilubong siya sa Shandong. Gibilin ang duha niya ka anak aron mobantay sa iyang lubong. Ang ilang liwat tua lang gihapon sa Tsina hangtod karon.

Mao ni ang deskripsyon ni Majul sa Sulu kaniadto: “Ang ilang mga sakayan nagdalag seda, amber, pilak, humot nga kahoy, ug porselana gikan sa Tsina ug Hapon; bulawan, talo (wax), tina, salitre, ulipon, ug mga pagkaon gikan sa Luzon, Kabisay-an, ug Mindanaw; polbora, kanyon, tumbaga, kopre, bakal, rubi, ug diyamante gikan sa Malacca ug Brunei; paminta ug mga lamas gikan sa Java, Moluccas, ug Celebes.”

Sa tunga-tunga sa ika-15 nga siglo (mga 1450), ang Sulu nahimong sultanato. Sa kinapungkayan sa iyang gahom, ang iyang teritoryo naglakip sa mga isla sa Sulu ug Tawi-Tawi, Palawan, Zamboanga, ug North Borneo (Sabah).

Ang Sabah gigasa sa Sultanato sa Brunei ngadto sa Sultanato sa Sulu niadtong 1675 tungod kay gitabangan sa Sulu ang Sultan sa Brunei dihang nag-away ang duha ka harianong paksyon alang sa trono sa Brunei.

Sukad sa pag-abot sa mga katsila sa Pilipinas, walay puas ang ilang pag-atake, panganyon, ug pagmasaker aron sakopon ug uliponon ang lain-laing tribu sa kapuloan. Ang unang nangapukan mao ang katag nga tribu sa Luzon ug Kabisay-an.

Kapila gisulong, giokupa, ug gitukorag kuta sa mga katsila ang Sulu sulod sa kapin tulo ka gatos ka tuig, apan ang mga Tausug wala gayod mopaubos sa kamandoan sa mga katsila. Kini, bisan og walay standing army ang Sulu. Ang matag baskog nga Tausug usa ka sundalo ug maglalawig kinsa andam kanunay modepensa sa iyang yuta.

Apan ang sultanato mismo nahuyang ra gyod gumikan sa walay-undang nga gera sa mga katsila, ilabi na nga ang mga katsila nakapalit og mga steam boat nga nakakitag aksyon sa Balangingi ug Davao sa 1848. Niadtong 1861, nadugangan pa kinig 18 ka steam boat.

Niadtong 1851, mipirmag tratado si Mawlana Sultan Mohammed Pulalun diin iyang giila ang labaw nga gahom sa Espanya ug ang pagtipon sa Sultanato sa Sulu ngadto sa Monarkiya sa Espanya. Sumala sa tratado, magdawat siyag 1,500 pesos matag tuig aron mapadayon ang “proper splendor” nga tukma sa iyang pagkatawo ug ranggo. Ang pipila ka taas nga harianong opisyal sa Sulu magdawat ug 600 pesos o 300 pesos matag tuig.

Niadtong Enero1878, gipaabangan ni Sultan Mohammed Jamalul A’lam ang Sabah sa kantidad nga $5,000 Mexican currency matag tuig ngadto sa usa ka pribadong kompanya, ang British North Borneo Company nga sa kadugayan gisalo sa Gobyerno sa Britanya.

Sa Agosto 1878, gipirmahan ni Sultan Mohammed Jamalul A’lam ang usa ka tratado diin iyang giila ang soberaniya sa Espanya sa tibuok ginsakpan sa Sultanato. Isip bugti, magdawat siyag 2,400 pesos (kwarta sa Mexico) matag tuig.

Ang kaguliyang karon sa Sabah diin pipila ka sakop sa Royal Army of the Sultanate of Sulu ang nangamatay sa pagpamomba sa mga Malaysian nanukad sa isyu kon kinsa ang tag-iya sa Sabah. Sumala pa sa Sultanato sa Sulu, sila (ug ang Pilipinas) maoy tag-iya sa Sabah kay gipaabang ra man ni sa mga British. Tubag sab sa mga British, sila ang tag-iya kay gitugyan (cede) kini ngadto kanila sa tratado sa 1878 (ug gipasa ngadto sa Malaysia nga namugna niadtong 1963.)

Ang pulong nga gigamit sa tratado “padjak.” Tanang linggwista moingon nga “lease” ni o “arrendamiento” sa kinatsila pa. Apan ang mga British gainsister nga ang kahulogan niini “grant and cede”. Kinsay korek? Kinsa naay gahom, maoy korek.

Ang Hong Kong ug Kowloon giilog sa mga British human nila gisulong ug gilampaso ang Tsina sa duha ka Opium Wars niadtong 1842 ug 1860. Wala kaik ang Tsina sa demand sa Britanya nga ihatag kining duha ka teritoryo hangtod sa kahangtoran (in perpetuity) ngadto sa Britanya. Unsaon nga pagka losyang sa Qing Dynasty sa Tsina.

Apan niadtong 1997, giuli sa Britanya kining duha ka teritoryo balik sa Tsina uban sa “New Territories” nga giabangan niini sulod sa 99 ka tuig. Nganong wala man giwara-wara sa mga British ang mga tratadong nagpamatuod nga sila ang tag-iya sa Hong Kong ug Kowloon hangtod sa kahangtoran? Kay gibudlatan man sila sa mga Insek.

Ang Sultanato sa Sulu karon anino na lamang sa kanhi niining mahimayaong gahom nga nakapakurog sa iyang mga silingang nasod kaniadto. Sukad milampos ang mga katsila sa paghilabot sa kalihokan sa Sulu, lakip ang pagbuot-buot kinsay mahimong Sultan, ang Sultanato sa Sulu nahanaw sa tablado sa kalibotan. Walay motuo nga siya ang tag-iya sa Sabah. Walay maminaw.

Unta saloon sa kagamhanan sa Pilipinas ang pag-angkon sa Sabah, pero otro sab nga huyang ang atong gobyerno. Kanus-a kaha ta molambo ug magbaton og gahom aron naay makuratan kon mobudlat ang atong mga mata?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email sa Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Abril 29) — Natingala ko nga nahilambigit ang duha ka magsoong Chechen-American sa teroristang pagpamomba sa Boston Marathon niadtong Abril 15, 2013 nga mikalas og tulo ka kinabuhi ug nakaangol og kapin 140 ka tawo. Sa akong pagkasayod, ang kontra sa mga Chechen, nga maoy tawag sa mga mulupyo sa Chechnya, mao ang mga Russian, dili ang mga Amerikano. Ang kasagarang suspetsadong mga terorista nga motarget sa mga Amerikano mao man ang mga Arabo, o Pakistani, o Afghan. Nganong gitarget man niining duha ka magsoong Chechen-American ang Amerika nga unta ang ilang kontra mao ang mga Russian?

Ang Chechnya usa ka “republika” sulod sa Russian Federal Republic, nga maoy nahabiling mother country sa Russia human natunaw ang Union of Soviet Socialist Republics (USSR) niadtong 1991. Nahimutang kini sa kabukiran sa Caucasus ug adunay 15,300 nga kwadrado kilometro nga kayutaan. Segun sa sensus sa 2010, ang populasyon moabot og 1,269,000 ka tawo, halos pareho lang sa populasyon sa Siyudad sa Dabaw. Gamay lang tuod nga populasyon, apan kulba kaayo silag kasaysayan kay permi lang makigbugno sa mga langyawng mananakop. Niadtong mga 1500s mikombertir sila ngadto sa Islam aron makakuhag proteksyon sa Ottoman Empire batok sa pagpanakop sa Russian Empire.

Apan nasakop ra gayod sa Russia ang Chechnya sugod sa tuig 1813. Bisan na, walay undang ang paningkamot sa mga Chechen nga makalingkawas gikan sa Russia. Kanunay moulbo ang rebelyon sa Chechnya ilabi na kon adunay kasamok sulod sa Russia. Gani giakusahan sila nga midapig sa mga German sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, ug busa niadtong 1944, gideport ang TIBUOK populasyon sa Chechnya ngadto sa ubang lugar, lakip sa Siberia! Gipabalik lamang sila sa ilang yutang natawhan sa 1956.

Nabuhi na sab ang damgo sa mga Chechen sa kaugalingnan ug kagawasan sa 1991 tungod sa pagkabungkag sa USSR diin ang tagsa-tagsa sa 15 ka dagkong republika nahimong independente. Gusto sab sa Chechnya nga mahimo siyang independente ug iyang gideklara ang Chechen Republic of Ichkeria (Yuta sa mga Mineral). Apan gisupak kini ni Boris Yeltsin, ang Presidente sa Russian Federation, kay niya pa, ang Chechnya dili independenteng entidad sa USSR, kondili nahisulod sa karaang Russian Soviet Federative Republic ug walay katungod mobulag. Kon tugtan ang Chechnya mobulag sa Russia, basin unyag mobulag usab ang ubang mga autonomous nga republika, distrito, ug uban pang teritoryo sa mga minoryang nasyonalidad sulod sa Russia. Kon mahitabo ni, malanay gyod ang Russia ug mahimong insignipikanteng nasod sa Europe.

Aron mabalik ang Chechnya ubos sa ilang kontrol, gilusad sa mga Russian ang gitawag og First Chechen War (1994-1996). Gilaliman kang misukol ning gamitoy nga nasod batok sa ikaduhang gamhanang nasod sa kalibotan, nga iya rang silingan? Ang makabilib kay napakyas ang Russia sa pagpahamtang sa epektibong kontrol sa Chechnya tungod sa nagpungasing atake sa mga gerilya, lakip ang mga teroristang pamaagi. Napugos si Yeltsin sa pagdeklarag ceasefire ug pagpirmag peace treaty sa mga Chechen niadtong 1996.

Apan miulbo na sab ang gera dihang mikatay ang kalihokang separatista ngadto sa silingang Dagestan niadtong 1999. Misamot ang estilong terorista sa mga gerilya pinaagi sa pang-hostage og eskuylahan, ospital, ug sinehan, lakip ang pagpamomba og mga balay sulod mismo sa Russia. Ug busa gilusad sa Russia ang Second Chechen War. Niining higayona, mas organisado na ang pagsulong sa Russia. Gipolbos niini ang kasyudaran sa Chechnya pinaagi sa airstrike una gisulong sa mga tropa. Migamit na og mga brutal nga pamaagi ang mga Russian, sama sa pagmasaker sa mga sibilyan. Ilang gipanakop ug gitortyur ang mga pamilya sa suspetsadong terorista. Ang mga iladong separatista gipamatay. Nahuman ang kontra-teroristang kampanya niadtong 2009, ug namauli na ang kinadak-ang bahin sa mga tropang Russian.

Dayag na lang, lalom ang kaligutgot sa mga Chechen ngadto sa mga Russian. Adunay kalinaw didto apan kalinaw kini tungod sa hingpit nga pagkalukapa sa mga Chechen. Kini ra bang mga Russian way ayo modumalag mga kolonya ug kaalyado, kon basehan ang aksyon sa mga kanhing sakop nga republika sa USSR ug ilang mga kaalyado sa Eastern Europe panahon sa Cold War. Kay dihang nabungkag ang USSR, mibalhin dayon silag kampo ngadto sa US, ang numero unong kaaway sa Russia!

Busa makapatingala ang gibuhat niining magsoong Chechen-American nga sila si Tamerlan ug Dzhokhar Tsarnaev nga namomba sa Boston Marathon. Mga bakwit ni sila gikan Chechnya ug nahimong naturalized citizen sa America. Apan nganong ila na man hinuong giatake ang Amerika? Sumala sa taho, mikomento kuno si Tsarnaev sa iyang amigo nga “”It’s crazy this (ang pagpamomba sa Boston Marathon) is happening now. This is so easy to do. These tragedies happen all the time in Afghanistan and Iraq.”

Ang koneksyon lamang sa mga Tsarnaev ug sa Afghanista ug Iraq mao nga Muslim sila sama sa mga Iraqi ug Afghan. Kining duha ka nasod nakahiagom og ngilngig nga pag-atake ug okupasyon sa Amerika sugod sa 2001 (Afghanistan) ug 2003 (Iraq). Hangtod karon, sige pag pamombahay didto ug libo ka libong tawo ang mangamatay didto matag tuig. Ang trahedya niining mga lugara gibasol tanan ngadto sa Amerika. Ingon diay niana kakusog ang pakigduyog sa mga Tsarnaev sa ilang kaigsoonang Muslim aron sila manimalos batok sa Amerika nga ila man unta ning adopted country? Angay kining hinuktokan sa kadagkoan sa Amerika. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 8 May) – Yunik ni nga karakter si Bia Layag kay segun sa akong pagkasayod, siya lang ang nag-inusarang babayeng bayani sa tribung Bagobo. Ang sugilanon mahitungod kang Bia Layag nakuha nako gikan kang Datu Tomas Ito (SLN), usa ka Bagobo (Tagabawa) nga taga Digos, Davao del Sur. Iya ning gisugilon nako niadtong 2004 ug ako kining giapil sa akong libro Davao: Reconstructing history from text and memory (2005).

Sumala sa kasugiran, dihang namatay si Datu Daya, walay makapuli niya isip lider sa Tudaya kay mibalibad ang ikaduhang dako-dako nga si Datu Malang. Matod pang Datu Malang, tinuod nga isog siya ug kusgan, apan kulang siya sa ubang abilidad sama sa paggamit og mga pulong (pakig-estorya ug pakignegosasyon). Hinuon, samtang wala pay makapuli kang Datu Daya, siya gihapon ang gisaligan sa pagdepensa sa Tudaya tungod sa iyang kaisog.

Usa ka mabalyan ang mitagna nga naay ipanganak nga babaye sa Tudaya kinsa nganlag Layag tungod kay taas siyag kinabuhi. Tuod man, adunay babayeng natawo sa Tudaya, ug dihang nagdalagita na kini, nahimo siyang hanas sa pagsayaw, paghabol, ug uban pang buluhatong pangbabaye.

Dihang gisaulog ang pista sa kawayan, mao ni ang gideklara ni Datu Malang: “Ako ang inyong giilang lider, apan dili ko takos. Kini si Layag ang tinuod ninyong lider. Bisan og batan-on pa, aduna siyay katakos mangulo kaninyo. Sukad karon, siya na ang datu sa Tudaya. Siya ang atong Bia (Princess) Layag.”

Karon, naay usa ka datu sa Tudaya nga gisilotan kay miadto sa balay-habolanan sa mga kababayen-an nga higpit nga gidili. Ug tungod kay siya gimultahan, gibati niya ang kaulaw. Dako kaayong kaulawan alang sa usa ka datu nga pamultahon, ug busa mipahawa siya sa Tudaya.

Naunsa ba nga miadto siya sa mga Magindano ug gisulsolan nga atakehon ang Tudaya! Gani siya pa gyod ang miuban sa mga Magindano sa pagsulong sa Tudaya.

Ang mga Magindano adunay mga pusil. Ang mga Bagobo migamit og mga palantiganan (catapult) aron ig-on ang mga posisyon sa mga Magindano. Ang gipalagpot nga mga bala nagdilaab kay gibutangag duga sa mga kahoy.

Hasta ang mga batang kalalakin-ang Bagobo midepensa sa Tudaya gamit ang mga bangkaw nga gihimo gikan sa gipatalinis nga mga bahi.

Samtang nagpadayon ang kombate tali sa mga Magindano ug Bagobo, gisul-ob ni Bia Layag ang iyang sininang pangseremonyas ug nagsugod pagsayaw. Naggilak-gilak ang iyang sinina. Nagsayaw-sayaw usab palibot kaniya ang daghang hubo nga mga kababayen-an. Nagsayaw sila sa pakang sa tanggonggo, mao kini ang sayaw sa pakiggubat!

Samtang nagsayaw si Bia Layag, nagsabwag kinig kusog nga enerhiya nga nakapaluya sa kaaway. Nangahadlok ang mga Magindano ug nangatras. Gusto unta silang gukdon sa mga bagani sa Tudaya, apan miingon si Bia Layag: “Kon dili na sila makig-away, ayaw na sila gukda.” Ug mihugpa ang kalinaw sa Tudaya.

Ako pang ginasusi-susi kon sa unsang panahon nga nahimong lider si Bia Layag sa Tudaya. Interesante ang detalye sa pagsulong kanila sa mga Magindanaw o Magindano, sa pulong pa sa mga Bagobo. Buot ipasabot, lagmit nahitabo ni sa wala pa masakop ni Oyanguren ang Dabaw sa 1848. Kay dili man tingali mahitabo nga sulngon sa mga Magindanaw ang Sta. Cruz kon aduna nay puwersa ang mga Katsila sa Dabaw?

Kining Tudaya nahimutang sa tiilan sa Mt. Apo sa Sibulan, Sta. Cruz, Davao del Sur. Naa dinhi ang Tudaya Falls nga karon pagadebelopon ngadto sa usa ka hydroelectric plant. Kaniadto, mao ni ang pinaka importanteng sentro ug kuta sa mga Bagobo. Dinhi nagpuyo ang pinakalabaw nga datu sa mga Bagobo kinsa giila ug gitahod sa ubang mga datu nga ilang supreme leader.

Nasayod ko nga aduna nay relasyon ang mga Magindanaw ug Bagobo sugod pa sa 1600. Sa akong pagsabot, morag kaalyado ang ilang relasyon, kay sa report sa mga Dutch explorer niadtong tuig 1628, namensyon ang mga Bagobo nga usa sa mga tawo/tribu nga puyde palihokon sa mga Magindanaw aron sulngon ug palagpoton ang mga Katsila nga nagkuta sa Tandag.

Hinuon, puyde sab mainterpret ang report sa Dutch nga ang mga Bagobo dili lamang kaalyado, kondili naa gyod sa ilalom sa gahom sa mga Magindanaw ug busa mapalihok batok sa mga Katsila. Niadtong 1645, giangkon ni Sultan Kudarat ang Golpo sa Dabaw gikan sa Sarangani ngadto sa Iho nga sakop sa iyang sultanato.

Tingali dili tanang Bagobo napaubos sa gahom sa mga Magindanaw. Tingali, naay ubang mga Bagobo nga wala o dili mopailalom sa mga Magindanaw, sama sa taga Tudaya nga, sa pamunoan ni Bia Layag, malamposong napaatras ang mga manunulong nga Magindanaw. Kay kini ra bang mga Bagobo usa sa mga ngilngig nga manggugubat sa Golpo.

Naa bay laing interpretasyon diha nga puyde ninyong ipaambit? Naa ba moy nailhang mga bayaning babaye sa han-ay sa mga Lumad?

(Merlie M. Alunan. Pagdakop sa bulalakaw ug uban pang mga balak. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2012. 154 pages.)

DAKBAYAN SA DABAW: Sa gamay pa ko, kanunay ko makakitag bulalakaw nga kalit lang mosutoy gikan sa kawanangan padulong ambot asa sa kalibotan. Diha pa mi nagpuyo sa Quezon Boulevard, sa may Salmonan banda. Katunggan pa ang maong lugar kaniadto, daghang bakhaw ug waterlili, gurami ug puyo, hasta tangkig. Sa gabii kalingawan namong mga bata nga magdulag biros, tigso, ug tubig-tubig. Tingali tungod kay kanunay ko naa sa gawas sa balay sa gabii mao nga kanunay sab ko makakitag bulalakaw. Apan naa koy mahinumdoman nga usa ka dako ug siga kaayo nga bulalakaw nga mihiwa sa kangitngit ibabaw sa Isla sa Samal. Nakahinumdom ko niini kay morag duol kaayo ang bulalakaw ug dugay napalong ang iyang pagdilaab. Nakahinumdom ko nga mihunong sa pagdula ug gitutokan ang paglupad niini hangtod nga nahanaw.

Sulod sa dugayng panahon, wala koy mahinumdoman nga nakakita kog bulalakaw. Basin naa, pero walay midulot sa akong panumdoman. Busa memorable kaayo alang nako dihang nakakita na sab kog bulalakaw nga sama kadako ug kahayag sa nakita nako sa Boulevard. Didto pa gyod ni nahitabo sa Cambodia mga napulo ka tuig na ang milabay. Kauban nako ang mga amigong Pinoy nga naglingkod sa balkonahe sa usa ka hotel dihang mibutho ang bulalakaw. Dugay napalong ang siga niini. Napatunganga gyod ko sa kalipay tungod sa kaanindot niini.

Ang kinaulahiang bulalakaw nga akong nakita nahitabo sa Cebu dihang gitigayon ang Taboan Writers Festival niadtong Pebrero 2010. Nag-inom-inom ming mga manunulat sa balkonahe sa usa ka hotel dihang nakita namo ang bulalakaw nga misutoy og tidlom sa kalibotan. Hinuon dili ni sama kadako o kahayag sa akong nakita sa Boulevard ug Cambodia. Pero, nalipay lang gihapon ko. Intawon sab no, kon dili ko maglulingkod sa balkonahe sa hotel sa gabii, dili gyod ko kakitag bulalakaw.

Kaniadto, dako kaayong misteryo alang nako kon unsa ug hain gikan ang mga bulalakaw ug kon asa sila padulong diris kalibotan. Karon, dili lang kay nasayod na ko kon unsa ug hain sila gikan, kondili labaw sa tanan, nasayod usab ako kon unsay destinasyon nila diris kalibotan. Aw, tingali dili tanang bulalakaw, pipila lang. Kahibalo ba mo unsay mahitabo sa mga bulalakaw nga masaag sa atong kalibotan? Sa motuo mog dili, ang pipila kanila madakpan ug himoong binuhi sa mga magbabalak.

Karong bag-o lang gyod ko nasayod niina. Bantog ra naay mga magbabalak nga labihang makagagahom sa pulong! Matingala ka gyod nganong makahulma silag mga pulong ngadto sa mga balak nga molingaw ug motandog nimo. Diay kay gihuptan nila ang mahika sa pulong nga ilang nakuha sa bulalakaw nga ilang nadakpan. Palaran kaayo ta karong adlawa kay personal natong makahimamat kining magbabalak nga adunay binuhing bulalakaw. Walay lain kondili si Merlie.

Taodtaod na kong nakaila kang Merlie isip usa sa nag-unang magbabalak sa iningles sa nasod, kansang mga balak gideskrayb sa usa ka kritiko nga limpiyo kaayo pagkagama. Ang matag pulong kuno sa iyang balak haom gayod sa balak. Kon sa mosaic painting pa, ang matag pulong morag bato nga sakto gayod sa pagtibuok sa larawan. Walay labis, walay kulang. Sa laktod, ang matag balak perfect. Ug tuod man, sa pipila ka balak nga iningles ni Merlie nga akong nabasa, mahingangha gyod ko sa kainsakto sa mga pulong nga iyang gigamit. Niay sampol nga berso gikan sa “Mountain in her feet:”

“The mountains teach a wordless/ syllabary of wind, leaves, starlight,/darkness, the thud of timber falling/ to its doom, the blind bat screeching,/ the owl mapping the forest by scent/ or by sound with their wise wings/”

Pagkanindot paminawon. Ug niadto pa, dako na kong fan ni Merlie. Unya karon, kalit lang siya mipagula og usa ka libro sa mga balak sa dilang Binisaya?! Naunhan pa gyod ko nga usa ka Bisayista kuno! Ug dihang akong gibasa ang iyang libro, misamot ang akong kahingangha. Paminawa ning unang estansa sa “Witik-witik sa hangin”:

“Hangin maoy nagbuhi kanato/ hangin sa atong ginhawaan/ sa atong kaugatan/ sa atong utokan/ mopadagayday sa dugo/ sa pagbati sa damgo/ mopamala sa luha/ mopaluag sa nagyukot-yukot/ ug di masabtan nga tanghaga/”

Kalami sa awit sa mga pulong. Apan dili lamang kana ang imong makuha sa libro ni Merlie. Kining libro wala lamang magpakita sa iyang katakos sa pagpanalsal sa mga pulong, iyang gipakita dinhi ang iyang gahom sa paghatag og tingog sa nagkadaiyang mga tawo, gikan sa labing mayukmok ngadto sa mga diwata, gikan sa karaang panahon ngadto sa umaabot. Mabati nimo dinhi ang mga tingog sa mga biktima sa Balangiga Massacre ug sa Ampatuan Massacre ug mahingangha ka kon giunsa ni Merlie pagtagik sa mga pulong aron kining mga trahedya sa atong nasod mahimong mga balak. Paminawa ning “Bahad ni Antoy”:

“Sa pantaw sa ilang balay/ tua si Antoy nagtikungkong/ nagbaid sa iyang pinuti./ Sa kada hapyod sa pinohan/ moyamyam, magadaghong/

“- Usa para kang Talya/ nga gikuhit ni Beneton sa abaga./ Usa para kang Petra/ nga gihuboan s’ patadyong/ ni Wynton. Ug usa pod para/ sa bag-ong dalaga ni Manang Iska/ nga pugos gigakos/ sa mga ‘Mirkanong hubog/ sa tabo sa Musong-busong/ sa miaging Martes.”

Dili lamang usa ka banggiitang magbabalak si Merlie. Usa siya ka balyan kansang gahom sa pulong iyang gigamit sa pagsungog sa atong galamhan ug pagpukaw sa atong panumdoman aron kita dili makalimot sa atong nangagi isip usa ka katawhan ug nasod. Ug alang nako, usa siya sa adunay katungod sa talagsaong bansag nga magbabalak sa katawhan. Ug nasayod na ta kon asa gikan ang iyang gahom sa pulong. Nakadakop siyag bulalakaw. Ang bulalakaw maoy naghatag kaniya sa mga balak. Ang bulalakaw balak. Ug si Merlie mao ang buhing balak.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Septiembre 16) — Ang Katsilang Heswita nga si Pedro Murillo y Velarde na-asayn dinhis Pilipinas sa mga tuig 1730. Otro sab ning nakamenos pag-ayo sa mga Pilipino Indiyo. Sa pangutanang “Unsa ang Indiyo (Pilipino)?” Ang iyang tubag: “Ang kinaubasang ang-ang sa rasyonal nga mga hayop.” Nagduweto ni sila sa Katsilang Prayleng Agustinian nga si Gaspar San Agustin sa pagtamay sa mga Pilipino isip “bakakon, kawatan, ug tamad.” Apan lahi kang Prayle San Agustin nga pulos negatibo ang ikasulti sa mga Pilipino, si Murillo naa say positibong paghulagway sa mga Pilipino Indiyo. Iyang giila ang managsumpaking kinaiya sa Pilipino.

Pananglit, niya pa, ang mga Pinoy kuno sigeg pangayo sa ilang mga panginahalan gikan sa mga pari, pero sobra ka manggihatagon sa ilang mga bisita bisag dili nila kaila; mapahiubsanon, apan garboso; bugo ug tinonto sa maayong mga butang, apan hawod ug abtik sa mga binuang.

Niay iyang pagdayeg sa mga Pinoy: Ang mga Pinoy hawod mohimog mga butang gamit ang ilang kamot, dili sa pag-imbento, kondili sa pagkopya sa ilang makita. Maayo kaayo sila mosulat. Daghang maayong burdadero, pintor, mananalsal og bulawan, ug maninilsil kansang mga gama nindot kaayo. Maayo silang manlililok, magsusubong og bulawan, ug karpintero. Sila ang tighimo sa mga sakayang pandagat — ang mga sakayang ginauran (galley) ug galyon nga tiglayag pa-Acapulco, Mexico.

Niya pa, ang mga Pinoy ang mga maglalawig, tigkanyon, ug magsasalom, kay hapit tanang Indiyo Pinoy hawod molangoy. Sila ang puli-timonel. Sila ang ekspert sa paghimog mga bejuquillos (kamagi?), ang bulawang kuwentas nga pino ug maayo kaayong pagkahimo. Tighimo silag kalo ug banig gikan sa mga lukay, uway, ug nito nga matahom kaayo ug binurdahan og daghang bulak ug ubang hulagway.

Takos ilhon silang mekaniko ug tigpalihok og mga tawo-tawo (puppet-show).

Tighimo silag mga komplikadong mekanismo nga maoy nagapalihok niining mga tawo-tawo. Tighimo silag pulbura, kanyon, ug kampana. Tighimo silag pusil nga susama kamaayo sa gihimo sa Europa. (Tighimo na diay tag paltik kaniadto pa!)

Hawod sab sila sa musika. Tanang balangay, bisag unsa ka gamay, naay banda alang sa simbahan. Maayo kaayo silag tingog – soprano, kontralto, tenor, baho (bantog ra hilig kaayo tag videokehan!) Halos tanan sila kahibalong motugtog og alpa. Adunay biyolinista, ug tigtugtog og rebeck, oboe, ug plawta. Ang labing makabilib kanila kay gawas niadtong mga tawo kansang trabaho tighimog mga instrumentong tulonggon, ang kadaghanang Pinoy kahibalong mohimog gitara, plawta, alpa, ug biyolin alang sa ilang kalingawan, gamit lamang ang ilang bolo ug machete.

Unya, bisag ila lang tan-awon kon unsaon ni pagtugtog, makahibalo dayon sila bisag dili tudloan. Busa ginaingon nga ang mga Pinoy makasabot pinaagi sa ilang mata, kay ilang masunod unsay ilang makita. Mao nay mga pulong ni Padre Murillo.

Kon buhi pa unta si Padre Murillo, lami kaayo siya pangutan-on: “Kon ingon niana kahawod ang Pinoy, nganong masulti man nimong kinaubsan silang rasyonal nga hayop?”

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/21 Sept) — Makalipay basahon ang sinulat ni Padre Juan Jose Delgado, uska Katsilang paring Heswita nga dugayng nagmisyon diris Pilipinas sa mga tuig 1730. Iyang gidepensahan ang mga Indiyo Pilipino batok sa mga pagtamay sa iyang mga kadugong Katsila sama nila Agustinian Prayle Gaspar de San Agustin ug Heswita Padre Pedro Murillo. Ang labing mainit nga isyu mao ang katamaran sa mga Indiyo kuno. Mao ni ang pagsupo ni Padre Juan Jose Delgado sa tanang Katsila nga nagaingong tamad ang mga Pinoy:

Kinsa man ang nagapadagan sa mga galyon gikan sa Acapulco ug ubang gingharian? Ang mga Katsila ba? Pangutan-a ang tanang mga piloto, tripulante, ug maglalawig. Wala silay laing tubag kondili ang mga Indiyo Pilipino.

Kinsa man ang nagasuporta sa mga Katsila dinhis Pilipinas ug ang nagapakaon kanila? Ang mga Katsila ba ang nagtikad, nagtanom, ug nag-ani sa isla? Dili intawon, kay pag-abot niining mga Katsilaa, pulos sila halangdong ginoo. Ang mga Indiyo mao ang nagdaro sa yuta, ang namugas sa humay ug maoy nagbunglay, nag-atiman, ug nag-ani. Ila ning gigiok sa ilang mga tiil – dili lamang ang mga humay nga ginakaon sa Manila, kondili sa tibuok kapupud-an. Kinsay molimod niini?

Unya, kinsa man ang nagabantay sa mga rantso? Ang mga Katsila? Dili gyod. Ang mga Indiyo Pilipino mao ang nag-atiman ug nag-alima sa mga karnero ug baka nga maoy nagasuporta sa mga Katsila. Kinsay nag-atiman sa mga baboyan? Dili ba ang mga Pinoy sab?

Kinsa ang nag-ugmad sa mga prutas – saging, kakaw, ug ubang prutas? Kinsa ang nagahatag og lana sa Manila ug mga Katsila? Dili ba ang mga kabos nga Bisaya kinsa nagahatod niini sa ilang mga sakayan matag tuig? Kinsa may nakapaginansiya sa mga Katsila tungod sa mga balate (sea cucumber) ug sigay? Kinsay nagapalit niini sa barato kaayong presyo gikan sa mga Indiyo unya ibaligyag doble ngadto sa mga barko ug Insek?

Kinsa ang nagahatod sa mga pari ngadto sa mga balangay ug misyon, ug maoy nagasilbing giya, maglalawig, ug piloto sa mga pari? Mga Katsila ba? Dili, ang Indiyo mismo, kinsa naghinobra kuno sa katamad. Mao ba ni ang atong paagi sa pagpasalamat kanila, nga kita ang nanulong ug nagbuntog kanila ug kita na ang nahimo nilang agalon ug ginasilbihan nila halos isip atong mga ulipon?

Angay kitang magpasalamat sa Diyos kay Iya tang gipatunhay gumikan sa pagmahal sa mga Indiyo niining islaha. Angay usab kitang magpasalamat sa mga Indiyo Pilipino tungod kay kon wala sila mangamatay ta sa gutom. Sila ang nagahatag kanatog pagkaon, nagaalagad kanato, ug nagahatod kanato ngadto sa atong mga misyon.

Sa iyang panapos, gilektyuran ni Paring Delgado si Paring Murillo: Mabuhi ba god ang mga Katsila dinhi nga nag-inusara? Kanang mga insureksyon sa mga Indiyo resulta sa kabangis, katampalasan, ug tirano sa mga Katsila, kinsa misaka gikan sa ubos nga kagikan, ug kalit nahimong mga diyos ug hari sa mga probinsiya, ug nanghasi sa mga Indiyo ug nangilog sa ilang mga kabtangan. Ang kaarogante sa matag Katsila nga moabot sa Pilipinas dili katuohan.

Kon buhi pa ni si Paring Delgado karon, lami himamaton.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/12 Setyembre) — Karaang sugal na diay ning sabong sa Pilipinas. Niadto pang 1521, natala na ni Antonio Pigafetta, ang rekorder ni Magellan, nga tigsabong ang mga Pinoy. Iya ning naobserbahan sa Palawan. Niya pa sa iyang taho: “Ang mga tawo nagbuhig dagko ug anad nga mga sunoy nga dili nila kaonon kay aduna silay respeto niini. Usahay ila ning isabong, ug mopusta sila sa ilang manok. Ang gipusta moadto sa tawo kansang manok maoy midaog.”

Mao ni ang obserbasyon ni Prayle Gaspar de San Agustin niadtong tuig 1720: “Wala silay pagtagad sa mga binuhing hayop –iro, iring, kabayo, o baka. Ang ilang atensyon natingob sa ilang igtatari. Matag buntag, pagkamata gyod nila gikan pagkatulog, ang una nilang buhaton mao ang pag-adto sa batoganan sa ilang sunoy. Magpungko sila nga mag-atubang sa manok ug hilom kaayong magpuyo hangtod tunga sa oras nga mamalandong sa ilang sunoy. Dili gyod sila mosipyat sa paghimo niini.”

Kenkoy ra pod ning prayleha! Mora na mag ginasimba sa mga sabongero ang ilang igsasabong! Hinuon, makahinumdom ko sa karaang mga sine diin ang atensyon nga ihatag sa mga sabongero sa ilang manok mas labaw pa kay sa ilang asawa. Usahay maoy mahimong hinungdan sa away magtiayon. Magselos tawon si Manang kay ang iyang bana sigeg himas-himas sa iyang manok. Pabugahan pag aso ang mga ilok ug balahibo sa manok. Maayo gyod kaayo ang pag-alima sa iyang manok, unya, ang iyang asawa?

Nia pay laing taho sa mga Katsila mahitungod sa mga sabongero: “Tanang lungsod sa Pilipinas naay mga galyera, kon sabongan… Hilig kaayo ang mga Pilipino sa sabong, modugok gyod sila samas langaw sa mga sabongan diin ilang gastohon ang ilang kwarta o unsay ilang mahulam o makawat… Mogugol silag taas nga oras uban sa ilang manok sa ilang balay ug sa sabongan aron dili mahadlok ang manok sa mga tawo ug matudloan ni unsaon pag-away. Ilang tun-an ang mga marka sa ilang mga manok ug susihon ang mga senyales aron masayran kon kini modaog ba o mapildi…”

Tungod niining kahilig sa mga Pinoy sa sabong, nakahunahuna na hinuon ang kolonyal nga kagamhanang Katsila nga panguwartahan ni. Sugod sa tuig 1779, gibuhisan na ang sabong. Kinahanglan didto lang ni himoon sa mga galyera nga lisensiyado sa gobyerno. Ang kita sa gobyerno niadtong 1863 gikan sa buhis sa sabong moabot og P106,000. Dako kaayo ning kantidara niadtong panahona.

Ug tingali tungod kay nagkalandrakas ang sabong, gireguleyt ni sugod 1861. Mahimong magsabong sa Domingo lang ug pista opisyal, ug magsugod lamang human sa misa kantada hangtod pagsalop sa adlaw. Gimando usab nga usa lang ka tari ang gamiton sa manok, ug kini itaod sa wala nga tiil sa manok. Gibawal ang kapin P50 nga pusta sa usa ka sampokanay.

Hangtod karon, uso lang gihapon ang sabong sa Pilipinas bisag naa nay casino, lotto, tong-its. Dinagko na sab ang pustahanay. Pupanagsa, naa koy makasakay sa jeepney og tawong nagbitbit og manok igtatari. Usa niini ka adlaw, mangutana kog unsa ang balanse sa iyang pagsabong: Daog o pildi?

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/07 Nobyembre) — Matod pa sa karaang mga Pilipino, sa sinugdanan, ang kalibotan gitibuok lamang sa dagat ug langit. Sa tunga sa langit ug dagat naglupad-lupad ang banog. Sa kadugayan gikapoy ang banog kay walay katugpahan ug busa iyang gisulsolan ang dagat kontra sa langit. Naglamba-lamba ang dagat sa iyang mga balod aron abton ang langit. Aron mapugngan ang dagat ug dili makaabot sa langit, gilabayan sa langit ang dagat og mga bato aron kini mabug-atan. Mao ni ang nahimong mga isla. Giingnan sa langit ang banog nga motugdon ug maghimog salag ug biyaan sila nga magmalinawon.

Sa maong dagat naglutaw-lutaw ang kawayan. Gidala kini sa mga balod daplin sa baybayon diin kini nabunggo sa tiil sa banog. Nasuko ang banog kay naigo ang iyang tiil ug iyang gitusik ang kawayan ug kini nabuak. Gikan sa usa ka buko migawas ang lalaki, sa usa pa ka buko ang babaye.

Ang unang lalaki ug unang babaye miagi og daghang kalisdanan tungod kay dili sila puyde mag-ipon. Nasulbad lamang kini dihang ang linog nakigkonsulta sa mga isda ug langgam, ug iyang gipalingkawas ang duha sa ginadili nga butang. Sa maong paagi, ang unang lalaki ug unang babaye nagminyo ug nakaprodyus og daghang anak.

Gikan sa maong mga anak masubay ang daghang tipo ug hut-ong (klase) sa tawo. Sumala sa kasugiran, nasuko kuno ang unang ginikanan kay daghan sa ilang mga anak taspokan ug walay silbi sa panimalay. Nagsabot ang duha ug usa niana ka adlaw, wala na gayod makapugong sa kasuko ang amahan, iyang gipanglatos ang mga bata. Nanagan ang mga bata. Ang uban midagan ngadto sa mga lawak ug kinasudlanan sa balay. Sila ang nahimong mga pangulo. Ang uban nanagan sa gawas sa balay. Sila ang nahimong gawasnon (free men, mga timawa). Ang uban nanago sa dapogan ug ubos sa balay. Sila ang nahimong ulipon. Ang uban nanagan kon asa-asa. Sila ang nahimong ubang mga tawo ug nasyon sa kalibotan.

Usa lamang kini ka bersyon sa pagkamugna sa kalibotan, sa pagkamugna sa unang tawo, ug sa pagkamugna sa lain-laing klase ug hut-ong sa tawo diris Pilipinas. Kini nga bersyon gikan sa mga Bisaya ug Tagalog nga natala sa Katsilang Heswitang pari nga si Francisco Colin niadtong 1663. Ganahan ko niini nga bersyon sa pagkamugna sa tawo tungod kay patas ang pagkamugna sa lalake ug babaye. Sa mga Hudeyo (sumala sa bibliya), ang unang babaye, si Eba, gimugna gikan sa gusok sa unang lalaki, si Adan. Karong panahona, dili gyod mosugot ang mga peministang kababayen-an nga gikan sila sa gusok sa mga lalaki kay dili sila mosugot nga “under” sila sa mga lalaki..

Dinhi sa maong kasugiran gikan ang ekspresyon sa mga Tagalog nga “putok sa buho (kawayan)” nga ilang isungog sa mga batang walay giilang ginikanan.

Makahimuot ang eksplikasyon sa karaang mga Pilipino kon giunsa pagtumaw sa mga hut-ong sa katilingban—gipanglatos diay sila ug nanagan ngadto sa ilang tagsa-tagsa ka puwesto. Kon atong tan-awon ang hulagway sa atong katilingban karon, daghan kaayo ang nanagan ngadto sa dapogan ug ubos sa balay kay paskang daghanag purdoy sa Pilipinas. Kanus-a man ta managan og usab aron ang kadaghan sa mga Pinoy makaadto sa gawas sa balay o mas maayo, sa mga lawak ug kinasudlanan sa balay aron mahamugaway ang ilang kahimtang?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAVAO CITY (MindaNews/05 December)–Naintriga gyod ko sa deskripsyon sa mga langyawng syentista kalabot sa mga Malayo, ang kinabag-ang rasa sa Pilipinas. Mao ni ang ilang paghulagway sa mga Malayo sama sa Tagalog ug Bisaya: Mubo, tabonon, ug pislat-ilong. Sa una, wala ko ana manumbaling, kay sayod man tang pislat og ilong ang mga Pinoy. Kita gani mismo ang magtiaw-tiaw sa atong kaugalingon. Matod pa sa akong uska amigo, ang iya kunong ilong palwatik, kay morag gikulob nga palwa. Unya, magsige siyang katawa.

Nagsugod ang akong pagkaintriga sa ilong dihang nabasa nako ang uska French nga syentista, si Joseph Montano, nga naglaag-laag sa tibuok Pilipinas, lakip ang Davao lusot sa Agusan ug Surigao niadtong mga unang tuig sa 1880. Ang iyang lingaw mao ang pagsukod-sukod sa pisikal nga panagway sa mga netibo kun Lumad sa Mindanaw. Nakakuha siyag mga sampol sa mga Tagakaulo, Bagobo, Manobo, Mandaya, ubp. Ang iyang gisukod mao ang gitas-on sa tawo; ang kadak-on ug gilapdon sa nawong, bagol-bagol, suwang, aping, ilong; ang kolor sa pamanit; ug ang pagkatul-id sa buhok, ubpa. Ang resulta sa iyang pagtuon: Mas tangkad gamay ang mga Lumad, mas puti kaysa tabonon, ug mas tangos ang ilang ilong, dili kaayo pislat.

Ang iyang hukom: Ang mga netibo sa Mindanaw dili Malayo kondili Indonesian. Ug ang usa sa klarong timailhan mao ang ilong: palwatik ang ilong sa mga Malayo, samtang talinison ang ilong sa mga netibo. Kaha? Busa sukad niadto, himantayon nakog mga ilong, gustong masayod kinsa kanato ang Malayo, kinsa ang Indonesian. Gani, kon makakita kog laing Asyano, ang una nakong susihon mao ang ilang ilong, kon unsa ni kalahi sa ilong sa mga Malayo.

Hinuon, ang mga bag-ong syentista karon dili uyon sa klasipikasyon sa Indonesian-type nga Pinoy. Ingon nila, kitang tanang Pinoy, gawas tingali sa Negrito, pulos Malayo. Unya sa nanglabayng mga katuigan, kitang mga Malayo nagsaksak-sinagol nag dugo: Arabo, Insek, Hapon, Katsila, Amerkano, Negro, Mehikano, ug unsa pang rasaha. Nausab pod ang atong ilong. Klase-klase na. Naay tangos, naay lapad, naay medyum. Panagsa ka na lang kakitag pyur Malayo nga palwatik ang ilong.

Sumala sa teyoriya sa ebolusyon, patag kuno ang ilong sa mga Negro sa Aprika tungod kay init kaayo ang hangin didto, ug kinahanglan dako ang bangag sa ilong aron dili init nga hangin ang mosulod sa ilang baga. Sa laing bahin, ang mga puti didto sa Europa nakadebelop og hagip-ot nga ilong aron ang tugnaw kaayong hangin mainitan sa pag-agi sa ilang ilong. Tinuod kaha ni?

Simple lang ang eksplanasyon ang mga Tboli ug Blaan nganong pislat og ilong ang mga Pinoy. Matod pa sa ilang mito (myth), ang mga diwatang Fyuwey (Hyuwe sa mga Tboli) ug Sawey (Sidakwe sa mga Tboli) naghimog tawo gikan sa kolonong yuta. Naglalis ang duha kay ang buslot sa ilong naghangad sa langit. “Malumos sila kon mag-ulan,” matod pang Fyuwey. Apan dili gustong usbon ni Sawey ang ilong. Dihang nagtalikod si Sawey, dali-daling gibaliktad ni Fyuwey ang ilong, apan napindot niya ang gamot sa ilong. Busa pislat tag ilong.

Matod pas usa ka awit. “Ako’y isang Pinoy, hindi ako Kano… Huwag kang mahihiya kung ang ilong mo ay pango.” Aw, kon dili ka ganahan sa imong ilong, sayon ra man na usbon. Pa-injek lang og botox. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / Marso 27) – Adunay interesanteng taho si Maximilianus Transylvanus kon giunsa pagpatunhay sa mga tribu nga nagpuyo dapit sa Borneo ang kalinaw sa ilang han-ay. Kining tribuha dili gustog gera ug busa nagpuyo silang malinawon ug haruhay. Kining taho ni Maximilianus Transylvanus nakabase sa iyang interbryu sa mga surbaybor sa Ekspedisyong Magellan nga nakauli sa Espanya lulan sa barkong Victoria niadtong Septiyembre 1522. Ang report nga gipetsahag Oktubre 1522 giulohag “De Moluccis Insulis.” Sa report ni Antonio Pigafetta sa susamang ekspedisyon nga migula niadtong 1525, wala siya maghisgot sa tribu sa Borneo nga dili mahilig makig-gera.

Sumala ni Maximilianus, ang mga tribu nagsimba sa Adlaw ug Bulan isip mga bathala. Ang anak sa Adlaw ug Bulan mao ang mga bituon, nga mga gagmayng bathala usab. Saludohon sa mga tribu ang sumusubang nga Adlaw, samtang gikan sa hayag nga Bulan maghangyo silag anak, pagpadaghan sa ilang mga hayop, ug abundang prutas. Nagapraktis silag hustisya, mahigugmaon sila sa kalinaw, ug supak sila sa gera.

Sumala pa ni Maximilianus, hangtod nga ang ilang hari nagamintinar sa kalinaw, ila ning hatagag balaanong dungog, apan kon ang ilang hari ganahan makiggubat, dili sila mohunong hangtod dili mapatay sa ilang kaaway ang ilang hari. Kon desidido gyod makig-gera ang ilang hari, nga panagsa lang kuno mahitabo, ibutang siya sa atubangan sa iyang mga sakop aron maoy mosagubang sa tibuok kapintas sa kombate. Unya ang mga sakop dili manlimbasog batok sa ilang kaaway hangtod nga dili pa matigbak ang ilang hari.

Kon patay na ang ilang war-freak nga hari, diha pa mosukol ang mga sakop sa tribu alang sa ilang kagawasan ug bag-ong hari. Busa, tanan nilang hari nga makig-gera mamatay gyod sa kombate. Sa maong rason, panagsa ra sila mosulod og gera. Sa ilang tan-aw, dili makataronganon ang pagpalapad sa utlanan sa ilang teritoryo. Ang ilang nag-unang alatubangon mao nga dili sila makasakit og buot sa ubang mga nasyon o langyaw. Pero kon atakehon sila, mobalos pod sila, apan aron dili modako ang kagubot, mangita dayon silag paagi aron kini mahusay.

Alang kanila, kinsa kadtong respetado ug halangdon mao ang unang motanyag og kasabotan sa kalinaw. Makauulaw ug salawayon ang dili pagdawat sa kalinaw sa naghanyag sa kalinaw, bisag siya pa ang nanguna sa away. Ang tanang silingang tribu maghiusa aron lupigon kadtong modumili sa kalinaw kay kini makapasilag ug walay pagtahod sa balaan. Mao na nga ang ilang katilingban nagpuyo nga malinawon ug haruhay.

Unsa kaha kon ang paagi ug pamatasan sa maong tribu maoy atong sundon? Basig maoy makaundang sa gera sa Pilipinas?

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 4 June) – Daghang mga tawong makasinati og trahedya ang dugay makarekober. Naay maamang, usahay gani naay malisoan og pangisip. Mao nay naobserbahan sa mga surbaybor sa Bagyong Yolanda kun Bagyong Haiyan nga milampurnas sa Kabisay-an ilabi sa Tacloban City niadtong Nob. 8, 2013. Matod pang Vic S., usa nako ka kailang Waray nga magsusulat, kapin tuig pa human sa panghitabo sa Yolanda nga makahisgot siya sa iyang kasinatian. Dili gani grabe ang nahitabo kaniya. Walay namatay sa iyang pamilya kay nakaikyas ang iyang mga pag-umangkon sa ikaduhang andana dihang miabot ang daluyong nga milunop sa unang andana sa ilang balay. Hinuon, gilangkat ang iyang atop ug napagan ang tanan niyang koleksyon sa talagsaong mga libro nga maoy gikasakit sa iyang dughan.

Bisan pag dili grabe ang iyang nasinati, dili gihapon si Vic makaakog hisgot sa maong panghitabo tungod tingali sa kadakong kadaot nga nahiagoman sa mga taga-Tacloban. Tiaw mo nang ang Bagyong Yolanda mao ang natalang kinakusgang bagyo nga mitugdon sa yuta sa kasaysayan sa kalibotan? Nahawan gyod ang tibuok siyudad ug daghan ang dili motuo sa ihap sa nangamatay nga gipagula sa gobyerno kay ubos ra kaayo.

Kini ra bang Tacloban, paboritong agianan sa mga bagyo. Niadtong Oktubre 12, 1897, nareport nga naigo nig bagyo nga mipatay sa 400 ka European ug 6,000 ka Pilipino, gawas sa 5,000 kuno nga missing. (Ngano pod kahang daghang European dinha kaniadto?) Niadtong 1912, naigo na sab ni sa bagyo ug gibanabana nga 50 porsento sa mulupyo sa Tacloban ang namatay. Kinsay dili maamang niana?

Karong bag-o, naa nay nanggawas nga mga estorya sa Bagyong Yolanda gikan mismo sa mga biktima. Nagkita man mi ni Vic sa Iligan National Writers Workshop niadtong miaging tuig apan tak-om ang iyang baba sa nahitabo. Niadtong Mayo 25-29 karong tuiga, nagkita na sab mi sa Iligan ug bukas na siyang nagsaysay sa nahitabo kaniya. Wala na tingali siyay mga daman. Ambot iya na ba nang nasulat.

Ang kinaunhan nakong nabasa nga naghisgot sa Yolanda mao ang balak sa sikat nga si Merlie Alunan. Mao ni ang unang estansa sa iyang balak “The Haiyan dead/ do not sleep/ They walk our streets/ climb stairs of roofless houses…” Sa Binisaya pa: “Ang mga nangamatay sa Haiyan/dili mangatulog/Naglatagaw sila sa atong kadalanan/Nanaka sa mga hagdanan sa mga balay nga walay atop…”

Klase-klaseng sugilanon sa multo ang migula pagkahuman sa Yolanda. Sa Iligan National Writers Workshop karong tuiga, naay uska batan-ong Waray nga magbabalak gikan sa Tacloban nga nagsulat sab mahitungod sa Yolanda. Ang ulohan sa iyang balak “Huring” nga sa Binisaya “Hunghong.” Mao ni ang iyang balak sa maong katalagman.

Huring
Ni Jetrho C. Monares

Ma,
nakahinumdom ka pa
han mangga ha luyo
han at’ balay?

di ba didto kami
pirmi han ak’ kabugtuan nananaklang,
ngan pirmi mo gihap kami ginbibinusaan
kun nakita ka
nga nagtitikahitaas
an am’ pagsaklang, o di ngani
nagpapalanatay kami?

pero bis’ makausa, waray gud ha am’
may nataktak, o napi-ang,
sanglit
han naghahangin
ngan nag-uuran
ngan nagkaabot an balud,

gin-ano mo nga
ikaw la
an nakakapyot, ngan
nabuhi?

Hunghong
Ni Jetrho C. Monares
(Hubad Binisaya)

Ma,
nakahinumdom ka pa
sa mangga sa luyo
sa atong balay?

di ba didto mi
pirmi mangatkat sa akong mga igsuon
ug pirmi mo sab kaming pangasab-an
kon makita nimo nga
mangatkat mi pataas, o kon
magginukdanay mi?

pero bisan makausa, walay bisan usa
kanamo ang nahagbong o napiang,
apan dihang
mihapak ang hangin
ug mibunok ang ulan
ug midasdas ang mga balod

sa unsang paagi
ikaw nakakapyot
ug nabuhi?

Unsay inyong basa? Gimulto ba ang inahan sa iyang mga anak o iya ning konsiyensya?

Naa kahay mga obra gikan sa ComVal o Davao Oriental nga naghisgot sa kasinatian sa paghapak sa Bagyong Pablo kon Bagyong Bopha niadtong Disyembre 2, 2012?

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Siya karon ang Director sa University Publication Office sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 28 Hulyo) – Si Napoleon Bonaparte (1769-1821) ang nagbansag sa Tsina nga “Natulog nga Higante,” kun (Sleeping Giant). Niya pa: “Pasagdi nga matulog ang Tsina, kay kon mahigmata ni, tay-ogon niini ang kalibotan.” Nasayod si Bonaparte nga sa miaging kaliboan ka tuig ang Tsina mao ang kinadak-an, labing kusgan, adunahan, ug abanteng nasod sa kalibotan. Daghan kaayo nig nahimong imbensyon. Apan sa unang mga tuig sa 1800, ang Tsina losyang na nga imperyong nasod ubos sa korap nga Dinastiyang Qing kun Manchu. Nagaeksport tuod nig mga produkto sama sa tsaa (tea), porselana, ug seda (silk), apan atrasado na ni sa industriya ug armas, ug kadaghanan sa iyang katawhan purdoy. Gialirongan kinig mga kolonya sa Uropanhong nasod: Ang India ubos sa Britanya; ang Indonesia sa Dutch; ang Pilipinas sa Espanya, samtang nagsugod nag yaka ang mga French sa Vietnam, Laos, ug Cambodia.

Naglaway-laway gyod ang mga Uropanhong nasod nga masakop ang Tsina kay dako kaayo ni nga merkado alang sa ilang mga produkto. Ang unang miatake sa Tsina mao ang Britanya niadtong 1839 aron makasulod ang drogang opyum nga ilang baligya. Gamit ang moderno ug dagkong kanyon, gilampurnas sa Britanya ang Tsina ug nakuha niini ang Hong Kong. Wala pa matagbaw, gisulong na sab sa Britanya ug kaalyado niining Fransiya ang Tsina niadtong 1856 ug nakuha sa Britanya ang dugang teritoryo nga Kowloon tupad sa Hong Kong. Niadtong 1860, ila na sab gisulong ang Beijing ug gilungkab ang bahandi sa Summer Palace. Misawsaw sab ang Rusya sa kagubot ug gipikas ang dakong bahin sa Manchuria niadtong 1858.

Sukad niadto, ang Tsina mora nag litson nga gipistahan sa mga Uropanhon ug Amerikano, lakip ang Hapon. Ija-ija silag hiwa og teritoryo ug “spheres of influence.” Sulod mismo sa Tsina, naay mga ekslusibong lugar nga gibitayag karatulang nag-ingon: “No Dogs and Chinese Allowed.” Tungod sa pagdaghan sa populasyon ug korapsyon sa gobyerno, nagkasamot ang kawad-on. Kon maghulaw, gatosan ka libo ang mangamatay sa gutom. Tungod niini, gibansagan usab ang Tsina nga “Sick man of Asia.” Niadtong 1899-1901, mibuto ang anti-langyaw nga Boxer Rebellion ug gitabangag kulata ang Tsina sa walo (8) ka nasod: Hapon, Rusya, Britanya, Fransiya, Estados Unidos, Alemanya, Italya, ug Austria-Hungary. Gubot kaayo ang Tsina kay nawatak-watak ni ngadto sa mga warlord. Daghan kaayong bandido. Nagsigeg rebelde ang mga tawo tungod sa kawad-on ug kagutom ug pagsupak sa pagyatak-yatak sa mga langyaw. Daghang mga leborer (coolie) ang gipang-eksport. Mao ni sila ang nailhan sa ubang mga nasod, ang mayukmok ug ginatamay nga mga Insek.

Kining kahimtanga nakaukay sa daghang intelektuwal nga Insek ug misulbong ang pagbating nasyonalismo sa ilang han-ay. Napukan ra gyod ang Dinastiyang Qing ug natukod ang Republika sa Tsina niadtong 1912. Apan padayon ang paghari sa mga langyaw sa Tsina. Ang labing agresibo niining panahona mao ang Hapon. Nakuha na niini ang Taiwan niadtong 1894 gikan sa Tsina, ug karon daghan kinig mga demanda aron mas makontrol nila ang Tsina. Niadtong 1931, gisulong niini ang Manchuria, ug niadtong 1937, giatake na niini ang tibuok Tsina. “Burn all, loot all, kill all” ang palisiya nga gipatuman sa mga Hapon sa ilang pagsakop sa Tsina nga nagpadayon hangtod sa pagkapildi sa Hapon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan niadtong 1945.

Human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, nagsambunot ang mga Nasyonalista ug Komunistang Insek nga miresulta sa pagdaog sa mga Komunista niadtong 1949. Matod pang Mao Zedong: “Sa kataposan, mibarog na ang mga Insek.” Tinuod nga wala nay manghilabot sa Tsina, apan sa misunod nga dekada, lisod kaayo ang ilang kahimtang tungod sa pag-implementar sa dogmatikong palisiya sa ekonomiya. Niadtong 1958-61, mihugpa ang tinggutom sa Tsina ug minilyon ang mga nangamatay. Ang sunod nga nagsinumbagay mao ang mga dogmatikong komunista batok mga repormistang komunista sa gitawag nga “Cultural Revolution” sugod sa 1966. Naundang lamang kini sa pagkamatay ni Mao sa 1976, ug mipuli si Deng Xiaoping isip pangulo sa Tsina. Dinhi nagsugod ang tinuod nga pagbangon sa Tsina.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/24 August) — Naeksayt sab ko gamay niadtong Sabado sa Kadayawan sa Dabaw kay nakatayming kog promo samtang nagwindow shopping uban sa akong mga pag-umangkon nga sila si BJ, Nikka, CJ, ug Carlo diha sa Oyanguren. Paglabay nako sa usa ka tindahan nga nagabaligyag massage chair, gibitad kos lalaking promoboy kay naa silay ihatag sa ako nga free! Tinuod gyod, free gyod, niya pa. Kinsay mobalibad sa free?! Sulod ko sa ilang tindahan ug gipalingkod ko. Naa koy ID? Akong gipakita ang akong health card (nawala man ugod ang akong school ID). Qualified kuno ko sa promo. Ug gipapili kog usa ka sobre gikan sa daghang sobre. Pag-abre nako, ang akong napili naay gift certificate nga balor 2000 pesos! Wow! Ila kong gipasign niini.

Lipay kaayo ko. Pero ila pa kunong tan-awon kon puyde na nako ipalit og grocery. Taym sa. Humanon kuno ang mga rekisitos nga nakasulat sa likod sa certificate usa nako makuha ang 2000 pesos. Naa ba koy cellphone? Akong gipakita ang akong cellphone. Wow! Usa sa ilang sponsor, busa hatagan kog free induction stove! Ila kining gidemonstrate kon unsaon paggamit. High tech kaayo. Balor 60 thousand pesos something kuno. Plus massage kit worth pila to? Free sab!

Pero yuna, naa pay rekisitos. Unsay akong SIM Card? Wow, suwerte ko kay sponsor sab nila. Tagaan kog PH filter worth 35,000 pesos o 45,000 ba to! Unya unsa ang akong banko? Akong gisulti. Unsay pruyba? Pakita nako akong ATM. Wow! Sponsor sab nila. Hala, hatagan kog silverware set worth 16,000 pesos! Free sab. Hatagan kog cooking ware set worth ambot pila, basta libre sab!

Ang tanang nilang sales staff nag-alirong sa amo. Sige silag palakpak. Eksayted sab sila kaayo. Aw, morag eksayted sab sila kaayo. Wow! Gilaliman ka, worth tanan og 150 thousand or something kuno. Apan naa pay ulahing rekisitos nga nakasulat sa likod sa certificate nga angay tumanon. Gipapili ko sa mga produkto nga gilarawan sa tarpaulin. Kadto kunong wala maapil sa ihatag sa ako. Siyempre akong gipili ang massage chair.

Didto na nabuak ang akong eksaytment. Kay diay, ako lang makuha tong mga free kuno nga mga butang kon paliton nako ang massage chair nga balor 74,000 pesos or something. Unya kay naa man koy 2000 gift certificate, puwes 72,000 na lang. Mao to ang nakabutang sa likod sa certificate. Hahay, I knew there was a catch to it, sa Iningles pa!

Sa una mora kog natental kay ang balor sa tanang butang nga makuha nako mga 200,000 pesos kuno. KUNO. Pero ang akong bayran 72,000 pesos lang. Pero nagsecond thought pod ko sa ilang estilo sa promo nga morag pangilad. Dali-dalion ka. Busa nagduha-duha ko kon mopagula bag 72,000 pesos nianang adlawa mismo. Sus, perteng paningkamot sa promoboy nga kombensihon ko. Bayad unag 20,000 pesos, ipacheke ang balance. Ideliver dayon nila sa balay. Himoon ko nilang promo something. Apan mibalibad ko ug milakaw. Ikaw, Ca, paliton nimo?

Komento pa sa akong pag-umangkon nga si BJ: “Unsaon man to nimo, Kol, nga naa na man kay stove, mga nonstick pan, ug mga kutsara. At least na-entertain ta nila.”

Wala ko magmahay nga wala mapalit ang massage chair kay magpahilot na lang ko dihas Roxas Blvd nga tag 250 pesos tibuok lawas sa uska oras ug tunga. Epektibo pa kaayo.

Kanus-a tong naay nagpromo og induction stove sa uska mall sa Lanang, unya upfront tanan ang ilang offer. Kon mopalit kos induction stove, libre ang silverware, libre ni, libre na, hasta kini, ubpa, balor og 150,000 tanan, apan 66,000 pesos or something lang ang akong bayran! Ang akong giinitan mao ang dako kaayong TV flat screen, pero dili ilado ang brand. Nako pa sa promoboy, “Dong, kon ang inyong brand sa TV makita diri sa mall, akong paliton ang induction stove.” Sige siyag tuyok-tuyok sa mga appliances store sa mall, pero wala siyay makita. Goodbye! Wala ko mopalit. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Sa pagkakaron, siya ang Director sa Ateneo de Davao University Publication Office (UPO). Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

(Introduction by Dr. Macario D. Tiu to the book, “O Susana! The Untold Stories of Martial Law in Davao,” written by 34 authors and edited by him. Published by the University Publication Office of the Ateneo de Davao University, “O Susana” will be launched tomorrow, February 19 at 3 to 5 p.m. at the university’s F213, Finster Building. Dr. Tiu, historian and Palanca awardee, is also the Director of the UPO)

DAVAO CITY (MindaNews/18 February) – When I was asked by Karl Gaspar to edit the articles for the “Susana” book, I readily agreed. I had heard about this book project some two years back. Its moving spirits — Len Abesamis, Jet Birondo- Goddard, and Agnes Miclat-Cacayan —had been conducting a series of workshops and writeshops to put together stories of Martial Law by church and other social development workers whose offices were housed in the innocuous Susana Building located along J.P. Laurel Ave., Davao City. The first workshop of the Susanistas, as they call themselves, was held in the United States. More workshops followed in various locations in Davao over a period of two years.

From what I heard, the workshops were often teary occasions not only for bonding but also for meditation and memory-sharing so that the events that happened a distant four decades ago could be refreshed and written for the new generations of Filipinos to read and ponder. As we all know, it is one thing to tell stories, and another thing to write them. But Len, Jet, and Agnes—dubbed as the Tres Marias—persisted in reminding, cajoling, and mentoring the Susanistas, and succeeded in having a number of them write their stories.

18book3 Reading the stories, I immediately saw their historical value in showing, on the one hand, the arbitrariness and brutality of the Marcos Dictatorship (1972-1986), and on the other hand, the silent courage of church and ordinary folks in Mindanao in defying Martial Law. These are stories of people who chose to work aboveground when Martial Law was declared, as distinguished from those who worked underground or fought in the countryside. But as their stories demonstrate, working aboveground was no easy matter, either, as the aboveground spaces were not only suffocating but also very dangerous.

Indeed, in the context of Martial Law when thousands were imprisoned, tortured, and killed, and the military could raid any convent and shoot at priests, I could only marvel at the ingenuity and creativity of the Susanistas in carrying out their mandate to conscientize across Mindanao. Motivated by the Mindanao church that had earnestly begun to implement the reforms of the Second Vatican Council, they not only braved hazardous terrain, they also had to contend with military and paramilitary troops who could take an unwonted fancy on them. It was a thrill to read how they negotiated and maneuvered within the spaces of Martial Law, and how they pushed the envelope to tell the truth: Jeje going into a remote mining town in Zamboanga peninsula to conduct a creative dramatics workshop among miners, Jet tiptoeing gingerly through a booby-trapped mountain trail, Elvie dodging bullets in Jolo, Len escorting an escaped political detainee to safety.

As there are more than thirty authors in this anthology, with some of them writing a full-blown essay for the first time, expect more than thirty different styles of writing. But regardless of the manner of writing, all of them are authentic voices. There’s Agnes’ conversational letter to her young sons, Jackie’s lyrical reflections, and Nonoy R.’s report in Bisaya of a creative writing workshop among peasants. All are deeply-felt personal experiences during the terrible years of Martial Law. That is why there are also tributes to people who were exemplars of compassion and service, and tributes to people who stood as pillars of strength when confronted directly by the minions of Martial Law: Fr. Ben Montecastro, SJ, Sr. Regina Pil, RGS, Fr. Steve Morgan, MM. Yes, there are foreign Susanistas— Maryknoll priests and lay missioners, Jesuit priests, and Mennonites, some of whose stories are included in this anthology.

Add the voice of Joey Ayala. His songs “Wala Nang Tao sa Santa Filomena” and “Bankerohan” are Martial Law protest songs of Davao. “Wala Nang Tao sa Santa Filomena” tells of a depopulated village, mirroring the abandoned settlements in the countryside and the notorious strategic hamlets of Laac in Davao del Norte that mostly affected the Lumads. “Bankerohan” tells of the grenade bombing of Davao’s main public market in 1978, an event also mentioned by several authors. Thus we also learn of the subsequent events—that the funeral procession of bombing victim Karen Guantero was transformed into a 2,000-strong silent protest march in Davao. It was the first openly illegal and subversive act abloom with protest placards that was part of the long process of breaking the terror effect of Martial Law.

Indeed, O Susana! The Untold Stories of Martial Law in Davao is a veritable spider web in which one story thread leads to another, enriching our understanding of events and our appreciation of the people’s efforts, big and small, in fighting the Martial Law regime. Karen’s funeral march had built on earlier small defiant acts in the urban poor communities. In the later years of Martial Law, these protest actions would become bigger, wider, and bolder, finally erupting into the welgang bayan (people’s strikes) that paralyzed not only Davao City, but also the other major urban centers in Mindanao. What were these but rehearsals for the ultimate overthrow of the hated Marcos Dictatorship when the people’s anger reached the boiling point at the EDSA People Power Revolution in 1986.

These stories need to be told and retold and radiated throughout the country because revisionist histories are being written that seek to glorify the Marcos Dictatorship. Already we are hearing naïve views from some younger generations stating that the Marcos Dictatorship did good for the country. These alarming views are abetted no doubt by the fact that the successive elite democratic governments have been utter failures in stemming unbridled government corruption and in solving shameful poverty in our midst. Our deceived youth need to be told, though, that in the first place, Martial Law was responsible for this sorry state of the nation. As Nonoy V. reports, “poverty incidence in 1965 was estimated at 41 percent but increased to 58.9 percent in 1985,” two decades under the rule of Marcos. It is very clear: The Marcos Dictatorship was the biggest failure of all. And never forget the horrendous human rights violations that the Marcos Dictatorship committed to stay in power.

The O Susana book is truly a powerful weapon against deception and forgetting. I am grateful to Karl for the privilege of being involved in this project initiated and pushed through to the end by the Tres Marias. I salute all the Susanistas who took their time out to write their stories to once again tell the truth. This book is their best gift to the country. Never Again! (Permission to reprint this Introduction was granted MindaNews)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 18 June) — Kining leyenda mahitungod sa kuwaknit akong gihubad gikan sa libro ni Eduardo Galeano, usa ka magsusulat sa Uruguay, South America. Ang leyenda gikan sa mga Zapotec, usa ka karaang tribu sa Mexico. Mao ni ang leyenda.

Dihang ang panahon naa pa sa duyan, walay mas laksot pa nga hayop sa kalibotan kondili ang kuwaknit.

Miadto ang kuwaknit sa langit aron pangitaon ang Ginuo. Wala siya miingon, “Napuol na ko sa akong pagkangil-ad. Hatagi kog mga balahibong dekolor.” Dili na ang iyang gisulti. Mao kini ang iyang gisulti sa Ginuo, “Palihog hatagi kog mga balahibo, kay mamatay ko sa katugnaw.”

Apan ang Ginuo wala nay nabiling bisag usa ka balahibo.

“Ang matag langgam mohatag nimog balahibo,” maoy hukom sa Ginuo.

Busa nakuha sa kuwaknit ang puti nga balahibo sa kalapati ug ang lunhaw gikan sa periko, ang nagsidlak-sidlak gikan sa tamsi, ang rosado (pink) gikan sa flamingo, ang pula gikan sa tapay sa langgam nga kardinal ug ang bughaw gikan sa likod sa tikarol, ang tabonon nga balahibo gikan sa pako sa agila, ug ang balahibong Adlaw nga nagsilab gikan sa dughan sa toucan.

Malabong sa kolor ug kahumok, ang kuwaknit naglutaw-tutaw taliwala sa yuta ug mga panganod. Kon diin siya moadto ang hangin monanoy ug ang mga langgam maamang sa pagdayeg. Sumala sa katawhang Zapotec, ang bangaw (rainbow) nahimugso gikan sa alingawngaw sa iyang paglupad.

Ang banidad ug kahambog miburot sa dughan sa kuwaknit. Nagbaton siyag mayam-irong panagway ug nagpagulag mga insulto.

Nagtawag og miting ang mga langgam. Dungan silang nanglupad ngadto sa Ginuo. “Ang kuwaknit nagbiay-biay kanamo,” ilang reklamo. “Dugang pa, gibati mig katugnaw tungod sa mga balahibo nga iyang gikuha.”

Sa misunod nga adlaw, dihang gikapaykapay sa kuwaknit ang iyang mga balahibo sa paglupad, kalit lang siyang nahubo. Nag-ulan og mga balahibo ngadto sa yuta.

Hangtod karon gipangita sa kuwaknit ang mga balahibo. Buta ug ngil-ad, kaaway sa kahayag, nagpuyo siya sa mga langob. Mogula siya sa gabii aron pangitaon ang mga nawala nga balahibo, tulin siyang molupad, walay hunong-hunong kay maulaw siyang makit-an. (Gikan sa librong Genesis ni Eduardo Galeano.W.W. Norton a Company. New York. 1985.)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/19 Hunyo) — Kining leyenda gihubad gikan sa libro ni Eduardo Galeano nga nag-ulohag Genesis nga gimantala niadtong 1998.

Sa lasang sa Amazon, ang unang babaye ug unang lalaki maukitong nagtina-away sa usag-usag. Natingala sila sa ilang nakita sa ilang mga bugan.

“Giputol nila ang imo?” pangutana sa lalaki.

“Wala,” tubag sa babaye. “Mao na gyod na sukad pa.”

Gisusi pag-ayo sa lalaki ang babaye. Nangalot siya sa iyang ulo. Naay bukas nga samad didto. Matod pa sa lalaki, “Ayawg kaon og kamoteng kahoy, saging, o bisan unsang prutas nga moliki kon mahinog. Tambalan taka. Sakay sa duyan ug pahulay.’’

Mituman ang babaye ug misakay sa duyan sa hawan sa lasang. Giantos niya ang pag-inom og pinabukalan nga mga dahon ug gitugtan ang lalaki nga haplasan siyag mga pomada ug lana. Sige siyag pugong aron dili mohagikhik kay gilok. Miingon ang lalaki, “Ayaw kabalaka.”

Nahimuot ang babaye sa ilang dula, apan nagsugod na siyag kalaay sa pagpuasa. Maglaway siya kon makahinumdom sa mga prutas.

Usa ka gabii niana, nagdagan ang lalaki ngadto sa hawan sa lasang. Naglukso-lukso siya sa kalipay ug miingon: “Kahibalo na ko!”

Diay kay nakasaksi siya sa lalaking unggoy nga nanambal sa babayeng unggoy sa sanga sa kahoy.

“Mao ni ang paagi,” matod pa sa lalaki nga miduol sa babaye.

Dihang nahuman ang taas nga pagginaksanay, mibuhagay ang bagang alimyon sa mga bulak ug prutas sa kahanginan. Gikan sa mga lawas nga nagdulog migula ang mga wala-mailhing mga alisngaw ug dan-ag. Labihang kaanindot sa tanan nga mga Adlaw ug ang mga ginuo namatay sa kaulaw.

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews /08 July) — Matod pang J. Mallat, usa ka Pranses nga nakabisita sa Pilipinas niadtong mga tuig 1840, ang humay mao ang labing importanteng produkto sa Pilipinas. Duha ka klase ang humay, lowland ug upland, apan mabahin pa kini sa daghang klase, sama sa quiriri, cuinarayan, ug romero, nga gitawag og mga senores arrozes sa mga taga-Vigan kay superyor kunog kalidad.

Dugang ni Mallat, ang pagtanom og humay dili hago nga trabaho para sa Indiyo (netibong Pilipino); gani lingaw siya niini kay mahilig siyag tubig ug lapok sama sa kabaw nga iyang kauban sa uma. Hmm, wala gyod ni kasulay si Mallat sa uma…

Sa banika, human kuno sa unang ulan, sunogon sa mga netibo ang sagbot ug kahoy, unya gamit ang pangtusok, maghimo silag lungag sa yuta ug itisok ang binhing humay. Sa patag, magsugod ang tanom sa Hunyo human madaro ug makaras ang basak. Kon motubo na ang lawngon ngadto sa 8 o 10 ka pulgada, itanom na ni sa paddy. Sa Nobiyembre ang ani, ug ang tanan – lalaki, babaye, mga anak, ug katigulangan – madasigon kaayong moapil sa trabaho. Morag nagpista kuno ang pamilya.

Sugod silag tipon sa humay nga binugkos, unya giokon nila ni aron mabulag ang mga lugas tipasi. Lubkon nila ang palay, ug pagtangtang sa panit sa humay, tawgon na kinig bigas (bugas). Kon maluto na, tawgon kinig kanin (kan-on) o morisqueta, ug puyde na kaonon

Walay artipisyal diri nga irigasyon, sumala ni Mallat. Sa Pilipinas, ang kinaiyahan maoy naghimo tanan. Ang langit wala maghikaw sa tubig nga kinahanglan sa yuta aron kini umahon. Kanindot tan-awon sa mga kahumayan nga naghagdan-hagdan sa bukid nga makita sa ubang parte sa nasod (lagmit sa Cordillera ang buot ipasabot ni Mallat.)

Sa halapad nga patag taliwala sa Marikina ug Pasig makita ang mga humay nga gitawag og macan ug sa bakilid sa mga bukid mao ang mangara, kansang mga lugas mas dako ug mas gahi. Sa ubang probinisya kaduha ang ani sa humay, o kondili ba, human sa ani, motanom silag mais. Ang pagtanom sa humay mao ang pagsabwag niini sa lapok, pag-ibot ug pagbalhin og tanom, ug pag-ani. Wala nay buhaton samtang kini nagtubo.

Gawas sa lokal nga konsumo, ang humay importante alang sa treyd (trade). Dakong bahin niini ginatumod ngadto sa Tsina diin makasulod kini nga libreg buhis, lakip ang barko nga mosulod sa suba sa Canton. (Kaniadto diay tigtumod tag bugas? Nganong tig-angkat na man ta karon?)

DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews / 10 July) — Sumala ni Pigafetta nga maoy tigrekord sa Ekspedisyong Magellan nga miabot sa Pilipinas sa 1521, ang mga babayeng Pilipina walay sapot sa lawas gawas sa telang panit sa kahoy nga gikober sa ilang hawak hangtod sa tuhod. Mao ni ang nakita ni Pigafetta sa Mazawa (Limasawa), Cebu, ug Palawan. (Telang panit sa kahoy? Dili kaha telang abaka? Ignoy baya ni si Pigafetta sa panaptong dagmay o tnalak nga gihabol gikan sa kinolorang lanot sa abaka.)

Itandi ni sa mga babayeng Pilipina circa 1840. Matod pa ni Jean Mallat, usa ka Pranses nga nahisum-ok diris Pilipinas nianang mga tuiga, ang mga babaye nagsuot og banbanon kun striped nga saya nga ginama sa koton. Tulo ka metros! Sa ilalom sa saya naa silay suot nga puting koton nga morag kamison. Unya magtapis pa gyod silag banbanong seda o koton, 2 ka metros ang gitas-on ug usa ka metros ang gilapdon.

Dugang ni Mallat, ang suot pangtaas sa mga kababayen-ang Pilipina kasagaran ginama sa koton o sinamay, o kaha seda kun silk nga sinambogan og lanot sa abaka. Taas nig manggas, ug lapad ug luag nga moabot hangtod sa ilang hawak aron itago ang ilang dughan.

Pagkalayo sa hulagway sa kasarangang babayeng Pilipina sa panahon ni Magellan kompara sa mga babayeng Pilipina sa mga tuig 1840. Kon hapit na hubo ang babaye niadtong 1521, sa 1840 triple ang putos niini sa lawas! Unsay nahitabo? Sa mga tuig 1840 ugod, hingpit na ang kolonisasyon sa mga Katsila sa Pilipinas. Napailalom na sa mga Katsila ang Kabisay-an ug Luzon ug pudyot nga parte sa amihanang Mindanao sulod sa 300 ka tuig. Igo na gyod nga panahon sa paghugas sa utok ug paghulma sa pamatasan sa mga netibong Pinoy isip kolono sa mga Katsila.

Nianang panahona gitan-aw nga makalibotanon ug busa makasasala ang lawas sa tawo. Dikta kini sa moralidad sa mga relihiyosong pari. Gani uso kaniadto nga silotan ang lawas (mortification of the flesh) pinaagi sa pagbunal-bunal niini aron mawala ang mga kaibog ug kusog nga tinguha sa tawo. Busa hangtod mahimo itago ang lawas,iIabi na gyod sa mga babaye, kay sila giisip nga anak ni Eba, ang manenental.

Nagsinumbagay gyod ang natural nga batasan sa mga netibong Pilipino ug ang batasan nga gustong ipatuman sa mga Katsila. Sa wala pa ang mga Katsila wala tay malisya sa atong lawas, bisag makita ang dughan. Unya ubos sa ilang kamandoan, kapila na man hinuon pusta ang lawas?! Gusto nilang himoong madre ang tanang babaye?

Kay mga Katsila man ang naghari-hari sa nasod, bow tang tanan. Tulo gyod ka sapaw ang iputos sa lawas sa babaye. Pero obserbaha kon giunsa pag-subvert sa mga kababayen-ang Pilipina ang mando sa mga pari. Kini gitudlo kanako ni Chari L, nga hawod kaayong mobasag subersiyon sa mga teksto. Matod pang Mallat: Iputos sa mga babaye ang ilang lawas sa paagi nga makita ang ilang pigura. Ug kay walay paagi sa pagbugkos niini (wala silay bakos?) ang tumoy sa sapot ilang isuksok sa lebel sa ilang pusod. (Bisag tulo ka sapaw, maklaro gihapon ang ilang kaseksihan!)

Dugang pa ni Mallat: Matag adlaw, luguron nilag bato ang ilang kiting ug pinturahag pula. Kay wala silay stockings ug abre ang ilang tsinelas, makita ang ilang pulang kiting kon molakaw. (Kay bawal man ang lipstick!) Walay mas aryat pa kanila sa ilang paglakaw. Ilang ikiay-kiay ang ilang bat-ang ug sinukod ang ilang lakang. Ang ilang mga bukton ug kamot grasyoso kaayong ilabyog-labyog, ug ipakita ang ilang ekspresyon sa mga matang katulogon (mapungay na mata, sa Tagalog pa). Tuyoon nilag isaguyod ug ipahagtok-hagtok ang ilang tsinelas nga maghimog kinumpas nga tunog. (Siyarog dili makubit ang imong atensyon sa subersibong aksyon sa Pilipina sa 1840?)

Unya, obserbahan nato ang ilang ibabaw nga suot. Luag ug kutob hawak ni, apan kay ginama sa seda o sinamay, nipis kaayo ni ug sihag. Dili ka na kinahanglan mo-imagine unsay gitagoan. Gawas pa, matag alsa sa babaye sa iyang bukton, mawalis ang iyang shirt ug makita ang iyang dakong suso, nga kanunay gahi ug tul-id, bisag sa mga edarang babaye.

Ang mga netibo moila og duha ka suso: susong tindog ug susong luyloy, sa Kinatsila pa pechos parados ug pechos caidos. Apan kining duha pulos bagtok ug gahi, morag ginama sa marmol. Wala kay makitang susama niini nga aspekto sa kaanyag sama sa imong makita sa Pilipinas, matod pang Mallat.

BISAG UNSA: Balak nga Kalagan

BISAG UNSA: Karingag

BISAG UNSA: Sultanato sa Sulu

BISAG UNSA: Chechnya

BISAG UNSA: Si Bia Layag

BISAG UNSA: Bulalakaw

BISAG UNSA: Ang Kahawod sa Mga Pilipino sa Tuig 1730

BISAG UNSA: Kinsa ang Tamad: Pilipino o Katsila?

BISAG UNSA: Sabong

BISAG UNSA: Sa Sinugdanan

BISAG UNSA: Pislat

BISAG UNSA: Unsaon Pag-undang sa Gera

BISAG UNSA: Balak sa Katalagman

BISAG UNSA: Natulog nga Higante

BISAG UNSA: Promo sa Kadayawan

O Susana: truly a powerful weapon against deception and forgetting Mac Tiu

BISAG UNSA: Ang kuwaknit sumala sa mga Zapotec

BISAG UNSA: Gugma

BISAG UNSA: Humay sa Panahon sa Katsila

BISAG UNSA: Babayeng Pilipina: 1521 ug 1840